فیروز یوسفی
پیروان دین «یاری» یعنی مردم «یارسان» از متون دینی خود به عنوان «کلام» یاد می‌کنند. هر دورە، کلام مختص به خود را داراست و مجموع کلامها را «دفتر» می‌گویند.
نخستین دفتر یارسان دفتر «دیوان گورە» نام دارد
دفتر پردیوری دیوان گورە (سرانجام) شامل کلام‌های دورە سلطان صحاک در روستای شیخان نزدیک پل پردیور (آن طرف پل) سیروان در هورامان کردستان است.
البتە در این دفتر بجز کلام‌های دورە سلطان، کلام‌های چند دورە ما قبل پردیور همچون کلام بهلول، کلام شاه خوشین، کلام دورە باباناعوث، کلام دورە باباجلیل و کلام دورە باباسرهنگ، عابدین جاف و احمدە، که به باور یارسان و بنابه فلسفە دودنادون در همان دورە پردیور از زبان سلطان و یارانش مجددا تکرار، بازگویی و ثبت شدە است. عابدین در همان دورە سلطان بودە است.
همچنین کلام‌های چند دورە بعد از دورە پردیور مانند کلام دورە بابایادگار و سپس مذاکرات و گفتگوهای او با شاه ابراهیم تحت نام زلال زلال، کلام دورە سید خاموش و کلام دورە عالی قلندر نیز در همان دفتر پردیوری یا دفتر دیوان گورە مکتوب می‌باشد. گورە با فتحه گ (گەورە) به معنای بزرگ در زبان کردی است.
دورەهای دیگر بعد از پردیور نیز در همان راستای و مسیر و پیام کلام پردیور اما هر کدام دفتر مختص به خود را دارند. همچون دفتر شیخ امیر (دفتر دورە سید فرضی و یارانش)، دفتر درویش ذوالفقار (دفتر دورە سید یعقوب گوران) دفتر دورە شاه حیاث، دفتر ذوالنور، دفتر دورە خان آتش بنام دفتر خان الماس، دفتر ایل بگی جاف و آخرین دفترهای یارسان که به زبور حقیقت آسید براکه معروف‌اند.
تمامی دفترهای فوق‌الذکر به زبان کوردی گورانی (چند بند به کوردی سورانی ) می‌باشند؛ مگر در موارد بسیار نادر که چند بندی نیز در میان آنها به زبان فارسی است. یعنی بە جرات میتوان گفت ٩٩ درصد کلام‌های یارسان به زبان کردی گورانی است کە در قالب هجایی سرودە شدە‌اند.
دفتر شامل آداب، نصیحت‌ها، گواهی دون‌ها، تاریخ و دوران‌ها از ازل تاکنون و به خصوص ارکان و احکام دین یاری است كه با گذشت زمان متون و پیام دفتر بى‌ارزش یا کهنە و قدیمی نمی‌شود.
کلام‌های یارسان دل انسان را کانون مهر و محبت دانستە و بی‌دلیل نیست که کلام‌های فراوانی از بزرگان و پیران حقیقت یارسان به ویژە دفتر زبور حقیقت دورە آسید براکه حیدری با کلمە «دل» آغاز می‌شود. برای نمونە چندین بند از کلام دفتر درویش نوروز سورانی از چهلتن آسی براکه با کلمە دل شروع می‌شود همچون بند: دلە یاری من، دله امر صور، دلە راسین، دلە دوای دوست، دلە یکرنگی، دلە تو کُردی، دلە بهشتن، دلە دادبخش و بسیار واژەگان و صفت‌های انسانی دیگر ....
دل انسان کانون و کوره حق پرستی، انسانیت، عدالت و برابری پرستی است که باید آتش این کوره حق جویی و حق طلبی، مدام افروخته بماند؛ آتش و عطشی که انسان بدون آن از ذات حق دور می‌شود.
علم دفتر علمی است کە بە صورت اشراقی بر خاصان حق نازل می شود. برخلاف کتاب کە محتویات آن راعلوم اکتسابی و سیاه خوانی تشکیل می‌دهد، علم دفتر معروف به سفید خوانی است.
مولانا میفرماید:
دفتر صوفی سواد و حرف نیست / بجز دل اسپید همچون برف نیست.
دفتر شیخ امیر میفرماید :
یاران حساون = دفتر طومار یاری حساون
سیاه و سفیدی نه داوای داون = دفتر یاری دویر نه کتاون
دفتر يارى همچون ترازوى حق چهره خوب و بد را آشكار كرده است. دفتر عین راهنمای بدون خطاست كه انسان را به سوی حق راهنمایی می‌کند. دفتر مختص تمام زمانهاست و داور تمام ذرات عالم در دنیا.
دفتر در واقع صحیفەی دل و مخزن اسرار صاحبکرم است کە در ابتدا سفید یا بهتر بگویم پاک است؛ و سپس تمام وقایع دوران و رموزات جهانی و اسرار خاونکاری در آن ثبت شدە و می‌شود.
اما دربارە زبور حقیقت بایستی بگویم:
در سال 1210 هجری قمری شخص والا مقامی بنام میر حیدر حیدری ملقب به سید براکه در روستای تویشامی/توتشامی یا دول دالان دالاهو بدنیا می آید کە در سن چهل سالگی یعنی سال 1250 محل کامل تجلی ذات(سلطان، بابایادگار و داود کوسوار) می‌شود و پس از آن سی و شش نفر(دراویش آسید براکه که همگی دارای ذرە ذاتی از هفتن بودەاند) از مناطق مختلف به همراه میر حیاث پسر آسید براکە و میر رستم و میرخسرو دو فرزند میرحیاث و نوە آسید براکە جملگی پروانه وار بدور آسی براکه جمع میگردند کە به چهلتن حیدری یا چهلتن آسی براکه مشهور هستند و از سال 1250 هجری قمری شروع به گوهرافشانی کلام و دفتر یارسان می‌کنند.
در همان زمان درویش تیمور بانیارانی هم به محضر آسید براکه شرفیاب می‌شوند و ذرۀ مصطفی دودانی از آسید براکه بش می گیرند و به جم حیدری راه می‌یابد. در ادامە چهل وشش بند کلام دفتری به اذن و لطف آسید براکه می سرایند کە این چهل و شش بند در مجموعە ای بنام دفتر تیمور بانیارانی و جزو خزانه آسید براکه است.
طبق گواهی دفتر تمام کلام های چهلتن آسید براکه کە همان قباله شاه خوشین وعدە دادە شدە بود و به دفاتر زبور حقیقت حیدری معروفند، نخست به شکل رمزی در بستە در سینە میرحیاث یا بقول دفتر در همان مکان تاش حورین بودە است. اما آسید براکه ماموریت داشتە آن رمز در بستە را گشودە و آنها را به شیوە خاص و بە مرور زمان آشکار و بیان کند.
یکی از آن سی وشش درویش کە پیشتر گفتە شد نوروز علی سورانی نام داشتە و مظهر بنیامین و بابایادگار است.
نوروزعلی سورانی اهل روستای سوران سنجابی است .
(سوران زادگاه درویش نوروز، نام روستایی از توابع سنجابی و نزدیکی گهواره گوران در استان کرمانشاه است که قبلا جزء گوران بود، لکن امروزه بخاطر تقسیمات هدفدار کشوری جزء سنجابی به شمار می‌آید).
آسید براکه به درویش نوروز علی سورانی لقب « درویش درویشان» می دهد که در دیباچە دفتر نوروز بر این ادعا صحە گذاشتە شدە است. سپس نوروز همچون سقاچی و تاجر، کلام ها را از آسید براکه به ترتیب و در وقت مقرر و مشخص تحویل گرفته و آنها را در میان بقیە سی و شش درویش آسید براکه تقسیم می‌کند.
دفتر درویش نوروز یکی از چهلتن آسید براکه به زبان کوردی گورانی میفرماید :
چل بلور صاف بی سایه روشن.... چل دانهء زلال جلای بی جوشن
آما او منزل وعده صاحبکار....او یانهء ازل جای سرّ آشکار
دفتر طهماس گهوارە یکی دیگر از چهلتن آسید براکە میفرماید:
منزل و منزل آما دون و دون.... تا یاوا و پای جاگهء ازل شون
باز دفتر نوروز میفرماید:
میل کِرد و مینگە تازه هواری....اَو یورت قدیم کهنه کرداری
منزلگای ازل شون اقراری....جای شرط خاموش یک شهسواری
نیشانە نجیم تمام تیاری....بالا جوی یاری باقی بیاری
در کلام های فوق آشکار می شود کە تکیە تویشامی در دالاهو همان مکان ازل (جایی کە خاوندکار از آنجا خلقت جهان را آغاز نمود) و به قول دفتر یارسان تکیه تویشامی آسی براکه همان مکان دُرّ است و این چهلتن همان چهلتن ازلی هستند که ظهور کردەاند.
در واقع دفتر زبور حقيقت نام مجموعه‌ای عظیم از كلامهای بکر و دست نخوردە يارسان است كه در دوره‌ی ظهور ذاتی سید حیدر حیدری ملقب به آسيد براكه در قرن 13 هـ.ق، توسط آسید براکه، میرحیاث فرزند آسید براکه، میر روسم فرزند میرحیاث و نوە آسید براکه و سي و شش تن از درویشان جم چهلتنی آسید براکه سرودە شدە؛ دفاتری که بیش از 95% آن به زبان کوردی گورانی و مقداری به زبان کردی سورانی و چند بندی نیز به زبان فارسی است.
در کلام پردیوری دورە باباسرهنگ دودانی به زبور حقیقت اشارە شدە است.
قیصر دون پیر موسی میفرماید:
یا شاه آنکس در حضورت نکند جخت = بخواند این زبور حقیقت به نخت
معنی
قیصر به باوە سرهنگ میفرماید:
یا شاه(شاه باطنی) آن کسی کە در حضور شما شتاب زدە و عجلە نکند و این دفتر زبور حقیقت را با صبر خواندە و به پایان برساند.
مجموع دفترهای زبور حقیقت سی و شش دفتر است با این توضیح کە کلام ها و گفتارهای خود حضرت حیدری آسید براکه، میرحیاث و میر روسم و آسید شمس الدین حیدری در ابتدای دفتر نوروز بە صورت دیباچەای آمدە است.
آسید براکه (ذات سلطان، بابایادگار و داود داشتە است)
میرحیاث ( ذات بنیامین داشتە است)
میرروسم ( ذات پیرموسی داشتە است)
آسید شمس الدین ( جمع ذات هفتنی بودە است)
دفتر زبورحقیقت نوروز سورانی در بند دلە چفت چیل میفرماید:
برسو و داد درە بی کسی = زبور داود دفتر و دستی
{ بڕەسو وە داد دەرەێ بێ کەسێ = زەبور داوو دەفتەر وە دەسێ }
ذکر دونکتە
١. چون میرخسرو نوە آسید براکه بسیار زود پردە کشید، آخرین بند این مجموعه کە به مهر کلام زبور حقیقت نیز مشهور است از زبان آسید شمس الدین حیدری جاری و ساری گشت. کلام آسید شمس الدین 2 بند است کە یک بند آن تنها در میان عموم مردم نشر گردیدە و بند دیگر هنوز در اختیار عموم یارسان قرار نگرفتە است.
٢. درویش تیمور بانیارانی نیز جزو دراویش آسید براکه گوران می‌باشد و 46 بند دفتر وی جزو کلام خزانه آسید براکه گوران می‌باشد.
اما جدا از بار ذاتی و تقدس، این دفترها سندی برای تاریخ کردهای یارسان و حتی تاریخ حقیقی بشریت و در مجموع گنجینە ای زبانی برای ملت کورد است کە پیران حقیقت و مردم یارسان با خون دل آنها را تا بە امروز حفظ نمودەاند. بارها روسها و عثمانی ها به تکیه حیدری حمله کردەاند ولی با وجود شهید شدن تعدادی از خاندان حیدری گوران اما دفترها را نگهداری نمودند.
در زیر چند خط نمونه کلام از دفتر زبور حقیقت حیدری لاچین عباسوندی به زبان کوردی سورانی تقدیم خوانندگان خواهم کرد. این چند خشت کلام را با رسم الخط جدید کوردی می‌نویسم.
گۆڵی باقیم لە داوانه ....نور یارم لە چاوانه
عاشق وە زاتی مڵکانه .... پەردەی باقی کەفت نەی بانه
ئەچین نه جەم چلانه .... بەرخێ نەوی ئانه ڕانه
گتم نەدا نەی زوانه .... هەر چێ ئیژم هەر ڕەوانه
رونویس کنندگان مشهور دفتر زبور حقیقت
نخست باید بگویم این کلامها ( دفتر زبور حقیقت) در زمان آسید براکه سرودە شدە و در نسخە های اصلی بیشتر کلام ها به خط مبارک خود آسید براکه و بخشی نیز به خط میرزا رمضان کرماشانی منشی مخصوص آسید براکه مکتوب شدە است.
لازم به یادآوری است کە تنها تعداد معدودی از چهلتن آسید براکه سواد خواندن و نوشتن داشتەاند منجملە درویش لاچین عباسوندی، درویش فارغ کرماشانی، ملا ابراهیم عباسوندی و ملاخدامراد قلخانی (در قدیم به افراد با سواد می گفتند ملا ).
در واقع صاحب اصلی این دفترها خود آقا سید حیدر حیدری ملقب به آسی براکه گوران است که به یری تن (سە تن) بمعنی دارندە ذات سە تن ( داراندە ذات سلطان، بابایادگار و داود) معروف و مشهور است.
تولد نور حضرت آسید براکه به سال 1210 هجری قمری و سال پردە کشیدن وی 1290 هجری قمری می‌باشد.
در همان زمان آسید براکه و درست در زمانی که بسیاری از چهلتن ذاتی حیدری از جملە درویش نوروز سورانی هنوز در قید حیات بودند، برخی از مشتاقان کلام حقیقت یارسان اقدام به رونویسی برخی دفترهای زبور حقیقت نمودند. منجملە فتاح خان سنجابی، و برخی از مردم روستای بیامه گوران همچنین تعدادی از سادات گهوارە و کاکی های گورەجوب که کمابیش برخی از دفترهای زبور حقیقت حیدری را رونویسی نمودە بودند.
یکی از این کاتبین بسیار توانمند ملا خدا نظر بیامە ای است کە قریب بە یکصد و پنجاه سال پیش بسیاری از دفترهای دورە آسید براکه را با خطی بسیار زیبا رونویسی و بازنویسی کردە بود.
دفتر نوروز نخستن دفتری بود کە ملا خدا نظر همراه با یک جلد چرمی بسیار شیک و خوش خط رونویسی کردە بود. دومین دفتر را از مجموع چند دفتر آمادە کردە بود. او در یک جلد دفترهای دوستە بیامه، ملکعلی سلطان، اجاغ بیامه، براخاص بیامه، شیرخان سلطان(یاور)، حسینعلی شیانی و حیدر قلخانی را رونویسی نمودە بود و دفتر سوم ایشان به دفتر لاچین عباسوندی، جوزه تفنگچی، شاه نظر بروندی و عباس کرندی در یک مجموعه اختصاص داشت.
اما صد افسوس کە در سال 1357 مامورین امنیتی رژیم اسلامی ایران این دفترها و بسیار دفترهای دیگر را از منزل وی بە غارت بردند و هرگز آنها را پس ندادند. ملا خدانظر معلم مردم سنجابی در دە چراغ نزدیک شلە و زالیاب نیز بوده است.
فرد دیگری بنام ملا عزیزمراد متولد حدود( ١٢٦٠ شمسی برابر با ١٢٩٨ قمری) ساکن دە قرکە قلخانی کە افسر انگلیسی ها و بجز ایران در مصر نیز خدمت کردە بود ایشان نیز از خط بسیار زیبائی برخوردار و معلم مردم قلخانی بود.
بزرگان قلخانی همچون سالار جنگ، بهرام سلطان و کدخدا مرادعلی از محضر وی کسب علم و دانش کردە بودند.
ملا عزیزمراد قلخانی نیز بسیاری از دفترهای زبور حقیقت و دورە پردیور را رونویسی کردە بود.
میرزا رمضان قلخانی ، اسکندرخان دانیالی، ملا علی مدد قلعە بهادری، ملا فتول ، شاه حسین زردە ای، میرزا حسین و میرزا قمر بانیارانی، کاکی قلی یوسف شاهی و بسیاری دیگر هر کدام به نحوی مشغول رونویسی دفتر بودەاند.
در زمان تکیه داری آسید رستم نوە آسید براکه، شخصی دیگری بنام سید بهرام عباسوندی نسخەای از روی دفتر نوروز رو نویسی می کند. همچنین در آنزمان یکی از کاتبان معروف یارسان یعنی کا رحیم کاکائی پسر درویش کریم خلیل تویشامی (یکی از چهلتن ذاتی آسید براکه) که منشی آسید رستم نیز بوده، در ایام جوانی از روی نسخەهای اصلی دفتر زبور حقیقت حیدری، به مرور زمان شروع بە رونویسی نمودە و نهایتا تا اواخر عمرخود، یعنی حدود سال 1314 هجری شمسی همە دفترهای زبور حقیقت را رونویسی می کند .
میرزا حقمراد برادر کا رحیم کاکایی نیز دست توانایی در رونویسی دفاتر یارسان داشته است. همچنین مراد کاکایی نوە درویش کریم خلیل و از خانوادە کاکائی های تویشامی نیز دستی در رونویسی دفتر دارد.
آسید رستم با اینکه خود در قید حیات بود اما در اواخر عمر مبارک خویش امورات تکیە حیدری و تکیه داری را به پسرش آسید شمس الدین حیدری واگذار نمود.
البتە در همان زمان آسید براکه و سپس در زمان آسید رستم حیدری، بزرگان و اساتیدی چون علی میر بزرگ جد درویش جهانگیر و درویش علی میر، استاد سرخاب گورەجویی، کاکی میرزا جد میرزائی های گوراجوب، حسین گورجوبی، بارام بیگ از نسل عالی قلخان از سرسپردگان سید درویش، وسا وارانی گهوارە، فتاح علی سلیمانی گهوارە، سید کسانه و سید عبدل حسینی گهوارە ای و خیلی های دیگر از جملە کا دارا منهویی فرزند استاد سرخاب و کاکی رضا پسر کاکی میرزا گوراجوبی و بسیاری دیگر خدمتگذار جم و تکیه حیدری بودند و از تنبور و کلام و دفتر یارسان بهرەمند شده بودند.
اما انقلاب بزرگ روشنفکری و نشر کلام ها به صورت عمومی و برگزاری کلاسهای آموزش تنبور، کلام خوانی، دفترخوانی و تفسیر دفتر توسط آسید شمس الدین حیدری فرزند آسید رستم حیدری بوجود می‌آید. به جرات میتوان گفت مردم گوران و اساتید نسل گذشتە، حال و آیندە بسیار مرهون و مدیون جلسات منظم و زحمات شبانه روزی و خدمات فرهنگی کوردی- یارسانی آسید شمس الدین حیدری هستند.
با اینکە وی یکسال به تهران تبعید شد اما هرگز از آموزش و خدمت به مردم یارسان کوتاهی نکرد و امروز ما نتیجە زحمات آسید شمس الدین را بە وضوح می‌بینیم.
وی دوازدە نفر از نخبگان گوران را در زمینە دفتر مقدس یارسان، تنبور و کلام خوانی آموزش داد که بعدها هزاران شاگرد بواسطە تربیت شدگان و آموزش دیدگان مکتب آسید شمس الدین حیدری از تنبور و کلام خوانی بهرەمند شدند.
از جملە شاگردان آسید شمس الدین میتوان به درویش علی میر درویشی شاگرد دست راست وی در کلام و تفسیر دفتر مقدس، سید ولی حسینی شاگرد دست راست وی در تنبور و مقام خوانی و دیگر بزرگان و اساتیدی مثل درویش جهانگیر درویشی و کا بشر بزهویی و .... اشارە نمود.
در همان سال 1314 گلچینی بسیار عظیم و زیبا از دفترهای زبورحقیقت به خط کا بشر بزهویی و با امضای مبارک تائیدیە آسید شمس الدین حیدری در میان عموم یارسان منتشر و رواج گردید. کا بشر یکی از توانمندترین مفسرین دفتر بودە کە دست بسیار توانایی در سرودن شعر داشتە است. وی مکاتابات و نامه‌هایش بە مردم گوران را با زبان شعر کوردی گورانی بیان داشتە و بیشتر عقاید یارسان را در قالب شعر و سئوالات تشریح و تفسیر نمودە است .
یک اتفاق بزرگ و بسیار مبارک در راه بود و آن اینکە در زمان تکیە داری آسید شمس الدین حیدری، برای نخستین بار در حدود سال 1319 شمسی استاد خوش خط و یگانه رونویسی و تفسیر دفتر و کلام یارسان مرحوم استاد درویش علی میر درویشی به سفارش و امر آقا سید شمس الدین حیدری و خواهرش آقازادە(آخزا) هما تمام دفترهای زبور حقیقت را در یک جلد رونویسی کرد.
تاکنون تکیه داران حیدری به هیچ فردی بجز درویش علی میر درویشی سفارش رونویسی دفتر نکردەاند و پیش از این رویداد این خود افراد بودند کە بە تکیه مراجعه نمودە و از تکیه داران حیدری کسب اجازه و رخصت برای رونویسی دفتر می‌نمودەاند.
(آقازادە هما خواهر آسید شمس الدین و دختر آسید رستم بود که در دفتر زبور حقیقت به اسم وی اشارە شدە است).
درویش علی میر به سفارش این دو بزرگوار دو نسخە کامل از روی دفترهای اصل زبور حقیقت موجود در دفترخانه حیدری که به خط آسید براکه و میرزا رمضان بودە را رونویسی می کند. نسخه اول را تقدیم تکیه آسی براکه و تکیه دار آن می نماید و نسخە ای نیز برای خود رونویسی می‌کند.l
طبق شنیدەها یک کپی از این دفترها بعدها و پس از انقلاب ایران، به اروپا فرستادە شدە و در نزد شخص امینی نگهداری می‌شود تا چنانچه خطری رخ داد یک نسخه از زبور حقیقت در امان بماند.
در واقع اولین کسی کە تمام دفترهای زبور حقیقت را در یک جلد رونویسی نمود استاد درویش علی میر درویشی بود که این مهم را در سال 1319 هجری شمسی انجام داد ولی پیش از او دیگران در جلدهای جداگانه اقدام به نوشتن و رونویسی دفترهای زبورحقیقت نمودە بودند.
لازم به ذکر است درویش علی میر همان ایام اقدام به رونویسی دفتر دیوان گورە پردیوری (دفتر دورە سلطان صحاک )، دفتر شیخ امیر (دفتر دورە سی فرضی) و دفتر درویش ذوالفقار (دفتر دورە سی یاقو گوران) که توسط آسید براکه صرافی شدە بودند نمود.
در یک جملە میتوان گفت نسخەهای رونویسی شدە توسط درویش علی میر بخاطر اینکە اولا از روی نسخە های اصلی موجود در دفترخانه حیدری نوشتە شدە و پس از آن نیز یکبار دیگر توسط دفترخوانان و اساتید مورد تائید تکیه آسی براکه صرافی و تائید شدە و خوش خطی و رعایت امانت مزید بر علت شدە و در هفتاد سال اخیر نسخە های نوشتە شدە بخط ایشان حرف اول را در جامعە یارسان میزند و امروزه نسخەهای رونویسی شدە دفتر توسط درویش علی میر درویشی در منزل بسیاری از مردم گوران پیدا می‌شود.
در سال 1335 یکی دیگر از کاتبان معروف دفتر یارسان بنام خلیفه یارمراد (متولد 1285 شمسی) کە حدودا در سالهای بعد از 1320 شمسی ترک دنیای مادی نمودە و در زیارتگاه بابایادگار در دالهو/دالاهو منزل گزیدە بود راهی تکیە حیدری در زمان تکیه داری آسید سیف الدین حیدری می شود - ایامی که آقا سید نصرالدین حیدری فرزند آسید سیف الدین نیز بر امورات تکیه نظارت دقیق دارد - طی زحمات شبانه روزی در همان سال 1335 هجری شمسی خلیفه یارمراد رونویسی دفتر چهلتن حیدری مشهور به دفاتر زبور حقیقت حیدری را به اتمام میرساند و گویا سپس راهی تهران شدە و آنرا در یک جلد زیبا صحافی می‌نماید.
نکته‌ای کە باید عرض کنم این است کە گویا سالها قبل میرزا حقمراد کاکائی برادر کا رحیم کاکائی نسخه ای از دفاتر زبور حقیقت را برای آسید نورالدین حیدری نوشتە بود که خلیفە یارمراد از روی این نسخه رونویسی می‌کند و در واقع دومین و شاید سومین فرد و کاتبی کە کل دفترهای زبور حقیقت را در یک جلد رونویسی می کند روانشاد خلیفە یارمراد است. وی دفتر دیوان گورە و شیخ امیر را در جایی خارج از تکیه احتمالا در سرپل ذهاب و از روی نسخه دیگری بجز نسخه موجود در تکیە حیدری رونویسی می کند؛ و البتە در طی سالیان بعد برای بسیاری از یارسانیان مشتاق اقدام به رونویسی دفتر می‌نماید.
در همان دهە‌ی سی شمسی فرد دیگری به نام معارف امیری مشهور به وسا مارف نیز با کتابت و رونویسی زبور حقیقت پا به عرصە کتابت دفتر می نهد کە بعدها نام او نیز زبانزد خاص و عام می شود و یاد و خاطرە وی همچنین زحمات بی دریغ و بدون چشمداشت آن مرد بزرگ همچنان در دل شاگردان و دوستدارانش باقی است. استاد معارف امیری نیز تمامی سی و شش دفتر زبور حقیقت را بارها و بارها رونویسی نمود و تقدیم به مشتاقان کلام حقیقت یاری نمود. در گفتگویی کە با خانوادە وی داشتم آنان اظهار داشتند تا شب پیش از فوت شان مشغول کتاب و رونویسی دفتر بودە است.
مردان پاک و شریف دیگری همچون سید فرخ و سید خدامراد آتش زر، سید فریدون دانشور، سيد برزو دانشور، کاکی عزیز پناهی، اسدالله صفری ، جهانگير رجبی ، خاص علی نوروزی ، خدامراد مرادی، قباد قبادی، ظفر عسکری،علی تیاترج ، كيومرث ياری، كيانوش كرمی و بسیاری دیگر نیز در طی این سالها اقدام بە رونویسی دفتر زبور حقیقت برای استفادە شخصی و نه به جهت فروش نمودەاند که همە آنان قابل تقدیرند منجملە درویش مرادخان گوراجوبی.
در اروپا نیز عزیزانی مثل عزیزمراد اکبری، خسروعلیمحمدی و بندە کمترین به کتابت دفتر مشغول هستیم.
کار رونویسی و کتابت دفتر امری است بسیار سخت که باید با مسئولیت‌پذیری تمام انجام شود. این مهم را از آن رو می گویم که خود نیز تا کنون مبادرت به رونویسی کامپیوتری چندین دفتر کردەام و به وضوح با مشکلات کسانی کە با جوهر و قلم به امر رونویسی دفتر مشغول هستند آشنا هستم. آنان ریاضت بزرگی را متحمل می شوند. شاهکار و رنج را آنان متحمل می شوند کە با قلم و جوهر رونویسی دفتر کردە و می‌کنند. نه کسانی کە با تایپ کامپیوتری اقدام بە رونویسی دفتر می کنند.
متاسفانه برخی از رونویس کنندگان دفتر یارسان در سالهای اخیر خود را بعنوان نویسندە و یا گردآورندە دفتر معرفی می‌کنند! برخی از آنان از روی ناآگاهی مرتکب این گناه شدە که قابل پذیرش است؛ اما برخی از آنها کە ساکن ایران هستند و شناخت کافی در این زمینە دارند عذرشان پذیرفتنی نیست. افرادی که به باور من از جو و فضای سانسوری کە بر جامعە یارسان از جانب حکومت تحمیل شدە سواستفادە می‌نمایند و در مصاحبه با سایت ها و یا حتی در ابتدا و انتهای دفترها خود را به عنوان نویسندە و گردآورندە دفتر زبور حقیقت معرفی می کنند؛ مساله ای که تنها ناشی از یک نوع کمبود شخصیتی و نادانی محض است.
دفاتر کلام یارسان از قبل نوشتە شدە و کاتبین دفتر تنها از روی نسخە اصلی و یا خطی اقدام به رونویسی می کنند نه چیز دیگری. شما اگر به دفتر نوروز و یا سایر دفترها همچون دفتر شیخ امیر و دفتر دیوان گورە پردیوری دقت کنید برخلاف این آقایان امروزی نه سلطان صحاک، نه آسید براکه و شیخ امیر و نه سایر صاحبان دفتر یاری هرگز خود را نویسندە و یا گردآورندە دفتر معرفی نکردەاند. پیرموسی با آن همه عظمت و مقامی که در دفتر یارسان دارد به کاتب دفتر مشهور است حال چطور آقایان خود را نویسندە و گردآورندە دفتر معرفی می کنند خدا می‌داند.
آیا اینان معنای نویسندە و گردآورندە را نمی فهمند؟ یا بحث سوداگری است؟ نسخە های دفاتر زبور حقیقتی کە توسط کاتبان دفتر در گوران رونویسی شدە، همگی برابر با نسخه اصلی موجود در تکیه حیدری هستند و هیچگونه اختلافی با هم ندارد. حال جای پرسش است کە این آقایان تازه کار چە چیز جدیدی را گردآوری و یا کشف نمودە اند که ما بی خبریم؟
نسخه های اصلی دویست ساله زبور حقیقت، در خود تکی آقا سید براکه موجود می باشد و از دویست سال پیش یعنی از زمان آسید براکه تا کنون صدها نسخه از روی زبور حقیقت حیدری، رونویسی شدە و در اختیار مردم یارسان در طی این دو قرن قرار گرفتە است. این واژگان جدید گردآورندە و کامل ترین دفتر و ..... یا اسامی جدیدی کە بر روی دفترهای زبورحقیقت می گذارند چه معنی دارد؟
توصیە اکید به عزیزان رونویس کنندە دفتر دارم کە از واژگان نویسندە و گردآورندە و یا مولف پرهیز نمایند و دوما نسخه مرجع را نیز ذکر کنند و سوما از اسم آقا سید نصرالدین حیدری برای فروش دفترهایشان و کسب درآمد بیشتر، سواستفادە نکنند.
پی نوشت:
در سالهای اول انقلاب ماموران رژیم ایران به منزل بسیاری از مردم یارسان گوران حمله بردە و دفاتر و نوار های کلام را با خود می بردند. متاسفانه گنجینه های عظیمی از دفتر و حتی برخی کتب ادبی کوردی بسیار کهن بە دست مامورین رژیم ایران افتاده است. بسیاری از مردم به دلیل ترس از ماموران رژیم دفترها و آثار یارسانی و کوردی خود را در زیر زمین چال میکردند.
از موارد گستردە و قابل عنوان پس از حمله مامورین به تکیه حیدری و دستگیری برخی، ماموران این بار به منزل استاد درویش علی میر درویشی هجوم بردە و پس از ضبط بسیاری از دفترهای رونویسی شدە توسط ایشان، وی را دستگیر می کنند کە پس از ماه ها شکنجە های شدید و آزار و اذیت و صدور حکم اعدام برای وی، بعدها بدلیل ترس حکومت از شورش عمومی یارسان حکم اعدام وی شکستە شد. استاد درویشی تمام دفترهای یارسان را از حفظ می خواند و تفسیر و معنی دقیق میکرد.
استاد درویش علی میر درویشی چندین نوبت دستگیر و زندانی شد کە در آخرین باری کە دستگیر شدند دست چپ ایشان زیر شکنجه شکستە می شود اما پس از آزادی با خندە میگفت آنقدر نادان بودند که برای جلوگیری از رونویسی دفتر و برگزاری کلاس های آموزش تنبور و کلام خوانی دست چپ مرا شکستند.
وی خوشحال و شادمان بود کە او راست دست است و باز میتواند به رونویسی دفتر و نوشتن ادامه بدهد. استاد درویشی پس از شکستە شدن دست چپ اش در زیر شکنجە دیگر هرگز تنبور ننواخت و تنها مقام و کلام خوانی میکرد. اما تا قبل از آن شاگردانی بسیاری در زمینە تنبور و مقامات آن از جملە استاد علی اکبر مرادی ، قباد قبادی و خیلی های دیگر از محضر وی بهرەها بردە بودند.
لازم به یادآوریست در حمله ماموران به بارگاه بابایادگار و منازل متعلق به دراویشی کە در آنجا ساکن بودند یکی از شریفترین و پاکترین دراویش یارسانی به نام درویش براگەورە (برادربزرگ) با شلیک مستقیم مامورین رژیم به پیشانی وی در دالاهو و کنار بارگاه بابایادگار کشتە شد و نخستین شهید یارسان پس از انقلاب نام گرفت.
١. خلیفە یارمراد متولد ١٢٨٥ وفات ١٣٥١
٢. درویش علی میر متولد سال ١٣٠٣ وفات ١٣٨٣ شمسی
٣. استاد معارف امیری متولد ١٣٠٤ وفات ١٣٩١ شمسی
محتویات این مقالە منعکس کننده دیدگاه و نظرات وب‌سایت کوردستان‌میدیا نمی‌باشد
پیروان دین «یاری» یعنی مردم «یارسان» از متون دینی خود به عنوان «کلام» یاد می‌کنند. هر دورە، کلام مختص به خود را داراست و مجموع کلامها را «دفتر» می‌گویند.
نخستین دفتر یارسان دفتر «دیوان گورە» نام دارد
دفتر پردیوری دیوان گورە (سرانجام) شامل کلام‌های دورە سلطان صحاک در روستای شیخان نزدیک پل پردیور (آن طرف پل) سیروان در هورامان کردستان است.
البتە در این دفتر بجز کلام‌های دورە سلطان، کلام‌های چند دورە ما قبل پردیور همچون کلام بهلول، کلام شاه خوشین، کلام دورە باباناعوث، کلام دورە باباجلیل و کلام دورە باباسرهنگ، عابدین جاف و احمدە، که به باور یارسان و بنابه فلسفە دودنادون در همان دورە پردیور از زبان سلطان و یارانش مجددا تکرار، بازگویی و ثبت شدە است. عابدین در همان دورە سلطان بودە است.
همچنین کلام‌های چند دورە بعد از دورە پردیور مانند کلام دورە بابایادگار و سپس مذاکرات و گفتگوهای او با شاه ابراهیم تحت نام زلال زلال، کلام دورە سید خاموش و کلام دورە عالی قلندر نیز در همان دفتر پردیوری یا دفتر دیوان گورە مکتوب می‌باشد. گورە با فتحه گ (گەورە) به معنای بزرگ در زبان کردی است.
دورەهای دیگر بعد از پردیور نیز در همان راستای و مسیر و پیام کلام پردیور اما هر کدام دفتر مختص به خود را دارند. همچون دفتر شیخ امیر (دفتر دورە سید فرضی و یارانش)، دفتر درویش ذوالفقار (دفتر دورە سید یعقوب گوران) دفتر دورە شاه حیاث، دفتر ذوالنور، دفتر دورە خان آتش بنام دفتر خان الماس، دفتر ایل بگی جاف و آخرین دفترهای یارسان که به زبور حقیقت آسید براکه معروف‌اند.
تمامی دفترهای فوق‌الذکر به زبان کوردی گورانی (چند بند به کوردی سورانی ) می‌باشند؛ مگر در موارد بسیار نادر که چند بندی نیز در میان آنها به زبان فارسی است. یعنی بە جرات میتوان گفت ٩٩ درصد کلام‌های یارسان به زبان کردی گورانی است کە در قالب هجایی سرودە شدە‌اند.
دفتر شامل آداب، نصیحت‌ها، گواهی دون‌ها، تاریخ و دوران‌ها از ازل تاکنون و به خصوص ارکان و احکام دین یاری است كه با گذشت زمان متون و پیام دفتر بى‌ارزش یا کهنە و قدیمی نمی‌شود.
کلام‌های یارسان دل انسان را کانون مهر و محبت دانستە و بی‌دلیل نیست که کلام‌های فراوانی از بزرگان و پیران حقیقت یارسان به ویژە دفتر زبور حقیقت دورە آسید براکه حیدری با کلمە «دل» آغاز می‌شود. برای نمونە چندین بند از کلام دفتر درویش نوروز سورانی از چهلتن آسی براکه با کلمە دل شروع می‌شود همچون بند: دلە یاری من، دله امر صور، دلە راسین، دلە دوای دوست، دلە یکرنگی، دلە تو کُردی، دلە بهشتن، دلە دادبخش و بسیار واژەگان و صفت‌های انسانی دیگر ....
دل انسان کانون و کوره حق پرستی، انسانیت، عدالت و برابری پرستی است که باید آتش این کوره حق جویی و حق طلبی، مدام افروخته بماند؛ آتش و عطشی که انسان بدون آن از ذات حق دور می‌شود.
علم دفتر علمی است کە بە صورت اشراقی بر خاصان حق نازل می شود. برخلاف کتاب کە محتویات آن راعلوم اکتسابی و سیاه خوانی تشکیل می‌دهد، علم دفتر معروف به سفید خوانی است.
مولانا میفرماید:
دفتر صوفی سواد و حرف نیست / بجز دل اسپید همچون برف نیست.
دفتر شیخ امیر میفرماید :
یاران حساون = دفتر طومار یاری حساون
سیاه و سفیدی نه داوای داون = دفتر یاری دویر نه کتاون
دفتر يارى همچون ترازوى حق چهره خوب و بد را آشكار كرده است. دفتر عین راهنمای بدون خطاست كه انسان را به سوی حق راهنمایی می‌کند. دفتر مختص تمام زمانهاست و داور تمام ذرات عالم در دنیا.
دفتر در واقع صحیفەی دل و مخزن اسرار صاحبکرم است کە در ابتدا سفید یا بهتر بگویم پاک است؛ و سپس تمام وقایع دوران و رموزات جهانی و اسرار خاونکاری در آن ثبت شدە و می‌شود.
اما دربارە زبور حقیقت بایستی بگویم:
در سال 1210 هجری قمری شخص والا مقامی بنام میر حیدر حیدری ملقب به سید براکه در روستای تویشامی/توتشامی یا دول دالان دالاهو بدنیا می آید کە در سن چهل سالگی یعنی سال 1250 محل کامل تجلی ذات(سلطان، بابایادگار و داود کوسوار) می‌شود و پس از آن سی و شش نفر(دراویش آسید براکه که همگی دارای ذرە ذاتی از هفتن بودەاند) از مناطق مختلف به همراه میر حیاث پسر آسید براکە و میر رستم و میرخسرو دو فرزند میرحیاث و نوە آسید براکە جملگی پروانه وار بدور آسی براکه جمع میگردند کە به چهلتن حیدری یا چهلتن آسی براکه مشهور هستند و از سال 1250 هجری قمری شروع به گوهرافشانی کلام و دفتر یارسان می‌کنند.
در همان زمان درویش تیمور بانیارانی هم به محضر آسید براکه شرفیاب می‌شوند و ذرۀ مصطفی دودانی از آسید براکه بش می گیرند و به جم حیدری راه می‌یابد. در ادامە چهل وشش بند کلام دفتری به اذن و لطف آسید براکه می سرایند کە این چهل و شش بند در مجموعە ای بنام دفتر تیمور بانیارانی و جزو خزانه آسید براکه است.
طبق گواهی دفتر تمام کلام های چهلتن آسید براکه کە همان قباله شاه خوشین وعدە دادە شدە بود و به دفاتر زبور حقیقت حیدری معروفند، نخست به شکل رمزی در بستە در سینە میرحیاث یا بقول دفتر در همان مکان تاش حورین بودە است. اما آسید براکه ماموریت داشتە آن رمز در بستە را گشودە و آنها را به شیوە خاص و بە مرور زمان آشکار و بیان کند.
یکی از آن سی وشش درویش کە پیشتر گفتە شد نوروز علی سورانی نام داشتە و مظهر بنیامین و بابایادگار است.
نوروزعلی سورانی اهل روستای سوران سنجابی است .
(سوران زادگاه درویش نوروز، نام روستایی از توابع سنجابی و نزدیکی گهواره گوران در استان کرمانشاه است که قبلا جزء گوران بود، لکن امروزه بخاطر تقسیمات هدفدار کشوری جزء سنجابی به شمار می‌آید).
آسید براکه به درویش نوروز علی سورانی لقب « درویش درویشان» می دهد که در دیباچە دفتر نوروز بر این ادعا صحە گذاشتە شدە است. سپس نوروز همچون سقاچی و تاجر، کلام ها را از آسید براکه به ترتیب و در وقت مقرر و مشخص تحویل گرفته و آنها را در میان بقیە سی و شش درویش آسید براکه تقسیم می‌کند.
دفتر درویش نوروز یکی از چهلتن آسید براکه به زبان کوردی گورانی میفرماید :
چل بلور صاف بی سایه روشن.... چل دانهء زلال جلای بی جوشن
آما او منزل وعده صاحبکار....او یانهء ازل جای سرّ آشکار
دفتر طهماس گهوارە یکی دیگر از چهلتن آسید براکە میفرماید:
منزل و منزل آما دون و دون.... تا یاوا و پای جاگهء ازل شون
باز دفتر نوروز میفرماید:
میل کِرد و مینگە تازه هواری....اَو یورت قدیم کهنه کرداری
منزلگای ازل شون اقراری....جای شرط خاموش یک شهسواری
نیشانە نجیم تمام تیاری....بالا جوی یاری باقی بیاری
در کلام های فوق آشکار می شود کە تکیە تویشامی در دالاهو همان مکان ازل (جایی کە خاوندکار از آنجا خلقت جهان را آغاز نمود) و به قول دفتر یارسان تکیه تویشامی آسی براکه همان مکان دُرّ است و این چهلتن همان چهلتن ازلی هستند که ظهور کردەاند.
در واقع دفتر زبور حقيقت نام مجموعه‌ای عظیم از كلامهای بکر و دست نخوردە يارسان است كه در دوره‌ی ظهور ذاتی سید حیدر حیدری ملقب به آسيد براكه در قرن 13 هـ.ق، توسط آسید براکه، میرحیاث فرزند آسید براکه، میر روسم فرزند میرحیاث و نوە آسید براکه و سي و شش تن از درویشان جم چهلتنی آسید براکه سرودە شدە؛ دفاتری که بیش از 95% آن به زبان کوردی گورانی و مقداری به زبان کردی سورانی و چند بندی نیز به زبان فارسی است.
در کلام پردیوری دورە باباسرهنگ دودانی به زبور حقیقت اشارە شدە است.
قیصر دون پیر موسی میفرماید:
یا شاه آنکس در حضورت نکند جخت = بخواند این زبور حقیقت به نخت
معنی
قیصر به باوە سرهنگ میفرماید:
یا شاه(شاه باطنی) آن کسی کە در حضور شما شتاب زدە و عجلە نکند و این دفتر زبور حقیقت را با صبر خواندە و به پایان برساند.
مجموع دفترهای زبور حقیقت سی و شش دفتر است با این توضیح کە کلام ها و گفتارهای خود حضرت حیدری آسید براکه، میرحیاث و میر روسم و آسید شمس الدین حیدری در ابتدای دفتر نوروز بە صورت دیباچەای آمدە است.
آسید براکه (ذات سلطان، بابایادگار و داود داشتە است)
میرحیاث ( ذات بنیامین داشتە است)
میرروسم ( ذات پیرموسی داشتە است)
آسید شمس الدین ( جمع ذات هفتنی بودە است)
دفتر زبورحقیقت نوروز سورانی در بند دلە چفت چیل میفرماید:
برسو و داد درە بی کسی = زبور داود دفتر و دستی
{ بڕەسو وە داد دەرەێ بێ کەسێ = زەبور داوو دەفتەر وە دەسێ }
ذکر دونکتە
١. چون میرخسرو نوە آسید براکه بسیار زود پردە کشید، آخرین بند این مجموعه کە به مهر کلام زبور حقیقت نیز مشهور است از زبان آسید شمس الدین حیدری جاری و ساری گشت. کلام آسید شمس الدین 2 بند است کە یک بند آن تنها در میان عموم مردم نشر گردیدە و بند دیگر هنوز در اختیار عموم یارسان قرار نگرفتە است.
٢. درویش تیمور بانیارانی نیز جزو دراویش آسید براکه گوران می‌باشد و 46 بند دفتر وی جزو کلام خزانه آسید براکه گوران می‌باشد.
اما جدا از بار ذاتی و تقدس، این دفترها سندی برای تاریخ کردهای یارسان و حتی تاریخ حقیقی بشریت و در مجموع گنجینە ای زبانی برای ملت کورد است کە پیران حقیقت و مردم یارسان با خون دل آنها را تا بە امروز حفظ نمودەاند. بارها روسها و عثمانی ها به تکیه حیدری حمله کردەاند ولی با وجود شهید شدن تعدادی از خاندان حیدری گوران اما دفترها را نگهداری نمودند.
در زیر چند خط نمونه کلام از دفتر زبور حقیقت حیدری لاچین عباسوندی به زبان کوردی سورانی تقدیم خوانندگان خواهم کرد. این چند خشت کلام را با رسم الخط جدید کوردی می‌نویسم.
گۆڵی باقیم لە داوانه ....نور یارم لە چاوانه
عاشق وە زاتی مڵکانه .... پەردەی باقی کەفت نەی بانه
ئەچین نه جەم چلانه .... بەرخێ نەوی ئانه ڕانه
گتم نەدا نەی زوانه .... هەر چێ ئیژم هەر ڕەوانه
رونویس کنندگان مشهور دفتر زبور حقیقت
نخست باید بگویم این کلامها ( دفتر زبور حقیقت) در زمان آسید براکه سرودە شدە و در نسخە های اصلی بیشتر کلام ها به خط مبارک خود آسید براکه و بخشی نیز به خط میرزا رمضان کرماشانی منشی مخصوص آسید براکه مکتوب شدە است.
لازم به یادآوری است کە تنها تعداد معدودی از چهلتن آسید براکه سواد خواندن و نوشتن داشتەاند منجملە درویش لاچین عباسوندی، درویش فارغ کرماشانی، ملا ابراهیم عباسوندی و ملاخدامراد قلخانی (در قدیم به افراد با سواد می گفتند ملا ).
در واقع صاحب اصلی این دفترها خود آقا سید حیدر حیدری ملقب به آسی براکه گوران است که به یری تن (سە تن) بمعنی دارندە ذات سە تن ( داراندە ذات سلطان، بابایادگار و داود) معروف و مشهور است.
تولد نور حضرت آسید براکه به سال 1210 هجری قمری و سال پردە کشیدن وی 1290 هجری قمری می‌باشد.
در همان زمان آسید براکه و درست در زمانی که بسیاری از چهلتن ذاتی حیدری از جملە درویش نوروز سورانی هنوز در قید حیات بودند، برخی از مشتاقان کلام حقیقت یارسان اقدام به رونویسی برخی دفترهای زبور حقیقت نمودند. منجملە فتاح خان سنجابی، و برخی از مردم روستای بیامه گوران همچنین تعدادی از سادات گهوارە و کاکی های گورەجوب که کمابیش برخی از دفترهای زبور حقیقت حیدری را رونویسی نمودە بودند.
یکی از این کاتبین بسیار توانمند ملا خدا نظر بیامە ای است کە قریب بە یکصد و پنجاه سال پیش بسیاری از دفترهای دورە آسید براکه را با خطی بسیار زیبا رونویسی و بازنویسی کردە بود.
دفتر نوروز نخستن دفتری بود کە ملا خدا نظر همراه با یک جلد چرمی بسیار شیک و خوش خط رونویسی کردە بود. دومین دفتر را از مجموع چند دفتر آمادە کردە بود. او در یک جلد دفترهای دوستە بیامه، ملکعلی سلطان، اجاغ بیامه، براخاص بیامه، شیرخان سلطان(یاور)، حسینعلی شیانی و حیدر قلخانی را رونویسی نمودە بود و دفتر سوم ایشان به دفتر لاچین عباسوندی، جوزه تفنگچی، شاه نظر بروندی و عباس کرندی در یک مجموعه اختصاص داشت.
اما صد افسوس کە در سال 1357 مامورین امنیتی رژیم اسلامی ایران این دفترها و بسیار دفترهای دیگر را از منزل وی بە غارت بردند و هرگز آنها را پس ندادند. ملا خدانظر معلم مردم سنجابی در دە چراغ نزدیک شلە و زالیاب نیز بوده است.
فرد دیگری بنام ملا عزیزمراد متولد حدود( ١٢٦٠ شمسی برابر با ١٢٩٨ قمری) ساکن دە قرکە قلخانی کە افسر انگلیسی ها و بجز ایران در مصر نیز خدمت کردە بود ایشان نیز از خط بسیار زیبائی برخوردار و معلم مردم قلخانی بود.
بزرگان قلخانی همچون سالار جنگ، بهرام سلطان و کدخدا مرادعلی از محضر وی کسب علم و دانش کردە بودند.
ملا عزیزمراد قلخانی نیز بسیاری از دفترهای زبور حقیقت و دورە پردیور را رونویسی کردە بود.
میرزا رمضان قلخانی ، اسکندرخان دانیالی، ملا علی مدد قلعە بهادری، ملا فتول ، شاه حسین زردە ای، میرزا حسین و میرزا قمر بانیارانی، کاکی قلی یوسف شاهی و بسیاری دیگر هر کدام به نحوی مشغول رونویسی دفتر بودەاند.
در زمان تکیه داری آسید رستم نوە آسید براکه، شخصی دیگری بنام سید بهرام عباسوندی نسخەای از روی دفتر نوروز رو نویسی می کند. همچنین در آنزمان یکی از کاتبان معروف یارسان یعنی کا رحیم کاکائی پسر درویش کریم خلیل تویشامی (یکی از چهلتن ذاتی آسید براکه) که منشی آسید رستم نیز بوده، در ایام جوانی از روی نسخەهای اصلی دفتر زبور حقیقت حیدری، به مرور زمان شروع بە رونویسی نمودە و نهایتا تا اواخر عمرخود، یعنی حدود سال 1314 هجری شمسی همە دفترهای زبور حقیقت را رونویسی می کند .
میرزا حقمراد برادر کا رحیم کاکایی نیز دست توانایی در رونویسی دفاتر یارسان داشته است. همچنین مراد کاکایی نوە درویش کریم خلیل و از خانوادە کاکائی های تویشامی نیز دستی در رونویسی دفتر دارد.
آسید رستم با اینکه خود در قید حیات بود اما در اواخر عمر مبارک خویش امورات تکیە حیدری و تکیه داری را به پسرش آسید شمس الدین حیدری واگذار نمود.
البتە در همان زمان آسید براکه و سپس در زمان آسید رستم حیدری، بزرگان و اساتیدی چون علی میر بزرگ جد درویش جهانگیر و درویش علی میر، استاد سرخاب گورەجویی، کاکی میرزا جد میرزائی های گوراجوب، حسین گورجوبی، بارام بیگ از نسل عالی قلخان از سرسپردگان سید درویش، وسا وارانی گهوارە، فتاح علی سلیمانی گهوارە، سید کسانه و سید عبدل حسینی گهوارە ای و خیلی های دیگر از جملە کا دارا منهویی فرزند استاد سرخاب و کاکی رضا پسر کاکی میرزا گوراجوبی و بسیاری دیگر خدمتگذار جم و تکیه حیدری بودند و از تنبور و کلام و دفتر یارسان بهرەمند شده بودند.
اما انقلاب بزرگ روشنفکری و نشر کلام ها به صورت عمومی و برگزاری کلاسهای آموزش تنبور، کلام خوانی، دفترخوانی و تفسیر دفتر توسط آسید شمس الدین حیدری فرزند آسید رستم حیدری بوجود می‌آید. به جرات میتوان گفت مردم گوران و اساتید نسل گذشتە، حال و آیندە بسیار مرهون و مدیون جلسات منظم و زحمات شبانه روزی و خدمات فرهنگی کوردی- یارسانی آسید شمس الدین حیدری هستند.
با اینکە وی یکسال به تهران تبعید شد اما هرگز از آموزش و خدمت به مردم یارسان کوتاهی نکرد و امروز ما نتیجە زحمات آسید شمس الدین را بە وضوح می‌بینیم.
وی دوازدە نفر از نخبگان گوران را در زمینە دفتر مقدس یارسان، تنبور و کلام خوانی آموزش داد که بعدها هزاران شاگرد بواسطە تربیت شدگان و آموزش دیدگان مکتب آسید شمس الدین حیدری از تنبور و کلام خوانی بهرەمند شدند.
از جملە شاگردان آسید شمس الدین میتوان به درویش علی میر درویشی شاگرد دست راست وی در کلام و تفسیر دفتر مقدس، سید ولی حسینی شاگرد دست راست وی در تنبور و مقام خوانی و دیگر بزرگان و اساتیدی مثل درویش جهانگیر درویشی و کا بشر بزهویی و .... اشارە نمود.
در همان سال 1314 گلچینی بسیار عظیم و زیبا از دفترهای زبورحقیقت به خط کا بشر بزهویی و با امضای مبارک تائیدیە آسید شمس الدین حیدری در میان عموم یارسان منتشر و رواج گردید. کا بشر یکی از توانمندترین مفسرین دفتر بودە کە دست بسیار توانایی در سرودن شعر داشتە است. وی مکاتابات و نامه‌هایش بە مردم گوران را با زبان شعر کوردی گورانی بیان داشتە و بیشتر عقاید یارسان را در قالب شعر و سئوالات تشریح و تفسیر نمودە است .
یک اتفاق بزرگ و بسیار مبارک در راه بود و آن اینکە در زمان تکیە داری آسید شمس الدین حیدری، برای نخستین بار در حدود سال 1319 شمسی استاد خوش خط و یگانه رونویسی و تفسیر دفتر و کلام یارسان مرحوم استاد درویش علی میر درویشی به سفارش و امر آقا سید شمس الدین حیدری و خواهرش آقازادە(آخزا) هما تمام دفترهای زبور حقیقت را در یک جلد رونویسی کرد.
تاکنون تکیه داران حیدری به هیچ فردی بجز درویش علی میر درویشی سفارش رونویسی دفتر نکردەاند و پیش از این رویداد این خود افراد بودند کە بە تکیه مراجعه نمودە و از تکیه داران حیدری کسب اجازه و رخصت برای رونویسی دفتر می‌نمودەاند.
(آقازادە هما خواهر آسید شمس الدین و دختر آسید رستم بود که در دفتر زبور حقیقت به اسم وی اشارە شدە است).
درویش علی میر به سفارش این دو بزرگوار دو نسخە کامل از روی دفترهای اصل زبور حقیقت موجود در دفترخانه حیدری که به خط آسید براکه و میرزا رمضان بودە را رونویسی می کند. نسخه اول را تقدیم تکیه آسی براکه و تکیه دار آن می نماید و نسخە ای نیز برای خود رونویسی می‌کند.l
طبق شنیدەها یک کپی از این دفترها بعدها و پس از انقلاب ایران، به اروپا فرستادە شدە و در نزد شخص امینی نگهداری می‌شود تا چنانچه خطری رخ داد یک نسخه از زبور حقیقت در امان بماند.
در واقع اولین کسی کە تمام دفترهای زبور حقیقت را در یک جلد رونویسی نمود استاد درویش علی میر درویشی بود که این مهم را در سال 1319 هجری شمسی انجام داد ولی پیش از او دیگران در جلدهای جداگانه اقدام به نوشتن و رونویسی دفترهای زبورحقیقت نمودە بودند.
لازم به ذکر است درویش علی میر همان ایام اقدام به رونویسی دفتر دیوان گورە پردیوری (دفتر دورە سلطان صحاک )، دفتر شیخ امیر (دفتر دورە سی فرضی) و دفتر درویش ذوالفقار (دفتر دورە سی یاقو گوران) که توسط آسید براکه صرافی شدە بودند نمود.
در یک جملە میتوان گفت نسخەهای رونویسی شدە توسط درویش علی میر بخاطر اینکە اولا از روی نسخە های اصلی موجود در دفترخانه حیدری نوشتە شدە و پس از آن نیز یکبار دیگر توسط دفترخوانان و اساتید مورد تائید تکیه آسی براکه صرافی و تائید شدە و خوش خطی و رعایت امانت مزید بر علت شدە و در هفتاد سال اخیر نسخە های نوشتە شدە بخط ایشان حرف اول را در جامعە یارسان میزند و امروزه نسخەهای رونویسی شدە دفتر توسط درویش علی میر درویشی در منزل بسیاری از مردم گوران پیدا می‌شود.
در سال 1335 یکی دیگر از کاتبان معروف دفتر یارسان بنام خلیفه یارمراد (متولد 1285 شمسی) کە حدودا در سالهای بعد از 1320 شمسی ترک دنیای مادی نمودە و در زیارتگاه بابایادگار در دالهو/دالاهو منزل گزیدە بود راهی تکیە حیدری در زمان تکیه داری آسید سیف الدین حیدری می شود - ایامی که آقا سید نصرالدین حیدری فرزند آسید سیف الدین نیز بر امورات تکیه نظارت دقیق دارد - طی زحمات شبانه روزی در همان سال 1335 هجری شمسی خلیفه یارمراد رونویسی دفتر چهلتن حیدری مشهور به دفاتر زبور حقیقت حیدری را به اتمام میرساند و گویا سپس راهی تهران شدە و آنرا در یک جلد زیبا صحافی می‌نماید.
نکته‌ای کە باید عرض کنم این است کە گویا سالها قبل میرزا حقمراد کاکائی برادر کا رحیم کاکائی نسخه ای از دفاتر زبور حقیقت را برای آسید نورالدین حیدری نوشتە بود که خلیفە یارمراد از روی این نسخه رونویسی می‌کند و در واقع دومین و شاید سومین فرد و کاتبی کە کل دفترهای زبور حقیقت را در یک جلد رونویسی می کند روانشاد خلیفە یارمراد است. وی دفتر دیوان گورە و شیخ امیر را در جایی خارج از تکیه احتمالا در سرپل ذهاب و از روی نسخه دیگری بجز نسخه موجود در تکیە حیدری رونویسی می کند؛ و البتە در طی سالیان بعد برای بسیاری از یارسانیان مشتاق اقدام به رونویسی دفتر می‌نماید.
در همان دهە‌ی سی شمسی فرد دیگری به نام معارف امیری مشهور به وسا مارف نیز با کتابت و رونویسی زبور حقیقت پا به عرصە کتابت دفتر می نهد کە بعدها نام او نیز زبانزد خاص و عام می شود و یاد و خاطرە وی همچنین زحمات بی دریغ و بدون چشمداشت آن مرد بزرگ همچنان در دل شاگردان و دوستدارانش باقی است. استاد معارف امیری نیز تمامی سی و شش دفتر زبور حقیقت را بارها و بارها رونویسی نمود و تقدیم به مشتاقان کلام حقیقت یاری نمود. در گفتگویی کە با خانوادە وی داشتم آنان اظهار داشتند تا شب پیش از فوت شان مشغول کتاب و رونویسی دفتر بودە است.
مردان پاک و شریف دیگری همچون سید فرخ و سید خدامراد آتش زر، سید فریدون دانشور، سيد برزو دانشور، کاکی عزیز پناهی، اسدالله صفری ، جهانگير رجبی ، خاص علی نوروزی ، خدامراد مرادی، قباد قبادی، ظفر عسکری،علی تیاترج ، كيومرث ياری، كيانوش كرمی و بسیاری دیگر نیز در طی این سالها اقدام بە رونویسی دفتر زبور حقیقت برای استفادە شخصی و نه به جهت فروش نمودەاند که همە آنان قابل تقدیرند منجملە درویش مرادخان گوراجوبی.
در اروپا نیز عزیزانی مثل عزیزمراد اکبری، خسروعلیمحمدی و بندە کمترین به کتابت دفتر مشغول هستیم.
کار رونویسی و کتابت دفتر امری است بسیار سخت که باید با مسئولیت‌پذیری تمام انجام شود. این مهم را از آن رو می گویم که خود نیز تا کنون مبادرت به رونویسی کامپیوتری چندین دفتر کردەام و به وضوح با مشکلات کسانی کە با جوهر و قلم به امر رونویسی دفتر مشغول هستند آشنا هستم. آنان ریاضت بزرگی را متحمل می شوند. شاهکار و رنج را آنان متحمل می شوند کە با قلم و جوهر رونویسی دفتر کردە و می‌کنند. نه کسانی کە با تایپ کامپیوتری اقدام بە رونویسی دفتر می کنند.
متاسفانه برخی از رونویس کنندگان دفتر یارسان در سالهای اخیر خود را بعنوان نویسندە و یا گردآورندە دفتر معرفی می‌کنند! برخی از آنان از روی ناآگاهی مرتکب این گناه شدە که قابل پذیرش است؛ اما برخی از آنها کە ساکن ایران هستند و شناخت کافی در این زمینە دارند عذرشان پذیرفتنی نیست. افرادی که به باور من از جو و فضای سانسوری کە بر جامعە یارسان از جانب حکومت تحمیل شدە سواستفادە می‌نمایند و در مصاحبه با سایت ها و یا حتی در ابتدا و انتهای دفترها خود را به عنوان نویسندە و گردآورندە دفتر زبور حقیقت معرفی می کنند؛ مساله ای که تنها ناشی از یک نوع کمبود شخصیتی و نادانی محض است.
دفاتر کلام یارسان از قبل نوشتە شدە و کاتبین دفتر تنها از روی نسخە اصلی و یا خطی اقدام به رونویسی می کنند نه چیز دیگری. شما اگر به دفتر نوروز و یا سایر دفترها همچون دفتر شیخ امیر و دفتر دیوان گورە پردیوری دقت کنید برخلاف این آقایان امروزی نه سلطان صحاک، نه آسید براکه و شیخ امیر و نه سایر صاحبان دفتر یاری هرگز خود را نویسندە و یا گردآورندە دفتر معرفی نکردەاند. پیرموسی با آن همه عظمت و مقامی که در دفتر یارسان دارد به کاتب دفتر مشهور است حال چطور آقایان خود را نویسندە و گردآورندە دفتر معرفی می کنند خدا می‌داند.
آیا اینان معنای نویسندە و گردآورندە را نمی فهمند؟ یا بحث سوداگری است؟ نسخە های دفاتر زبور حقیقتی کە توسط کاتبان دفتر در گوران رونویسی شدە، همگی برابر با نسخه اصلی موجود در تکیه حیدری هستند و هیچگونه اختلافی با هم ندارد. حال جای پرسش است کە این آقایان تازه کار چە چیز جدیدی را گردآوری و یا کشف نمودە اند که ما بی خبریم؟
نسخه های اصلی دویست ساله زبور حقیقت، در خود تکی آقا سید براکه موجود می باشد و از دویست سال پیش یعنی از زمان آسید براکه تا کنون صدها نسخه از روی زبور حقیقت حیدری، رونویسی شدە و در اختیار مردم یارسان در طی این دو قرن قرار گرفتە است. این واژگان جدید گردآورندە و کامل ترین دفتر و ..... یا اسامی جدیدی کە بر روی دفترهای زبورحقیقت می گذارند چه معنی دارد؟
توصیە اکید به عزیزان رونویس کنندە دفتر دارم کە از واژگان نویسندە و گردآورندە و یا مولف پرهیز نمایند و دوما نسخه مرجع را نیز ذکر کنند و سوما از اسم آقا سید نصرالدین حیدری برای فروش دفترهایشان و کسب درآمد بیشتر، سواستفادە نکنند.
پی نوشت:
در سالهای اول انقلاب ماموران رژیم ایران به منزل بسیاری از مردم یارسان گوران حمله بردە و دفاتر و نوار های کلام را با خود می بردند. متاسفانه گنجینه های عظیمی از دفتر و حتی برخی کتب ادبی کوردی بسیار کهن بە دست مامورین رژیم ایران افتاده است. بسیاری از مردم به دلیل ترس از ماموران رژیم دفترها و آثار یارسانی و کوردی خود را در زیر زمین چال میکردند.
از موارد گستردە و قابل عنوان پس از حمله مامورین به تکیه حیدری و دستگیری برخی، ماموران این بار به منزل استاد درویش علی میر درویشی هجوم بردە و پس از ضبط بسیاری از دفترهای رونویسی شدە توسط ایشان، وی را دستگیر می کنند کە پس از ماه ها شکنجە های شدید و آزار و اذیت و صدور حکم اعدام برای وی، بعدها بدلیل ترس حکومت از شورش عمومی یارسان حکم اعدام وی شکستە شد. استاد درویشی تمام دفترهای یارسان را از حفظ می خواند و تفسیر و معنی دقیق میکرد.
استاد درویش علی میر درویشی چندین نوبت دستگیر و زندانی شد کە در آخرین باری کە دستگیر شدند دست چپ ایشان زیر شکنجه شکستە می شود اما پس از آزادی با خندە میگفت آنقدر نادان بودند که برای جلوگیری از رونویسی دفتر و برگزاری کلاس های آموزش تنبور و کلام خوانی دست چپ مرا شکستند.
وی خوشحال و شادمان بود کە او راست دست است و باز میتواند به رونویسی دفتر و نوشتن ادامه بدهد. استاد درویشی پس از شکستە شدن دست چپ اش در زیر شکنجە دیگر هرگز تنبور ننواخت و تنها مقام و کلام خوانی میکرد. اما تا قبل از آن شاگردانی بسیاری در زمینە تنبور و مقامات آن از جملە استاد علی اکبر مرادی ، قباد قبادی و خیلی های دیگر از محضر وی بهرەها بردە بودند.
لازم به یادآوریست در حمله ماموران به بارگاه بابایادگار و منازل متعلق به دراویشی کە در آنجا ساکن بودند یکی از شریفترین و پاکترین دراویش یارسانی به نام درویش براگەورە (برادربزرگ) با شلیک مستقیم مامورین رژیم به پیشانی وی در دالاهو و کنار بارگاه بابایادگار کشتە شد و نخستین شهید یارسان پس از انقلاب نام گرفت.
١. خلیفە یارمراد متولد ١٢٨٥ وفات ١٣٥١
٢. درویش علی میر متولد سال ١٣٠٣ وفات ١٣٨٣ شمسی
٣. استاد معارف امیری متولد ١٣٠٤ وفات ١٣٩١ شمسی
محتویات این مقالە منعکس کننده دیدگاه و نظرات وب‌سایت کوردستان‌میدیا نمی‌باشد
