کەریم پەرویزی
له سه‌رده‌می یۆنانی كۆندا، كه سه‌رده‌می گه‌شانه‌وه‌ی هزری و زانستی بوو، بناخه‌ی زۆر زانست و تێگه‌یشتن و ته‌نانه‌ت ئیداره‌كردنی كۆمه‌ڵگا دانرا كه دوای نزیک به دوو هه‌زار ساڵ دووباره كۆمه‌ڵگا گه‌ڕایه‌وه بۆ ئه‌و بنه‌مایانه و له‌سه‌ر ئه‌و ده‌سكه‌وتانه‌ی ئه‌و سه‌رده‌م، شۆڕشی زانیاری و زانستی له سه‌ده‌كانی ئه‌م دواییه‌دا ڕوویان دا. بناخه‌ی لۆژیک یان مه‌نتق ئه‌ره‌ستووی به‌ناوبانگ داینا و ئێستاش له‌سه‌رهه‌مان بنه‌ما كار ده‌كرێ و حوكمه لۆژیكییه‌كان و هۆكارهۆنینه‌وه‌كانی دروست و خاوه‌ن ئێعتبارن.
یه‌كێک له‌و حوكمه لۆژیكییانه‌ی له مه‌نتقی ئه‌ره‌ستووییدا هه‌یه ده‌ڵێ كه ''هه‌ر حوكمێک كه له‌سه‌ر بنه‌مای پێشنراوێكی نادروست دانرابێ، ئاكامگیرییه‌كه‌ی هه‌رچی بێ ڕاسته''
یانێ گه‌ر له شتێكی نادروست و ناڕاست بته‌وێ ئاكامی دڵخواز بگری ئه‌وه حوكمێكی لۆژیكییه. بۆ وێنه ده‌توانی ئاوا بڵێی: '' گه‌ر ماست ڕه‌شه ئه‌وه كێوه‌كان له په‌موو دروست كراون!'' ئیدی چونكه به‌شی یه‌كه‌می واته ماست ڕە‌شه، ڕسته‌یه‌كی نادروسته، به‌شی دووهه‌می ده‌توانی هه‌رچی حوكمی نادروسته دابتاشی!
له سه‌د ساڵه‌ی ڕابردوودا له ئێراندا، بیركردنه‌وه‌یه‌كی كۆلۆنیالیستی هاتۆته ئاراوه كه له‌سه‌ر بناخه‌ی فاشیزمی ئاڵمان و تێگه‌یشتنی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی بیركردنه‌وه فاشیسیته‌كان دانراوه و ده‌سكاری كراوه و به شێوه‌یه‌كی زۆر خوار و خێچ، فاشیزمێكی شاراوه له نێو ڕسته به‌ڕواڵه‌ت بریقه‌داره‌كان به‌ڵام له نێوه‌ڕۆک پڕ له چەواشه‌كارییه‌كاندا داچێندراوه.
ئه‌م بیركردنه‌وه فه‌رزێكی هه‌ڵه‌ی داناوه كه: له نێو جوغرافیای ئێراندا یه‌ک نه‌ته‌وه‌ی ئێرانی ده‌ژی و هه‌م ئێران و هه‌م نه‌ته‌وه‌ی ئێران به درێژایی مێژوو یه‌كده‌ست و یه‌كپارچه بووه!
جا له‌م پێشفه‌رزه نادروسته‌وه ئاكامگیریی سه‌یر و سه‌مه‌ره ده‌كه‌ن و له ڕاستیدا له‌م حوكمه كه‌ڵک بۆ ئاكامی دڵخواز وه‌رده‌گرن كه پێویسته پێشفه‌رزه‌كانت نادروس بن تا بتوانی به دڵی خۆت ڕاستییه‌كان بگۆڕی!
ئەم حوكمه كه به زمانی لۆژیكی '' به انتفای مقدم صحیح است'' ده‌بێ باس له انتفای موقەدەمه‌كه‌ی بكه‌ین! یانی به زمانی خۆماڵی درۆبوونی پێش نراوه و سه‌ره‌تاكه‌ی ده‌ربخه‌ین. كاتێک باس له ئه‌وه ده‌كه‌ن كه ئێران یه‌كپارچه بووه و نه‌ته‌وه‌ی ئێرانیش یه‌كپارچه و مێژووییه، بزانین كوێی ڕسته‌كه‌یان ناڕاسته!
له باسی سیاسی و گفتوگۆ له‌سه‌ر كێشه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئێراندا له‌گه‌ڵ لایه‌نه سیاسییه‌كانی به‌ڕواڵه‌ت سه‌رتاسه‌ری و له ڕاستیدا به‌شێكی دیاریكراوی فارسدا، خێرا گۆرانییه كۆنه‌كه‌ت بۆ لێ ده‌ده‌نه‌وه ده‌ڵێن ته‌واویه‌تی ئه‌رزیی ئێران وه‌مه‌ترسی ده‌خرێ و ده‌تانه‌وێ ئێران ته‌جزیه بكه‌ن! كه وه‌ڵامیان ده‌ده‌یه‌وه كه ئێمه كارمان به دابه‌شكردنی ئێران نییه و وه‌كوو نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده‌مانه‌وێ خه‌ڵک هه‌ست به بریاڕده‌ری له‌سه‌ر چاره‌نووسی خۆی بكا و ئه‌وه پاشاكان و حاكمه‌كانی تاران بوون كه به درێژایی مێژوو ئێرانیان وێران و دابه‌ش كردووه و هه‌ر ڕێژێمێک به‌شێكی له‌ده‌ست داوه، وه‌ڵامیان ئه‌وه‌یه كه ئێوه باس له مافی نه‌ته‌وه‌كان ده‌كه‌ن له كاتێكدا، کە له ئێران ته‌نیا یه‌ک نه‌ته‌وه‌ی ئێران هه‌یه و ئه‌م نه‌ته‌وه یه‌كپارچه‌یه و مێژووییه!
له باری هزری و كۆمه‌ڵناسییه‌وه، ئه‌م لێكدانه‌وه یان ئه‌م ڕسته‌یه نادروسته، چونكه خودی نه‌ته‌وه به مانا سیاسییه‌كه‌ی كه به خاوه‌نی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی بناسرێ، هی سه‌رده‌می دوای شۆڕشی فه‌رانسه‌یه و هه‌مووی دووسه‌د ساڵه خودی چه‌مكی نه‌ته‌وه‌ی به مانا سیاسییه‌كی هاتۆته نێو گوتاری سیاسییه‌وه و پێشتر نه‌ته‌وه به مانای گرووپی كۆمه‌ڵایه‌تی بووه و ته‌نانه‌ت نه‌ته‌وه له ڕۆژهه‌ڵاتی نێوەڕاستدا بۆ خه‌ڵكی گوندێكیش به‌كار ده‌برا!
لایه‌نی ئه‌ساسیی ناڕاستیی ئه‌م ڕسته یان دسته‌واژه‌ی '' نه‌ته‌وه‌ی یه‌كپارچه و مێژوویی'' ئه‌وه‌یه كه خه‌ڵكی نێو جوغرافیای ئێران هیچكات و له هیچ بڕگه‌یه‌كی مێژووییدا یه‌كپارچه نه‌بووه! له سه‌رده‌می كۆماری ئیسلامیدا هه‌ندێ له نه‌ته‌وه‌كان له ئێران له ئیمتیازاتی حكوومه‌تی و ده‌سه‌ڵات به‌شدار بوون و ژماره‌یه‌كی دیكه له نه‌ته‌وه‌كان سته‌می دووقاتیان لێ كراوه! له سه‌رده‌می پاڵه‌ویدا ته‌نیا نه‌ته‌وه‌ی فارس خاوه‌ن ئیمتیاز و ده‌سه‌ڵات بوون و هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی دیكه وه‌كوو دوژمن چاویان لێ كرا و كوشتار كران! له سه‌رده‌می قاجاردا به‌شێک له فارس و به‌شێک له تورک خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات بوون و به‌شی هه‌ره زۆری كۆمه‌ڵگا سته‌میان لێ كرا و كوشتاره‌كانی سه‌رده‌می سه‌فه‌وی به‌ناوبانگن! ته‌واوی ده‌ورانه‌كانی مێژووی نێو ئه‌م جوغرافیایه بگه‌ڕێی، هه‌میشه نه‌ته‌وه‌یه‌ک سته‌می دژی نه‌ته‌وه‌كانی دیكه به‌ڕێوه بردووه!
بۆیه هیچكات له‌نێو ئه‌م جوغرافیایه‌دا یه‌كپارچه‌یی نه‌ته‌وه‌یی نه‌بووه! ته‌نانه‌ت گه‌ر به جینۆساید و كوشتار و قڕكردن و ڕاگواستنی بۆ وێنه كورده‌كان بۆ خوراسان و تاڵش و یان لوڕه‌كان بۆ تاران و ئیسفه‌هان و ... له سه‌رده‌می پاڵه‌وی یان سه‌فه‌وی و قاجار و یان هه‌ر سه‌رده‌مێكی دیكه‌دا ویستوویانه نه‌ته‌وه‌كان بسڕنه‌وه و نه‌ته‌وه‌یه‌كی یه‌كده‌ست دروست بكه‌ن، نه‌یانتوانیوه هه‌موو نه‌ته‌وه‌كه بسڕنه‌وه و سه‌رهه‌ڵدانی نه‌ته‌وه‌كان سیاسه‌ته‌كانیانی لێ پووچه‌ڵ كردووه‌ته‌وه! بۆیه نه‌ته‌وه‌ی یه‌كپارچه‌یان نه بۆ دروست بووه و نه دروست ده‌بێ و ته‌نانه‌ت بۆ هیتلێریش دروست نه‌بوو تا بۆ ئه‌م ورده‌فاشیستانه‌ی نێو ئێران جێبه‌جێ ببێ!
شتێک به ناوی نه‌ته‌وه‌ی یه‌كپارچه و مێژوویی! بوونی نییه، به‌ڵام ده‌سه‌ڵاتخوازانی نێو گرووپه سیاسییه‌كان له ئێران چ ده‌سه‌ڵاتدار و چ ئۆپۆزیسیۆن كاتێک ئه‌م چه‌مک و ده‌سته‌واژه نادروسته به‌كار دێنن، له ڕاستیدا بۆ ئه‌وه‌یه كه له فه‌رزێكی هه‌ڵه ئاكامێكی دڵخوازی خۆیان بگرن. ئه‌و ئاكامه‌ش كه دڵیان ده‌یه‌وێ بریتییە له‌وه‌ی كه بڵێن چونكه نه‌ته‌وه‌ی ئێران یه‌كپارچه‌یه، ئه‌وه كه باسی چه‌ند نه‌ته‌وه‌یی ده‌كه‌ن ده‌تانه‌وێ ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه دابه‌ش بكه‌ن و نه‌ته‌وه‌یه‌كی یەکده‌ست و یه‌كپارچه ده‌بێ ده‌سه‌ڵاتێكی یه‌كپارچه‌ی هه‌بێ و هه‌موو شت له تارانه‌وه بڕیاری له‌سه‌ر بدرێ، ئێوه ته‌نیا شوكرانه‌بژێر بن كه ڕێگاتان پێ بده‌ین وه‌كوو عه‌شیره و قه‌ومی ئێرانی هه‌ندێک گۆرانی و ڕه‌قسی مه‌حه‌لی به‌ڕێوه ببه‌ن! ئه‌وه‌ش بۆ سیرک و نمایشی ڕه‌نگاوڕه‌نگیی فه‌رهه‌نگی ئێرانی له‌به‌ر چاوی تووریسته‌كانه‌وه پێویستمانه!!
سه‌رده‌می حوكمه ناڕه‌وا و نادروسته‌كان تێپه‌ڕیوه و شۆڕشی ژینا، به‌ڕێوه‌یه تاكو بناخه‌ی درۆ و چه‌واشه‌كارییه‌كان هه‌ڵته‌كێنێ و ژیانی دیكه له‌م ده‌ڤه‌ره بونیات بنێ.
وەرگیراو لە بەرنامەی هزرین
