عومەر ئیزەدخا
پارچەبوونی وڵاتانی عێراق و سووریە و هەنووکەش سەربەخۆیی باشووری کوردستان هەڕەشەیەکی گەورەیە بۆسەر ئایندەی بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی تورکیە و ئێران، و بە درێژایی مێژووی ئەم چوار دەوڵەتە ڕێگری کردن و سەرکوت کردنی بزاوتی ڕزگاریی کوردی بەشێکی گەورەی ستراتیژی نەتەوەیی هەرکامێکیانی پێکهێناوە، ئەنجامدانی ڕێفراندۆم کە ڕێکاری قانونی و بەکردەوەی پرۆژەکەیە، ئێستا لە باشووری کوردستان لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و پارتە سەرەکیەکانی باشووری کوردستانەوە هەوڵ بۆ دەستپێکردن و خستنەکاری پرۆسەکانی ئەم پرۆژەیە لە ئارادایە، لە دوای بڕیارەکانی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بۆ هەڵکردنی ئاڵای کوردستان و داواکردنی ڕێفراندۆم و جێبەجێ کردنی ماددەی ١٤٠ی دەستوری عێڕاقی، دەسەڵاتدارانی تورکی و ئێرانی بە ئاشکرا و بێ هیچ دوودڵییەک و کوتومت دوژمنداریی خۆیان بۆ ئەو هەنگاوانە ڕاگەیاند، ئەو ئاستە لە دوژمندارییەش دەگەڕێتەوە لە لایەک بۆ ئەو مەترسییە ڕاستەقینە-مێژوویەی کە ئەم پرۆژەیە هەیەتی لەسەر جیۆپۆڵیتیکی هەرکام لەو دەوڵەتانە و لە لایەکی تریشەوە ئەوەی وادەکات کە ئەم هێزانە زیاتر، دەستواڵاتر، پەلکێشانەتر بتوانن دژایەتی ئەم پرۆژەیە بکەن دەگەڕێتەوە بۆ دوو فاکتەری سەرەکی، بەدەر لەو پێگە جیۆئیکۆنۆمیی و ڕەوشە ئابوورییەی کە باشووری کوردستان هەیەتی :
یەکەم : ئاستی هێز و فشارەکانی بزاوتی نەتەوەیی کوردی لەنێوخۆی هەرکام لەم دوو دەوڵەتە، کە ئەوەش کارت و هێزێکی سەرەکی بزاوتەکە لە باشوور دابین دەکات لە ڕابردوو و لە داهاتوودا، بە داننان بەو ڕاستیەی باشووری کوردستان جۆرێک لە چەق و قوڵایی ستراتیژی جیۆپۆلیتیکی کوردستانی گەورە پێکدەهێنێت لە ڕابردوو و لە ئێستادا، لەگەڵ ڕاستینەی پێگەی جیۆپۆلیتیکی کوردستان بەو پێیەی لە تەرزی پێگە نێوکیشوەریەکانە، ئەوا پێویستە ئاخاوتن بکەین لەسەر واقعی ئەو بزاوتە لەهەرکام لە دوو دەوڵەتەکە :
ئەلف: بزاوتی نەتەوەیی کوردی باکوور – بەشی تورکیە : پێویستە بوترێت کە لە مێژووی نزیک و ئەو دوایاننەدا فشارێکی گەورەی بزاوتەکە لە ئارادابوو بەرامبەر حکومەتی تورکیە بۆ جێبەجێ کردنی خواستە دێموکراسی و مرۆییەکانی گەلی کورد لەو دەوڵەتە کە ئەوەش خۆی لە بەشداریی سیاسی و بەدیهێنانی ئازادییە جۆراوجۆرەکان و بن‌پێ‌نەکردنی مافەکانی مرۆڤ کە هاوتەریبە لەگەڵ بزاوتی ڕزگاریی نەتەوەیی کوردی، بە دیاریکراوییش کەجەکە کە هەڵسوڕێنەری سەرەکیی ئەو بزاوتەی دوایی بوو، ئەوا پێویستە دان بەو ڕاستییە مێژووییەدا دابنرێت کە دەرفەتی گەورە لەبەردەم پارتی دێموکراتی گەلاندا هاتە ئاراوە و گەلی کورد بە سوود وەرگرتن لەو بەرەنگارییە سەربازی و سیاسییە کاریگەرەی کە بەرپای کردبوو لەلایەکی دیکەشەوە بەو فەزا سیاسییەی کە لە ساڵی ٢٠١٣ی زاینی بەدواوە تا نزیک دوایین هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی تورکیە هاتە ئاراوە کە لەو ماوەیەدا جۆرێک لە تەسلیم بوونی پارتی حکومڕانی ئەو دەوڵەتە بەو پرسەی کە لەژێرناوی (پرۆسەی ئاشتی)بانگەشەیان بۆکرد هاتە ئاراوە و پارت و هێزە کوردیەکانیش قۆناغی ئەوپەڕی بەهێزیی و بەشداریی و ئازادیی لەمێژووی دەوڵەتی تورکی لەبەردەمیاندا واڵابوو و دەتوانین بە یەکێک لە زێڕینترین دەرفەتەکانی بەردەم بزاوتی نەتەوایەتی کوردی لە کوردستانی گەورە و باکووری کوردستان بە تایبەتی ناوزەتی بکەین، بەڵام بەداخەوە لە لایەک بۆ لەبیانوو بوونی دەسەڵاتی تورکی و لەلایەکی دیکەشەوە کە ئەوەی زیاتر ڕۆڵی نەرێنی گێڕا نەقۆستنەوەی ئەو دەرفەتە بوو لەلایەن پارتە کوردییەکان و چارەنووسساز مامەڵەنەکردنیان بوو لەگەڵ دەرفەتەکە کە ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە بوونی سیاسەتێکی ناواقعی و لەبەرچاونەگرتنی دەرفەتەکە و هەست نەکردن بە مەترسییەکانی پشتەوەی ئەو بیرکردنەوە ناواقعیە، لەبارچوونی دەرفەتی ئەو قۆناغەش دەگەڕێتەوە بۆ جۆرێک لە کەللەڕەقی لە ڕەفتارەکانی هێزی سەربازیی هەپەگە، کە ئەمەش وایکرد هیچ بەهانەیەکی لەبەردەم دەسەڵاتی تورکیەدا نەهێشتەوە بۆ دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنێکی کەمەرشکێنانەی هێزە سەربازی و سیاسییەکانی باکووری کوردستان بەتایبەتیش لە دوای کودەتاکەی ساڵی پاڕ کە گڕوتینێکی گەورەتری بەو ئۆپەراسیۆنە بەخشی، هەرچی سەبارەت بە ئێستایە، ئەوا دەسەڵاتی تورکیە قۆناغێکی گەورەی لەو ئۆپەراسیۆنە بڕیوە بەو پێیەی کە کەوتۆتە لێدانی سیاسییەکانی پارتە کوردییەکان بەجۆریک ڕێژەیەکی زۆر لە سەرکردە و ئەندامانی ئەم پارتانەی دەستگیرکردووە و لە چیاکانیش ئۆپەراسیۆنی سەربازیی توندترکردووە و بە کردەوە لەلایەنی سیاسی و سەربازییەوە ئەوەی دەرەنجامی هەموو ئەوانە لەئیستادا بزاوتەکە لەژێر هێرشی گەورەدایە و دەسەڵاتداریی دەوڵەتی تورکیە لە ناوچە کوردییەکان تا دوایین سنوورە دەستکردەکانی ئەم دەوڵەتە هێزێکی زیاتر لە جارانی بەخۆیەوە بینیوە و گەشەیەکی تر لەو ڕاستایەدا بەدیهات و ئەوەی ئێستا لەکۆی گشتیدا دەبینرێ بەهێزتربوونی دەوڵەتی تورکیە و پاشەکشەی هێز و فشاری هێزە سەربازی و سیاسییەکوردییەکانی لێ کەوتەوە.
لەپێوەند بە پرسی سەربەخۆیی باشووری کوردستانیشدا ئەوا پێویستە بڵێین ئەو پاشەکشەیەش ڕاستەوخۆ کاریگەریی نەرێنی کردۆتە سەر دەستواڵا بوونی دەوڵەتی تورکیە بۆ ڕاگەیاندنی دژایەتی پرۆژەکە و بەرگری کردن لە یەکپارچەیی خاکی عێڕاق، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هاوکێشەیەی کە لەپێشوتردا هەبوو و ئێستا گۆڕانی گەورەی بەسەردا هاتووە، دژایەتیکردنی دەوڵەتی تورکیە بۆ باشووری کوردستان بەتەنها خۆی لە دانپێنەنانی ئەو دەوڵەتە دێتە کایە و ڕێگری کردن لە ڕیفراندۆم نابینێتەوە، بەڵکوو مەترسیی گەورەی داهاتووی پێشبینی کراو خۆی لەو گەلەکۆمە و ئەو دوورپێچکردنە ئابوورییەدا دەبینیتەوە کە تورکیە و ئێران و عێراق لە ئەگەری دەستواڵاتر بوونیان دەبینێتەوە، هەر بۆیە هاوکێشەی سیاسی لەو پێوەندەدا و لەو هەلومەرجەی کە لەباکوور هاتۆتە ئاراوە کارتی فشاری ئەوتۆی لەبەردەم دەسەڵاتی باشوور لەبەرامبەر نفووزی تورکیە نەهێشتۆتەوە و دۆخێکی نەرێنی هاتۆتە ئاراوە لەم بارەیەوە .
ب : بزاوتی نەتەوەیی کوردی ڕۆژهەڵات – بەشی ئێران : هەرچی سەبارەت بەو تەوەرەیە، ئەوا پێش ئەوەی ئاخاوتن لەسەر بزاوتی نەتەوەیی کوردی ئەو بەشە بکەین، پێویستە سەرنج بدەیەن جیاوازییەکی گەورە لە نێوان پێگەی هەژموونی هەریەکە لە دەوڵەتانی تورکیە و ئێران لە ناوچە جیاوازەکانی عێراق، کە ئەویش ئەو ڕاستییەیە کە ئێران نفووزێکی بەهێز و زاڵی ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆی سیاسی و سەربازی هەیە، تەنانەت دەتوانرێت بوترێت وجودێکی ڕاستەوخۆی سیاسەت و بڕیاراتی تاران لە بەغدادی پایتخەتی عێڕاق و دامودەزگا باڵاکانی عێڕاق هەیە بێ هیچ لەمپەرێک، تەنانەت سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی کوردستان و لەوە هەستیارتیش هەڵبڕینی کەرکوک لێیان، ئەوا وجوودی ڕاستەوخۆی هێزە سەربازییە شیعەکانی سەر بە کۆماری ئیسلامیی ئێران لە قەزاکانی داقوق و دواتر حەویجە و دووز و ناوچەکانی ترە، بەوەش لە ئیستا و لە داهاتوودا چاوەڕێی مەترسی و هەڕەشەیەکی گەورەی ئەو وڵاتە بەدی دەکرێ و لێرەدا جیاوازیی وڵاتانی تورکیە و ئێران لەوەدایە کە شیعەی عێڕاقی جێ نفووزی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە و لە ئێستاشدا دەسەڵاتی شیعەکان بەکردەوە باڵی کێشاوە بەسەر تەواوی هەرێمە سونیەکانیش دوابەدوای شەڕی داعش، کە هەرچی نفووزی دەوڵەتی تورکیە بە ئەگەرێکی گوماناوی خۆی لە تورکمانەکان دەبینێتەوە، بەوەش لێرەدا ئەو جیاوزییە دەبینین لە پێوەند بە ئاستی هێز و فشارەکانی بزاوتی نەتەوەیی کوردی لەنێوخۆی هەرکام لەم دوو دەوڵەتە، سەرباری ئەوەش ئێران سنوورێکی جوگرافی دوورودرێژتری چەندجار هێندەی تورکیە-عێڕاقی هەیە ئەوەش دیسان لەو تەوەرەدا جیاوازیی خۆی بەشێوەی کاریگەر دەبینێ.
ئەگەر بێینە سەر ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش ئەوا پێویستە ئاماژە بدەین بەو ڕاسانە نوێیەی کە لەو پارچەیەی کوردستان دەستی پێکردووە و چڕکردنەوەی خەباتی سیاسی و سەربازی لەنێوخۆ و کارکردنی سات بەسات و ئامادەکاری و ڕاهێنانی بەرفراوانی لە ناوچە جیاوازەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بەستنەوەی خەباتی شار و شاخ هەروەها کارکردن لەسەر بەهێزکردنی ئاستبەرزانەی ڕاگەیاندنەکان و گەیاندنی پەیامی ڕۆژانەی بزاوتەکە بە تاکی کوردی لەو پارچەیە، هاوشانی بوونی هەوڵێکی کاریگەر و بەرچاوی نێوان ڕێبەرایەتی هێزە کوردییەکانی ئەم پارچەیە و لەو پێوەندەشدا پێکهێنانی ستراتیژی هاوبەشی نەتەوەیی و هاوهەڵوێستی لەسەر پرسە هاوبەشەکان، بە گشتی ئەوە لەخەباتی نەتەوەیی ئەو پارچەیە دەبینرێ بەتایبەت لە دوو ساڵی ڕابردوودا کە لە ئێستادا ئەو خەباتە ڕۆژ بە ڕۆژ بەرینتر و بەهێزتر دەبێت. ئەم بزاوتەش وایکردووە پێ‌بە‌پێ و سات‌بەسات فشارەکانی بۆسەر کۆماری ئیسلامیی ئێران بەهێزتر بکات، ئەوەش هەرچەند هێشتا و هەنووکە نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی کاریگەرییەکانی ئەو وڵاتە لەسەر هەرێمی کوردستان کەم بکاتەوە، کە ئەوەش لە ڕاستیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو جیاوازییەی کە لە نفووزی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی و هەرکام دوو دەوڵەتی تورکی و ئێرانی ئاماژەمان پێدا بەدەر لە هەڵسەنگاندنی ئاستی هەرکام لە بزاوتە کوردییەکانی ئەم دوو دەوڵەتە، کە لێرەشدا دیسان ئەو جیاوازییە بەدی دەکرێ بۆ ئایندە کە بزاوتی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە گڕوتیندایە و پێشبینی بەهیزبوون و تەقینەوەی گەورەی بزاوتەکە لە ئایندەی نزیکدا بەدی دەکرێ، بەمەش کاریگەریی ئەرێنی بەرچاوی دەبێت لەسەر شکاندنی نفوزی ئێرانی لەسەر باشوور .
د: سەرباری چلۆنایەتی بزاوتی باکوور و ڕۆژهەڵاتیش، پرسی سووریە و ڕۆژئاوای کوردستانیش مەسەلەیەکی دیکەیە کە کاریگەری شوێندانەری هەیە لەسەر فشارەکانی تورکیە و ئێران بۆسەر باشووری کوردستان، کە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ناکۆکیە گەورەیەی کە لەنێوان پارت و هێزەکوردییەکانی ڕۆژئاوای کوردستاندا هەیە، کە دەرەنجامەکەی بریتی بوو لە هاتنی تورکیە بۆ ناو خاکەکانی ڕۆژئاوای کوردستان و هەڵبڕینی هەرێمەکانی ئەم پارچەیە لە یەکتری و لەسەر ئاستی پرۆسە نێودەوڵەتیەکانیش لاوازبوونی نوێنەرایەتییە کوردییەکانی بەڕێژەی بەرزی لێ کەوتەوە، هەموو ئەوانە بەدەر لەو سەرکەوتنە سەربازییە زۆرانەی کە هیزەکانی پەیەدە کردوویانە لە پرۆسە سەربازییەکاندا و بەتایبەتیش لە ئیستادا کە دەبینین بەکردەوە بەپاڵپشتی هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان و ئەمریکا بەتایبەتی گورزی کەمەر شکێن لە پایتەختی خەلافەتی ئیسلامی دەوەشێنن، بەڵام سەرباری هەموو ئەو سەرکەوتنە سەربازیانە، ئەوا دەرفەتی ڕێژە بەرزی نەتەوەیی کوردی لەو پارچەیە لەدەست چوو لەوەی کە بەدیهاتووە، هەر بۆیە دەتوانین ئاماژە بەوە بدەین و بڵێین کە ئەگەر پارتە کوردییەکانی ڕۆژئاوا مێژووی بزاوتی کوردیان بەم شێوازە نەنووسیبا و سیاسەتی یەکتر قبوڵکردن و یەکگرتنیان هەڵبژاردبا، لەو هەلومەرجەدا مێژوو هێزێکی گەورەی پاڵپشتی بۆ پارچەکانی دیکەی کوردستانیش دابین دەکرد و ئەوەی ئیستا دەیبینن لە پەیوەندی نێوان دوو پارچەی (ڕۆژئاوا – باشوور) کە سەرلەبەری بریتییە لە دەرگا داخستن بەرەو ڕووی یەکتری و بەڵکوو لەوەش زیاتر دژایەتی کردنی ئەزموونەکانی یەکتری، لەو هەل و مەرجە نموونەیەدا کە دەبوو لە ڕۆژئاوای کوردستان هاتبایەدی، ئەوا پێگەی جیۆپۆلیتیکی لاوازی ئێستای کوردستانی بە ڕێژەیەکی خەیاڵی دەگۆڕی، بەوەش دەبوو بە فاکتەرێکی گەورەی هێزی باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان، کە تورکیە و ئێرانی دەستەوەستان دەکرد .
دووەم: ئاستی ناکۆکی و گرژییەکانی نێوان پارتەکانی باشوور و نەبوونی هاوهەڵوێستییان بۆتە پاڵپشتی و ئومیدێکی گەورە بۆ دەستواڵایی دەوڵەتانی تورکی و ئێرانی، لەوەی بە ئاشکرا و بە ئاستێکی بەرزی ڕووقایمی دژایەتی خۆیان بۆ سەربەخۆیی کوردستان ڕابگەیەنن، کە ئەوەش لەو ڕاستیە مێژووییەوە دێت کە هەمیشە وەک بەروشاخانێکی گەورەی ناوکی بۆتە کۆسپی گەورەی بەردەم زۆربەری بزاوت و ڕاپەڕینە کوردییەکان، کە خۆی دەبینێتەوە لە هاوهەڵوێست نەبوونی هێزەکان لەسەر چارەنووسسازترین و مێژوویی‌ترین پرسێکی وەکوو جاڕدانی سەبەرخۆیی، ئەوەش مەترسییەکی گەورە پێک دەهێنێت لەسەر دەرەنجامەکان و ئایندەی ئەو پرۆژە نەتەوەییە، یەک نەبوونی پارتە کوردییەکان لەسەر پرسی سەربەخۆیی یان بەجۆرێک دژایەتیکردنی، دەرەنجامەکەی تەسلیم بوونە بە خواست و پرۆژەی دەوڵەتانی تورکیە و ئێران، کە ئەوەش هیچ دوو دڵییەک لەلایەن ئەو هێزانەوە بۆ پاڵپشتی کردنی نەیارانی سەربەخۆیی ناهێڵێتەوە، لێرەدا پێویستە ئاماژە بەو ڕاستیانەش بدەین کە یەک نەبوونی هاوپرۆژەیی پارتە کوردییەکانی باشوور بەتەنها پەیوەست نییە بە ئیرادەی ئەو هێزانەی کە پێیان وایە فەرامۆش کراون، بەڵکوو بوونی نەفەسی درێژ و مەزنی نەتەوەییانەش مەرجێکی گەورە و چارەنووسسازە بۆ پارتە دەسەڵاتدارەکان، لە حاڵەتی بوونی ئەو نەفەسەش لەهەردوو لایەن و سەرکەوتن و کەمکردنەوەی کۆسپەکانی بەردەم سەربەخۆیی، دەرئەنجام نووسینەوەی مێژوویەکی زێڕینە بۆ تەواوی ئەو هێزانە و کوردستانی گەورە، هەنگاونان بەدەر لەوە ڕیسکی گەورەتر و دەستکەوتی کەمترە.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.
پارچەبوونی وڵاتانی عێراق و سووریە و هەنووکەش سەربەخۆیی باشووری کوردستان هەڕەشەیەکی گەورەیە بۆسەر ئایندەی بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی تورکیە و ئێران، و بە درێژایی مێژووی ئەم چوار دەوڵەتە ڕێگری کردن و سەرکوت کردنی بزاوتی ڕزگاریی کوردی بەشێکی گەورەی ستراتیژی نەتەوەیی هەرکامێکیانی پێکهێناوە، ئەنجامدانی ڕێفراندۆم کە ڕێکاری قانونی و بەکردەوەی پرۆژەکەیە، ئێستا لە باشووری کوردستان لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و پارتە سەرەکیەکانی باشووری کوردستانەوە هەوڵ بۆ دەستپێکردن و خستنەکاری پرۆسەکانی ئەم پرۆژەیە لە ئارادایە، لە دوای بڕیارەکانی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بۆ هەڵکردنی ئاڵای کوردستان و داواکردنی ڕێفراندۆم و جێبەجێ کردنی ماددەی ١٤٠ی دەستوری عێڕاقی، دەسەڵاتدارانی تورکی و ئێرانی بە ئاشکرا و بێ هیچ دوودڵییەک و کوتومت دوژمنداریی خۆیان بۆ ئەو هەنگاوانە ڕاگەیاند، ئەو ئاستە لە دوژمندارییەش دەگەڕێتەوە لە لایەک بۆ ئەو مەترسییە ڕاستەقینە-مێژوویەی کە ئەم پرۆژەیە هەیەتی لەسەر جیۆپۆڵیتیکی هەرکام لەو دەوڵەتانە و لە لایەکی تریشەوە ئەوەی وادەکات کە ئەم هێزانە زیاتر، دەستواڵاتر، پەلکێشانەتر بتوانن دژایەتی ئەم پرۆژەیە بکەن دەگەڕێتەوە بۆ دوو فاکتەری سەرەکی، بەدەر لەو پێگە جیۆئیکۆنۆمیی و ڕەوشە ئابوورییەی کە باشووری کوردستان هەیەتی :
یەکەم : ئاستی هێز و فشارەکانی بزاوتی نەتەوەیی کوردی لەنێوخۆی هەرکام لەم دوو دەوڵەتە، کە ئەوەش کارت و هێزێکی سەرەکی بزاوتەکە لە باشوور دابین دەکات لە ڕابردوو و لە داهاتوودا، بە داننان بەو ڕاستیەی باشووری کوردستان جۆرێک لە چەق و قوڵایی ستراتیژی جیۆپۆلیتیکی کوردستانی گەورە پێکدەهێنێت لە ڕابردوو و لە ئێستادا، لەگەڵ ڕاستینەی پێگەی جیۆپۆلیتیکی کوردستان بەو پێیەی لە تەرزی پێگە نێوکیشوەریەکانە، ئەوا پێویستە ئاخاوتن بکەین لەسەر واقعی ئەو بزاوتە لەهەرکام لە دوو دەوڵەتەکە :
ئەلف: بزاوتی نەتەوەیی کوردی باکوور – بەشی تورکیە : پێویستە بوترێت کە لە مێژووی نزیک و ئەو دوایاننەدا فشارێکی گەورەی بزاوتەکە لە ئارادابوو بەرامبەر حکومەتی تورکیە بۆ جێبەجێ کردنی خواستە دێموکراسی و مرۆییەکانی گەلی کورد لەو دەوڵەتە کە ئەوەش خۆی لە بەشداریی سیاسی و بەدیهێنانی ئازادییە جۆراوجۆرەکان و بن‌پێ‌نەکردنی مافەکانی مرۆڤ کە هاوتەریبە لەگەڵ بزاوتی ڕزگاریی نەتەوەیی کوردی، بە دیاریکراوییش کەجەکە کە هەڵسوڕێنەری سەرەکیی ئەو بزاوتەی دوایی بوو، ئەوا پێویستە دان بەو ڕاستییە مێژووییەدا دابنرێت کە دەرفەتی گەورە لەبەردەم پارتی دێموکراتی گەلاندا هاتە ئاراوە و گەلی کورد بە سوود وەرگرتن لەو بەرەنگارییە سەربازی و سیاسییە کاریگەرەی کە بەرپای کردبوو لەلایەکی دیکەشەوە بەو فەزا سیاسییەی کە لە ساڵی ٢٠١٣ی زاینی بەدواوە تا نزیک دوایین هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی تورکیە هاتە ئاراوە کە لەو ماوەیەدا جۆرێک لە تەسلیم بوونی پارتی حکومڕانی ئەو دەوڵەتە بەو پرسەی کە لەژێرناوی (پرۆسەی ئاشتی)بانگەشەیان بۆکرد هاتە ئاراوە و پارت و هێزە کوردیەکانیش قۆناغی ئەوپەڕی بەهێزیی و بەشداریی و ئازادیی لەمێژووی دەوڵەتی تورکی لەبەردەمیاندا واڵابوو و دەتوانین بە یەکێک لە زێڕینترین دەرفەتەکانی بەردەم بزاوتی نەتەوایەتی کوردی لە کوردستانی گەورە و باکووری کوردستان بە تایبەتی ناوزەتی بکەین، بەڵام بەداخەوە لە لایەک بۆ لەبیانوو بوونی دەسەڵاتی تورکی و لەلایەکی دیکەشەوە کە ئەوەی زیاتر ڕۆڵی نەرێنی گێڕا نەقۆستنەوەی ئەو دەرفەتە بوو لەلایەن پارتە کوردییەکان و چارەنووسساز مامەڵەنەکردنیان بوو لەگەڵ دەرفەتەکە کە ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە بوونی سیاسەتێکی ناواقعی و لەبەرچاونەگرتنی دەرفەتەکە و هەست نەکردن بە مەترسییەکانی پشتەوەی ئەو بیرکردنەوە ناواقعیە، لەبارچوونی دەرفەتی ئەو قۆناغەش دەگەڕێتەوە بۆ جۆرێک لە کەللەڕەقی لە ڕەفتارەکانی هێزی سەربازیی هەپەگە، کە ئەمەش وایکرد هیچ بەهانەیەکی لەبەردەم دەسەڵاتی تورکیەدا نەهێشتەوە بۆ دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنێکی کەمەرشکێنانەی هێزە سەربازی و سیاسییەکانی باکووری کوردستان بەتایبەتیش لە دوای کودەتاکەی ساڵی پاڕ کە گڕوتینێکی گەورەتری بەو ئۆپەراسیۆنە بەخشی، هەرچی سەبارەت بە ئێستایە، ئەوا دەسەڵاتی تورکیە قۆناغێکی گەورەی لەو ئۆپەراسیۆنە بڕیوە بەو پێیەی کە کەوتۆتە لێدانی سیاسییەکانی پارتە کوردییەکان بەجۆریک ڕێژەیەکی زۆر لە سەرکردە و ئەندامانی ئەم پارتانەی دەستگیرکردووە و لە چیاکانیش ئۆپەراسیۆنی سەربازیی توندترکردووە و بە کردەوە لەلایەنی سیاسی و سەربازییەوە ئەوەی دەرەنجامی هەموو ئەوانە لەئیستادا بزاوتەکە لەژێر هێرشی گەورەدایە و دەسەڵاتداریی دەوڵەتی تورکیە لە ناوچە کوردییەکان تا دوایین سنوورە دەستکردەکانی ئەم دەوڵەتە هێزێکی زیاتر لە جارانی بەخۆیەوە بینیوە و گەشەیەکی تر لەو ڕاستایەدا بەدیهات و ئەوەی ئێستا لەکۆی گشتیدا دەبینرێ بەهێزتربوونی دەوڵەتی تورکیە و پاشەکشەی هێز و فشاری هێزە سەربازی و سیاسییەکوردییەکانی لێ کەوتەوە.
لەپێوەند بە پرسی سەربەخۆیی باشووری کوردستانیشدا ئەوا پێویستە بڵێین ئەو پاشەکشەیەش ڕاستەوخۆ کاریگەریی نەرێنی کردۆتە سەر دەستواڵا بوونی دەوڵەتی تورکیە بۆ ڕاگەیاندنی دژایەتی پرۆژەکە و بەرگری کردن لە یەکپارچەیی خاکی عێڕاق، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هاوکێشەیەی کە لەپێشوتردا هەبوو و ئێستا گۆڕانی گەورەی بەسەردا هاتووە، دژایەتیکردنی دەوڵەتی تورکیە بۆ باشووری کوردستان بەتەنها خۆی لە دانپێنەنانی ئەو دەوڵەتە دێتە کایە و ڕێگری کردن لە ڕیفراندۆم نابینێتەوە، بەڵکوو مەترسیی گەورەی داهاتووی پێشبینی کراو خۆی لەو گەلەکۆمە و ئەو دوورپێچکردنە ئابوورییەدا دەبینیتەوە کە تورکیە و ئێران و عێراق لە ئەگەری دەستواڵاتر بوونیان دەبینێتەوە، هەر بۆیە هاوکێشەی سیاسی لەو پێوەندەدا و لەو هەلومەرجەی کە لەباکوور هاتۆتە ئاراوە کارتی فشاری ئەوتۆی لەبەردەم دەسەڵاتی باشوور لەبەرامبەر نفووزی تورکیە نەهێشتۆتەوە و دۆخێکی نەرێنی هاتۆتە ئاراوە لەم بارەیەوە .
ب : بزاوتی نەتەوەیی کوردی ڕۆژهەڵات – بەشی ئێران : هەرچی سەبارەت بەو تەوەرەیە، ئەوا پێش ئەوەی ئاخاوتن لەسەر بزاوتی نەتەوەیی کوردی ئەو بەشە بکەین، پێویستە سەرنج بدەیەن جیاوازییەکی گەورە لە نێوان پێگەی هەژموونی هەریەکە لە دەوڵەتانی تورکیە و ئێران لە ناوچە جیاوازەکانی عێراق، کە ئەویش ئەو ڕاستییەیە کە ئێران نفووزێکی بەهێز و زاڵی ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆی سیاسی و سەربازی هەیە، تەنانەت دەتوانرێت بوترێت وجودێکی ڕاستەوخۆی سیاسەت و بڕیاراتی تاران لە بەغدادی پایتخەتی عێڕاق و دامودەزگا باڵاکانی عێڕاق هەیە بێ هیچ لەمپەرێک، تەنانەت سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی کوردستان و لەوە هەستیارتیش هەڵبڕینی کەرکوک لێیان، ئەوا وجوودی ڕاستەوخۆی هێزە سەربازییە شیعەکانی سەر بە کۆماری ئیسلامیی ئێران لە قەزاکانی داقوق و دواتر حەویجە و دووز و ناوچەکانی ترە، بەوەش لە ئیستا و لە داهاتوودا چاوەڕێی مەترسی و هەڕەشەیەکی گەورەی ئەو وڵاتە بەدی دەکرێ و لێرەدا جیاوازیی وڵاتانی تورکیە و ئێران لەوەدایە کە شیعەی عێڕاقی جێ نفووزی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە و لە ئێستاشدا دەسەڵاتی شیعەکان بەکردەوە باڵی کێشاوە بەسەر تەواوی هەرێمە سونیەکانیش دوابەدوای شەڕی داعش، کە هەرچی نفووزی دەوڵەتی تورکیە بە ئەگەرێکی گوماناوی خۆی لە تورکمانەکان دەبینێتەوە، بەوەش لێرەدا ئەو جیاوزییە دەبینین لە پێوەند بە ئاستی هێز و فشارەکانی بزاوتی نەتەوەیی کوردی لەنێوخۆی هەرکام لەم دوو دەوڵەتە، سەرباری ئەوەش ئێران سنوورێکی جوگرافی دوورودرێژتری چەندجار هێندەی تورکیە-عێڕاقی هەیە ئەوەش دیسان لەو تەوەرەدا جیاوازیی خۆی بەشێوەی کاریگەر دەبینێ.
ئەگەر بێینە سەر ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش ئەوا پێویستە ئاماژە بدەین بەو ڕاسانە نوێیەی کە لەو پارچەیەی کوردستان دەستی پێکردووە و چڕکردنەوەی خەباتی سیاسی و سەربازی لەنێوخۆ و کارکردنی سات بەسات و ئامادەکاری و ڕاهێنانی بەرفراوانی لە ناوچە جیاوازەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بەستنەوەی خەباتی شار و شاخ هەروەها کارکردن لەسەر بەهێزکردنی ئاستبەرزانەی ڕاگەیاندنەکان و گەیاندنی پەیامی ڕۆژانەی بزاوتەکە بە تاکی کوردی لەو پارچەیە، هاوشانی بوونی هەوڵێکی کاریگەر و بەرچاوی نێوان ڕێبەرایەتی هێزە کوردییەکانی ئەم پارچەیە و لەو پێوەندەشدا پێکهێنانی ستراتیژی هاوبەشی نەتەوەیی و هاوهەڵوێستی لەسەر پرسە هاوبەشەکان، بە گشتی ئەوە لەخەباتی نەتەوەیی ئەو پارچەیە دەبینرێ بەتایبەت لە دوو ساڵی ڕابردوودا کە لە ئێستادا ئەو خەباتە ڕۆژ بە ڕۆژ بەرینتر و بەهێزتر دەبێت. ئەم بزاوتەش وایکردووە پێ‌بە‌پێ و سات‌بەسات فشارەکانی بۆسەر کۆماری ئیسلامیی ئێران بەهێزتر بکات، ئەوەش هەرچەند هێشتا و هەنووکە نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی کاریگەرییەکانی ئەو وڵاتە لەسەر هەرێمی کوردستان کەم بکاتەوە، کە ئەوەش لە ڕاستیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو جیاوازییەی کە لە نفووزی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی و هەرکام دوو دەوڵەتی تورکی و ئێرانی ئاماژەمان پێدا بەدەر لە هەڵسەنگاندنی ئاستی هەرکام لە بزاوتە کوردییەکانی ئەم دوو دەوڵەتە، کە لێرەشدا دیسان ئەو جیاوازییە بەدی دەکرێ بۆ ئایندە کە بزاوتی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە گڕوتیندایە و پێشبینی بەهیزبوون و تەقینەوەی گەورەی بزاوتەکە لە ئایندەی نزیکدا بەدی دەکرێ، بەمەش کاریگەریی ئەرێنی بەرچاوی دەبێت لەسەر شکاندنی نفوزی ئێرانی لەسەر باشوور .
د: سەرباری چلۆنایەتی بزاوتی باکوور و ڕۆژهەڵاتیش، پرسی سووریە و ڕۆژئاوای کوردستانیش مەسەلەیەکی دیکەیە کە کاریگەری شوێندانەری هەیە لەسەر فشارەکانی تورکیە و ئێران بۆسەر باشووری کوردستان، کە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ناکۆکیە گەورەیەی کە لەنێوان پارت و هێزەکوردییەکانی ڕۆژئاوای کوردستاندا هەیە، کە دەرەنجامەکەی بریتی بوو لە هاتنی تورکیە بۆ ناو خاکەکانی ڕۆژئاوای کوردستان و هەڵبڕینی هەرێمەکانی ئەم پارچەیە لە یەکتری و لەسەر ئاستی پرۆسە نێودەوڵەتیەکانیش لاوازبوونی نوێنەرایەتییە کوردییەکانی بەڕێژەی بەرزی لێ کەوتەوە، هەموو ئەوانە بەدەر لەو سەرکەوتنە سەربازییە زۆرانەی کە هیزەکانی پەیەدە کردوویانە لە پرۆسە سەربازییەکاندا و بەتایبەتیش لە ئیستادا کە دەبینین بەکردەوە بەپاڵپشتی هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان و ئەمریکا بەتایبەتی گورزی کەمەر شکێن لە پایتەختی خەلافەتی ئیسلامی دەوەشێنن، بەڵام سەرباری هەموو ئەو سەرکەوتنە سەربازیانە، ئەوا دەرفەتی ڕێژە بەرزی نەتەوەیی کوردی لەو پارچەیە لەدەست چوو لەوەی کە بەدیهاتووە، هەر بۆیە دەتوانین ئاماژە بەوە بدەین و بڵێین کە ئەگەر پارتە کوردییەکانی ڕۆژئاوا مێژووی بزاوتی کوردیان بەم شێوازە نەنووسیبا و سیاسەتی یەکتر قبوڵکردن و یەکگرتنیان هەڵبژاردبا، لەو هەلومەرجەدا مێژوو هێزێکی گەورەی پاڵپشتی بۆ پارچەکانی دیکەی کوردستانیش دابین دەکرد و ئەوەی ئیستا دەیبینن لە پەیوەندی نێوان دوو پارچەی (ڕۆژئاوا – باشوور) کە سەرلەبەری بریتییە لە دەرگا داخستن بەرەو ڕووی یەکتری و بەڵکوو لەوەش زیاتر دژایەتی کردنی ئەزموونەکانی یەکتری، لەو هەل و مەرجە نموونەیەدا کە دەبوو لە ڕۆژئاوای کوردستان هاتبایەدی، ئەوا پێگەی جیۆپۆلیتیکی لاوازی ئێستای کوردستانی بە ڕێژەیەکی خەیاڵی دەگۆڕی، بەوەش دەبوو بە فاکتەرێکی گەورەی هێزی باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان، کە تورکیە و ئێرانی دەستەوەستان دەکرد .
دووەم: ئاستی ناکۆکی و گرژییەکانی نێوان پارتەکانی باشوور و نەبوونی هاوهەڵوێستییان بۆتە پاڵپشتی و ئومیدێکی گەورە بۆ دەستواڵایی دەوڵەتانی تورکی و ئێرانی، لەوەی بە ئاشکرا و بە ئاستێکی بەرزی ڕووقایمی دژایەتی خۆیان بۆ سەربەخۆیی کوردستان ڕابگەیەنن، کە ئەوەش لەو ڕاستیە مێژووییەوە دێت کە هەمیشە وەک بەروشاخانێکی گەورەی ناوکی بۆتە کۆسپی گەورەی بەردەم زۆربەری بزاوت و ڕاپەڕینە کوردییەکان، کە خۆی دەبینێتەوە لە هاوهەڵوێست نەبوونی هێزەکان لەسەر چارەنووسسازترین و مێژوویی‌ترین پرسێکی وەکوو جاڕدانی سەبەرخۆیی، ئەوەش مەترسییەکی گەورە پێک دەهێنێت لەسەر دەرەنجامەکان و ئایندەی ئەو پرۆژە نەتەوەییە، یەک نەبوونی پارتە کوردییەکان لەسەر پرسی سەربەخۆیی یان بەجۆرێک دژایەتیکردنی، دەرەنجامەکەی تەسلیم بوونە بە خواست و پرۆژەی دەوڵەتانی تورکیە و ئێران، کە ئەوەش هیچ دوو دڵییەک لەلایەن ئەو هێزانەوە بۆ پاڵپشتی کردنی نەیارانی سەربەخۆیی ناهێڵێتەوە، لێرەدا پێویستە ئاماژە بەو ڕاستیانەش بدەین کە یەک نەبوونی هاوپرۆژەیی پارتە کوردییەکانی باشوور بەتەنها پەیوەست نییە بە ئیرادەی ئەو هێزانەی کە پێیان وایە فەرامۆش کراون، بەڵکوو بوونی نەفەسی درێژ و مەزنی نەتەوەییانەش مەرجێکی گەورە و چارەنووسسازە بۆ پارتە دەسەڵاتدارەکان، لە حاڵەتی بوونی ئەو نەفەسەش لەهەردوو لایەن و سەرکەوتن و کەمکردنەوەی کۆسپەکانی بەردەم سەربەخۆیی، دەرئەنجام نووسینەوەی مێژوویەکی زێڕینە بۆ تەواوی ئەو هێزانە و کوردستانی گەورە، هەنگاونان بەدەر لەوە ڕیسکی گەورەتر و دەستکەوتی کەمترە.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.
