د. ئیدریس ئەحمەدی
پێش کۆتایی ساڵی ٢٠١٧، ئیدارەی ترامپ ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەیی ئامریکای پێشکەش بە ڕای گشتی کرد، کە لە زۆر ڕووەوە جێگەی سەرنج و تێڕامانە.
یەکەم، ئەو ستراتیژییە دان بەوەدا دەنێت کە لە ئاستی جیهانیدا، ئامریکا ڕەقیبی بۆ دروست بووە؛ ئەویش ڕووسییە و چینن و لە ئاستی هەرێمیدا، کورەی باکوور و ئێران، وێڕای تێرۆریزم، وەک مەترسی بەرچاو لە سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئامریکا و هاوپەیمانانی دەستنیشان کراون.
دووهەم، بنەمای فیکری ئەو ستراتیژییە شتێکە کە بە واقعبینی پرنسیپتەوەر (principled realism) ناوزەد کراوە؛ واتە هاوکات کە هێز دەوری ناوەندیی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا دەگێڕێت، ئامریکا لە پێبەند بوون بەو بەهاگەلەی (ئازادی و دێموکراسی) کە بڕوای پێیانە، بەردەوام دەبێت.
هەڵبەت هاوکات جەخت کراوەتەوە، کە ئەو ستراتیژییە گرنگی بە دەسکەوت دەدات، نەک پرنسیپی ئایدئۆلۆژیک. لە لایەکی دیکەوە، کاتێک ئیدارەی ترامپ باس لە سەرهەڵدانەوەی ململانێی نێوان زلهێزەکان دەکات، کە دەکەوێتە خانەی ژئۆپۆلیتیکییەوە، ڕوونە کە ئەو ململانێیانە ئایدئۆلۆژیکین. ئامریکا داکۆکی لە کۆمەڵێک بەها دەکات، لە بەرانبەردا ڕەقیب و نەیارانی خاوەن بەها و ئایدئۆلۆژی تایبەت بە خۆیانن. بە کورتی ململانێی لە نێوان ئەو لایەنانە دایە کە لە لایەک بڕوایان بە کەرامەتی مرۆڤ و ئازادی هەیە و ئەوانەی کە بەپێچەوانەی ئەوە بیر دەکەنەوە.
لە لایەکی دیکەوە، ئیدارەی ترامپ بەو ئەنجامە گەیشتووە، کە ئەو وڵاتانەی هەڵگری بەها و ئایدئۆلۆژی پێچەوانەی ئامریکان، تەنانەت بە ئەندام بوونیان لەو دامەزراوە نێودەوڵەتییانەی کە ئامریکا دایمەزراندوون و هەروەها سەرەڕای پەیوەندی ئابووریی لە گەڵیاندا، بە گشتی پتانسیلی گۆڕان و باش بوونیان نییە.
سێهەم، لەگەڵ ئەوەی کە ئامریکا ئێستەشی لەگەڵ بێ، لە ڕووی هێزی نیزامییەوە یەکەمی بێڕەکابەرە، بەڵام ڕەقیبەکانی توانیویانە خۆیان پڕچەک بکەن. تێکنۆلۆژی لە تێکدانی پارسەنگی هێزدا فاکتەرێکی گرنگە. هێز وەکوو جاران لە دەستی چەند زلهێزێکدا چڕ نەبووەتەوە، بەڵکوو دابەش بووە.
تێکنۆلۆژی وای کردووە کە وڵاتگەلێکی لاوازیش بتوانن هێزی نیزامیی بەتایبەت سیستەمی مووشەکی دوورهاوێژ بەرهەم بێنن، بەڵام لەم سەردەمەدا زانیاری بە ڕادەی وزە گرنگە، بۆیە شەڕ بۆ گۆڕەپانی سایبێری گوازراوەتەوە.
بەو بۆنەوە ئیدارەی ترامپ گرنگی بە بەهێزتر کردنی ئامریکا بەتایبەت لە ڕووی نیزامییەوە دەدات. هەڵبەت ئامریکا هەروەها بەهێزتر بوونی هاوپەیمانانی بە زیاد بوونی هێزی خۆی دەزانێ.
کاتێک ترامپ هاتە سەرکار، چاوەڕوان دەکرا ئامریکا زیاتر لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆی پاشەکشە بکات. لەم ستراتژییەدا گرنگی بە حزووری ئامریکا لە دەڤەرە جیاکانی دونیا، لەوانە ڕۆژهەڵاتی ناوین، دراوە. ئەم حزوورە دەبێ نیزامیش بێ، بەتایبەت ئەگەر هەلومەرج وا بخوازێ، تاکوو نەیارانی ئامریکا نەتوانن بۆشایی دەسەڵات پڕ بکەنەوە.
چوارەم، ئامریکا چیدی بڵاوکردنەوەی دێموکراسی وەک ئامانج چاو لێ ناکات، هەرچەند پاشەکشەش لە بەرژەوەندیی خۆیدا نازانێ. سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست، لە دەقی ئەو ستراتیژییەدا هاتووە: ساڵانێکە، لێکگرێدراوبوونی گرفتی فراوانبوونی دزەکردنی (نفوذ) ئێران، داڕمانی دەوڵەتان، ئایدئۆلۆژی جیهادی، چەقبەستوویی کۆمەڵایەتی و ئابووری وێڕای ململانێی هەرێمی، بەرۆکی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست گرتووەتەوە.
ئامریکا بەو ئاکامە گەیشتووە، کە نە مەیل بۆ گۆڕان بەرەو دێموکراسی و نە دەسهەڵگرتن، ناتوانن لە گرفتەکانی ئەو ناوچەیە کەم بکەنەوە.
پێنجەم، ئەوەی کە ئیدارەی ترامپ گرنگی پێ دەدات، ڕاگرتنی پارسەنگی هێز لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و دەڤەرە ستراتیژییکەکانی دیکەی جیهان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیە. لەو پێوەندییەدا، ئامریکا گرنگی بە دیتنەوەی هاوپەیمان دەدات. ڕاگرتنی پارسەنگی هێز زۆرتر پێشگرتن لە بەهێز بوونی نەیارانییە، نەک هەوڵێک بۆ لەنێوبردنیان. هەرچەندە جەخت لە سەر ئەوەی کراوەتەوە کە ئەرتەشی ئامریکا دەبێ ئەوەندە بەهێز بێ، کە ئەگەر پێویستی کرد، بتوانێت نەیارانی لە شەڕدا ببەزێنێت.
ڕەخنەگرانی ئەم ستراتیژییە باسی ئەوەیان کردووە، کە هەڵگری کۆمەڵێک ناکۆکییە. ڕەنگە ئەو ڕەخنەیە لە هێندێک ڕووەوە بەجێ بێ، بەڵام ئەو ستراتیژییە چەندە هەوڵ بۆ پاراستن و بەهێزتر کردنی پێگەی ئامریکا بێ، ئەوەندەش ڕەنگدانەوەی ئەو ئاڵۆزیی و ناکۆکییانەیە کە لە دونیای ئەمڕۆدا بوونیان هەیە، بەتایبەت ڕەنگدانەوەی تێکچوونی پارسەنگی هێز بە زەرەری ئامریکا بێ.
سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست، گرفتی سەرەکیی ستراتیژی ڕاگرتنی پارسەنگی هێز لەوەدایە کە ئەگەری سەرکەوتنی کەمە. لە ڕابردوودیشدا بەتایبەت لە سەردەمی شەڕی سارددا، هەوڵ دان بۆ ڕاگرتنی پارسەنگی هێز، لە قۆناغی جیاوازدا بەهێز بوونی هەر کامە لە ڕێژیمی ئێران و عێراقی لێ کەوتەوە و دواجاریش هەردووکیان دوژمنی سەرسەختی ئامریکایان لێ دەرچوو.
لە چەند وتارێکدا لەم ڕۆژنامەیە، تەنانەت پێش ڕێفراندۆم باسی ئەوەم کردووە، کە هۆی ئەوەی ئامریکا ئەوەندە گرنگی بە عێراق دەدات، بۆ ستراتیژی ڕاگرتنی پارسەنگی هێز دەگەڕێتەوە. وەک بینیمان ئەمەش لە کارەساتی داگیرکردنی کەرکووک و پشت تێکردنی ئامریکا لە کورد خۆی نواند، هەرچەند کارەساتی کەرکووک هۆکاری سیاسی نێوخۆییشی هەبوو و ناکرێت بە تەواوەتی بە سیاسەتی ئامریکاوە ببەسترێتەوە.
ئامریکا ئەو وێژینگەی (وهم) لا دروست بووە، کە دواجار ناسیۆنالیزمی عەرەبی لە عێراقدا بە سەر تایەفەگەریدا زاڵ دەبێ و بەغداد لە هەمبەر ئێراندا سەربەستیی خۆی دەسەلمێنێ و دواجاریش ئەرکی ئامریکا لە ناوچەکەدا کەم دەکاتەوە، چوونکە وای داناوە کە عێراقێکی سەربەخۆ دەتوانێ پێش بە بەرفراوانخوازیی ئێران بگرێ و بەو شێوەیە پارسەنگی هێز لە ناوچەکەدا بە قازانجی ئامریکا دەبێت. لەو ستراتژییەدا جەخت کراوەتەوە، کە ئامریکا هاوشەریکایەتی دوورمەودای ستراتیژیک لەگەڵ عێراقێکی سەربەخۆدا بەهێز دەکات. سیاسەتڤانانی ئامریکا حەیدەر عەبادیش بە کەسێکی میانەڕەو دەبینن کە گوایە توانایی ئەوەی هەیە کۆتایی بە تایفەگەریی بێنێ و عێراق لە ئێران دوور بخاتەوە.
ئەم ڕوانینە ستراتیژیکییە تاکوو ئێستە بووەتە هۆی هەڵەیەکی ستراتیژییەکی مەزن؛ چوونکە داگیرکردنی کەرکووک و لاواز بوونی هەرێمی کوردستان، ئەوەندەی دیکە پێگەی ئێرانی بەهێزتر کرد.
تاکوو ئامریکا لە واقعییەتەکانی عێراق و پەیوەندی نێوان بەغداد و تاران بگات، ڕەنگە درەنگ بێ. حوکمی مێژوو لە سەر هەر دوو ئیدارەی ئۆباما و ترامپ رەنگە توند بێ، چوونکە هەر دووکیان بە شێوەی جیاواز (یەکێکیان لە پێناو ڕێککەوتنی ناوکی، ئەوی دیکەیان بۆ ڕاگرتنی پارسەنگی هێز)، یارمەتیدەری بەهێز بوونی ئێران بوون.
مێژوو وڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە، کە ئایا ئیدارەی ترامپ دەتوانێ هەڵەی ستراتیژیکی لە کەرکووک قەرەبوو بکاتەوە یا نە؟
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.
پێش کۆتایی ساڵی ٢٠١٧، ئیدارەی ترامپ ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەیی ئامریکای پێشکەش بە ڕای گشتی کرد، کە لە زۆر ڕووەوە جێگەی سەرنج و تێڕامانە.
یەکەم، ئەو ستراتیژییە دان بەوەدا دەنێت کە لە ئاستی جیهانیدا، ئامریکا ڕەقیبی بۆ دروست بووە؛ ئەویش ڕووسییە و چینن و لە ئاستی هەرێمیدا، کورەی باکوور و ئێران، وێڕای تێرۆریزم، وەک مەترسی بەرچاو لە سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئامریکا و هاوپەیمانانی دەستنیشان کراون.
دووهەم، بنەمای فیکری ئەو ستراتیژییە شتێکە کە بە واقعبینی پرنسیپتەوەر (principled realism) ناوزەد کراوە؛ واتە هاوکات کە هێز دەوری ناوەندیی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا دەگێڕێت، ئامریکا لە پێبەند بوون بەو بەهاگەلەی (ئازادی و دێموکراسی) کە بڕوای پێیانە، بەردەوام دەبێت.
هەڵبەت هاوکات جەخت کراوەتەوە، کە ئەو ستراتیژییە گرنگی بە دەسکەوت دەدات، نەک پرنسیپی ئایدئۆلۆژیک. لە لایەکی دیکەوە، کاتێک ئیدارەی ترامپ باس لە سەرهەڵدانەوەی ململانێی نێوان زلهێزەکان دەکات، کە دەکەوێتە خانەی ژئۆپۆلیتیکییەوە، ڕوونە کە ئەو ململانێیانە ئایدئۆلۆژیکین. ئامریکا داکۆکی لە کۆمەڵێک بەها دەکات، لە بەرانبەردا ڕەقیب و نەیارانی خاوەن بەها و ئایدئۆلۆژی تایبەت بە خۆیانن. بە کورتی ململانێی لە نێوان ئەو لایەنانە دایە کە لە لایەک بڕوایان بە کەرامەتی مرۆڤ و ئازادی هەیە و ئەوانەی کە بەپێچەوانەی ئەوە بیر دەکەنەوە.
لە لایەکی دیکەوە، ئیدارەی ترامپ بەو ئەنجامە گەیشتووە، کە ئەو وڵاتانەی هەڵگری بەها و ئایدئۆلۆژی پێچەوانەی ئامریکان، تەنانەت بە ئەندام بوونیان لەو دامەزراوە نێودەوڵەتییانەی کە ئامریکا دایمەزراندوون و هەروەها سەرەڕای پەیوەندی ئابووریی لە گەڵیاندا، بە گشتی پتانسیلی گۆڕان و باش بوونیان نییە.
سێهەم، لەگەڵ ئەوەی کە ئامریکا ئێستەشی لەگەڵ بێ، لە ڕووی هێزی نیزامییەوە یەکەمی بێڕەکابەرە، بەڵام ڕەقیبەکانی توانیویانە خۆیان پڕچەک بکەن. تێکنۆلۆژی لە تێکدانی پارسەنگی هێزدا فاکتەرێکی گرنگە. هێز وەکوو جاران لە دەستی چەند زلهێزێکدا چڕ نەبووەتەوە، بەڵکوو دابەش بووە.
تێکنۆلۆژی وای کردووە کە وڵاتگەلێکی لاوازیش بتوانن هێزی نیزامیی بەتایبەت سیستەمی مووشەکی دوورهاوێژ بەرهەم بێنن، بەڵام لەم سەردەمەدا زانیاری بە ڕادەی وزە گرنگە، بۆیە شەڕ بۆ گۆڕەپانی سایبێری گوازراوەتەوە.
بەو بۆنەوە ئیدارەی ترامپ گرنگی بە بەهێزتر کردنی ئامریکا بەتایبەت لە ڕووی نیزامییەوە دەدات. هەڵبەت ئامریکا هەروەها بەهێزتر بوونی هاوپەیمانانی بە زیاد بوونی هێزی خۆی دەزانێ.
کاتێک ترامپ هاتە سەرکار، چاوەڕوان دەکرا ئامریکا زیاتر لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆی پاشەکشە بکات. لەم ستراتژییەدا گرنگی بە حزووری ئامریکا لە دەڤەرە جیاکانی دونیا، لەوانە ڕۆژهەڵاتی ناوین، دراوە. ئەم حزوورە دەبێ نیزامیش بێ، بەتایبەت ئەگەر هەلومەرج وا بخوازێ، تاکوو نەیارانی ئامریکا نەتوانن بۆشایی دەسەڵات پڕ بکەنەوە.
چوارەم، ئامریکا چیدی بڵاوکردنەوەی دێموکراسی وەک ئامانج چاو لێ ناکات، هەرچەند پاشەکشەش لە بەرژەوەندیی خۆیدا نازانێ. سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست، لە دەقی ئەو ستراتیژییەدا هاتووە: ساڵانێکە، لێکگرێدراوبوونی گرفتی فراوانبوونی دزەکردنی (نفوذ) ئێران، داڕمانی دەوڵەتان، ئایدئۆلۆژی جیهادی، چەقبەستوویی کۆمەڵایەتی و ئابووری وێڕای ململانێی هەرێمی، بەرۆکی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست گرتووەتەوە.
ئامریکا بەو ئاکامە گەیشتووە، کە نە مەیل بۆ گۆڕان بەرەو دێموکراسی و نە دەسهەڵگرتن، ناتوانن لە گرفتەکانی ئەو ناوچەیە کەم بکەنەوە.
پێنجەم، ئەوەی کە ئیدارەی ترامپ گرنگی پێ دەدات، ڕاگرتنی پارسەنگی هێز لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و دەڤەرە ستراتیژییکەکانی دیکەی جیهان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیە. لەو پێوەندییەدا، ئامریکا گرنگی بە دیتنەوەی هاوپەیمان دەدات. ڕاگرتنی پارسەنگی هێز زۆرتر پێشگرتن لە بەهێز بوونی نەیارانییە، نەک هەوڵێک بۆ لەنێوبردنیان. هەرچەندە جەخت لە سەر ئەوەی کراوەتەوە کە ئەرتەشی ئامریکا دەبێ ئەوەندە بەهێز بێ، کە ئەگەر پێویستی کرد، بتوانێت نەیارانی لە شەڕدا ببەزێنێت.
ڕەخنەگرانی ئەم ستراتیژییە باسی ئەوەیان کردووە، کە هەڵگری کۆمەڵێک ناکۆکییە. ڕەنگە ئەو ڕەخنەیە لە هێندێک ڕووەوە بەجێ بێ، بەڵام ئەو ستراتیژییە چەندە هەوڵ بۆ پاراستن و بەهێزتر کردنی پێگەی ئامریکا بێ، ئەوەندەش ڕەنگدانەوەی ئەو ئاڵۆزیی و ناکۆکییانەیە کە لە دونیای ئەمڕۆدا بوونیان هەیە، بەتایبەت ڕەنگدانەوەی تێکچوونی پارسەنگی هێز بە زەرەری ئامریکا بێ.
سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست، گرفتی سەرەکیی ستراتیژی ڕاگرتنی پارسەنگی هێز لەوەدایە کە ئەگەری سەرکەوتنی کەمە. لە ڕابردوودیشدا بەتایبەت لە سەردەمی شەڕی سارددا، هەوڵ دان بۆ ڕاگرتنی پارسەنگی هێز، لە قۆناغی جیاوازدا بەهێز بوونی هەر کامە لە ڕێژیمی ئێران و عێراقی لێ کەوتەوە و دواجاریش هەردووکیان دوژمنی سەرسەختی ئامریکایان لێ دەرچوو.
لە چەند وتارێکدا لەم ڕۆژنامەیە، تەنانەت پێش ڕێفراندۆم باسی ئەوەم کردووە، کە هۆی ئەوەی ئامریکا ئەوەندە گرنگی بە عێراق دەدات، بۆ ستراتیژی ڕاگرتنی پارسەنگی هێز دەگەڕێتەوە. وەک بینیمان ئەمەش لە کارەساتی داگیرکردنی کەرکووک و پشت تێکردنی ئامریکا لە کورد خۆی نواند، هەرچەند کارەساتی کەرکووک هۆکاری سیاسی نێوخۆییشی هەبوو و ناکرێت بە تەواوەتی بە سیاسەتی ئامریکاوە ببەسترێتەوە.
ئامریکا ئەو وێژینگەی (وهم) لا دروست بووە، کە دواجار ناسیۆنالیزمی عەرەبی لە عێراقدا بە سەر تایەفەگەریدا زاڵ دەبێ و بەغداد لە هەمبەر ئێراندا سەربەستیی خۆی دەسەلمێنێ و دواجاریش ئەرکی ئامریکا لە ناوچەکەدا کەم دەکاتەوە، چوونکە وای داناوە کە عێراقێکی سەربەخۆ دەتوانێ پێش بە بەرفراوانخوازیی ئێران بگرێ و بەو شێوەیە پارسەنگی هێز لە ناوچەکەدا بە قازانجی ئامریکا دەبێت. لەو ستراتژییەدا جەخت کراوەتەوە، کە ئامریکا هاوشەریکایەتی دوورمەودای ستراتیژیک لەگەڵ عێراقێکی سەربەخۆدا بەهێز دەکات. سیاسەتڤانانی ئامریکا حەیدەر عەبادیش بە کەسێکی میانەڕەو دەبینن کە گوایە توانایی ئەوەی هەیە کۆتایی بە تایفەگەریی بێنێ و عێراق لە ئێران دوور بخاتەوە.
ئەم ڕوانینە ستراتیژیکییە تاکوو ئێستە بووەتە هۆی هەڵەیەکی ستراتیژییەکی مەزن؛ چوونکە داگیرکردنی کەرکووک و لاواز بوونی هەرێمی کوردستان، ئەوەندەی دیکە پێگەی ئێرانی بەهێزتر کرد.
تاکوو ئامریکا لە واقعییەتەکانی عێراق و پەیوەندی نێوان بەغداد و تاران بگات، ڕەنگە درەنگ بێ. حوکمی مێژوو لە سەر هەر دوو ئیدارەی ئۆباما و ترامپ رەنگە توند بێ، چوونکە هەر دووکیان بە شێوەی جیاواز (یەکێکیان لە پێناو ڕێککەوتنی ناوکی، ئەوی دیکەیان بۆ ڕاگرتنی پارسەنگی هێز)، یارمەتیدەری بەهێز بوونی ئێران بوون.
مێژوو وڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە، کە ئایا ئیدارەی ترامپ دەتوانێ هەڵەی ستراتیژیکی لە کەرکووک قەرەبوو بکاتەوە یا نە؟
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.
