ناسر ساڵحی‌ئەسڵ
دامەزرانی "حیزبی دێموكراتی كوردستان"، لە سەر بناعەی تەشكیلاتی كۆمەڵەی "ژكاف" بە هیممەتی پێشەوا قازی و كۆمەلێك لە ڕووناكبیر و ئازادیخوازانی كورد، لە ٢٥ی گەلاویژی ١٣٢٤ی هەتاویدا، خاڵێكی وەرچەرخان بوو لە مێژوویی خەباتی سیاسی و نەتەوایەتی گەلی كورد بە گشتی و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە تایبەت و سەرەتایەك بوو لە پێكهێنانی حیزبیكی سیاسی، پێشكەوتوو و مودێرندا. لەو ڕۆژەوە حیزبی دێموکرات وەك حیزبیكی سیاسی _ نەتەوەیی و دێموكراتیك هاتە گوڕپانی خەبات و تێكۆشانەوە و خۆی وەك نوێنەری تێکڕای چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕاگەیاند. لەم ڕووەوە حیزبی دێموكرات لە نێو ڕووداوە سیاسییە گرنگ و چارەنووسسازەكانی مێژوویی سیاسیی هاوچەرخی كوردستاندا، ڕۆڵی دیاری هەبووە و وەك حیزبیكی خاوەن هەڵویستی جەماوەری، پێشەنگی جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بووە. هەروەها سیاسەت و هەڵویستەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئیران سەبارەت بە چارەسەركردنی پرسی مافە سیاسی و نەتەوەیەتییەكانی كورد بە گشتی و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە تایبەت، لە مێژوویی سیاسی خەباتی ڕەوادا، بۆ دابینكردنی مافی سیاسی و نەتەوایەتی، بایەخی تایبەت و گرنگیی خۆی هەیە.
لێرەدا بە كورتی ئاماژە بە هێندیك بڕگەی گرینگی مێژوویی-سیاسی و پڕ لە سەروەریی و شانازی حیزبی دێموكرات دەكەم:
بڕگەی یەكەم:
دامەزرانی كۆماری كوردستان، بە خاڵێكی وەرچەرخان لە مێژوویی خەباتی سیاسی كوردستان بە گشتی و لە مێژوویی سیاسی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێراندا بەتایبەتی دادەنرێت. چونكە دامەزرانی كۆماری كوردستان، لە هه‌ڵومه‌رجێكی مێژوویی، سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی نه‌ته‌وه‌ی كورددا بوو. چونكه له هه‌ر چوار پارچه‌ی كوردستان نه‌ته‌وه‌ی كورد ڕووبه‌ڕووی ئاسیمیلاسیۆن ببۆوه. ڕاگه‌یاندنی ده‌وڵه‌ت_نه‌ته‌وه له لایه‌ن ڕه‌زاشا و كه‌ماڵ ئاتاتۆركه‌وه كه هه‌وڵی یه‌كده‌ست‌كردنی ئه‌و وڵاتانه له پێناو دروست‌كردنی یه‌ك ده‌وڵه‌ت و یه‌ك نه‌ته‌وه‌یان ده‌‌دا، نه‌ته‌وه‌ی كوردی خستبووه ته‌نگانه‌ی تواندنه‌وه‌وه، كه ده‌بووا په‌رچه‌كرداری بۆ تواندنه‌وه و له پێناو به‌رگری له شوناسی نه‌ته‌وه‌یی خۆیدا هەبا. له وه‌ها بارودۆخێكدا، ڕاگه‌یاندنی كۆماری كوردستان باشترین وەڵام بوو بۆ به‌رپەرچدانه‌وه‌ی توانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی كورد. بۆیه كۆماری كوردستان بوو به هۆكاریك كه پاش هه‌ره‌سهێنان و ڕووخانیشی فۆرمێكی نوێ ناسیۆناڵیزمی كوردى له هه‌ر چوار پارچه‌ی كوردستان به دامه‌زراندنی پارت و ڕێكخراوه‌ی سیاسی مودێرن، به‌گوێره‌ی هه‌ڵومه‌رجی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی هه‌ر كام له پارچه‌كان په‌ره بستێنن.
بڕگەی دووهەم:
پاش هەرەسهێنانی كۆماری كوردستان و لە سێدارەدرانی سەركۆمار و هاوڕییانی و گرتن و زیندانی كردنی سەدان كەس لە ئەندامانی حیزبی دێموكرات و نفوزی ساواك لە تەشكیلاتی حیزبی تودەی ئێران، حیزبی دێموكراتی كوردستان، لە یەكەمین كۆنفرانسی خۆیدا لە ساڵی ١٣٣٤ی هەتاویدا لە گوندیكی نزیك مەهاباد، بە هیممەت و تێكۆشانی كادرە لاوەكانی و لەژێر ڕێنوینی كادر لاو "عەبدولرەحمان قاسملوو"، پیوەندی تەشكیلاتی خۆی لە گەڵ حیزبی تودەی ئێران پچراند. پاشان چالاكییەكانی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕێك خستەوە. هەروەها سەرلەنوێ ڕۆژنامەی كوردستانی بە چاپ گەیاندەوە.
بڕگەی سێهەم:
ڕاپەرین و جووڵانەوەی پڕ لە شانازیی چەكدارانەی ساڵەكانی ١٣٤٦-١٣٤٧ هەتاوی بە دژی ڕێژیمی حەمەڕەزاشای پەهلەوی لە بەشێك لە جوغرافیای ڕۆژهەڵاتی كوردستان بڕگەیەكی زیڕینی ئەو قوناغەیە. ئەو جوڵانەوە و ڕاپەرینە چارەنووسساز و شۆڕشگیرانەیە نزیك بە ١٨ مانگی خایاند. ئەو شۆڕشە چارەنووسسازە بە شەهیدكرانی دەیان كادر و پێشمەرگە و ئەندامی ڕێبەری، بە ئەمری ڕاستەوخۆی حەمەرەزا شا لەلایەن ئەڕتەشی شای ئێرانەوە دامركایەوە. سەرهەڵدانی جووڵانەوەی چەكدارانە و شۆڕشگێڕانەی ڕۆڵەكانی گەلی كورد بە ڕێبەرایەتیی حیزبی دێموكرات، كە لە دژی دەسەڵاتی سەرەڕۆی حەمەڕەزاشا بوو، ئەو جووڵانەوەیە یەكەم ڕاپەرینی بەكردەوە لە پاش كودیتای ٢٨ی گەلاویژی ١٣٣٢ی هەتاوی لە كوردستان و ئیران لە دژی دەسەڵاتداریی سەرەڕۆیی و دوورگەی ئارامی حەمەڕەزاشادا بوو. هەر بۆیە ئەو جووڵانەوە چەكدارییە لەلایەك بڕگەیەكی زیڕین لە مێژوویی پڕ لە شانازیی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێرانە و لە لایەكی دیكەوە ئەو جوڵانەوە چەكدارییە بڕگەیەكی پڕشنگداریی مێژوویی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانە كە ڕابردوو و ئیستای خەباتی نەتەوایەتی و دێموكراتیكی گەلی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان پێكەوە گرێدەداتەوە.
بڕگەی چوارەم:
گەڕانەوەی دوكتور عەبدولڕحمان قاسملوویە لە ساڵی ١٣٤٩ هەتاوی (١٩٧٠ی زایینی) بۆ كوردستانی باشوورە. پاش گەڕانەوەی دوكتور قاسملوو بۆ كوردستانی عیراق بە مەبەستی بووژاندەوەی تەشكیلاتی حیزبی دێموكرات و داڕشتنی قەوارەی حیزب، حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران بۆ یەكەم جار لە كۆنفرانسی سێهەم و پاشان لە كۆنگرەی سێهەمدا، بوو بە خاوەن بەرنامە و ئەساسنامەی حیزبیكی پێشكەوتوو و مودێرن، كە بە خاڵێكی مێژوویی لە مێژووی خەباتی سیاسی و نەتەوایەتی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران دادەنرێت.
شەهید دوكتور قاسملوو وەك ڕێبەر و سكرتیری حیزبی دێموكرات، لە سەر ئەو باوەڕە بوو كە جووڵانەوەی کورد دوو ئەرکی گرینگی دەکەوێتە سەر شان كە بریتین لە:
یەکەم: جووڵانەوەی كورد دەبێ خۆی وەک فاکتۆرێکی سەربەخۆ نیشان بدات. واتا هەموو دونیا بببینێ و قەبووڵ بکا كە جووڵانەوەی کورد لە ئێراندا جووڵانەوەیەکی سەربەخۆیە و پەیوەندی بە هیچ لایەنێكی دەرەكییەوە نییە. دووهەم: پێویستە پرسی کورد بکرێتە ڕۆژەڤێکی نێونەتەوەیی و جیهانی. هەروەها شەهید دوكتور قاسملوو لایەنگری ئاشتی و دێموكراسی بوو و هەوڵیدەدا كە پرسی كورد لە ئێرانی پاش شۆڕشی گەلانی ئێران بە ئاشتی و لە چوارچێوەی دێموكراسیدا چارەسەر بكرێت. بەڵام چونكە ڕێژیمی خومەینی لە ئاشتی و دێموكراسی دەترسا و فەلسەفەی ڕێژێمەكەی لەسەر شەڕ و ئاژاوەنانەوە بونیاد نراوە، هەرگیز ئامادە نەبووە پرسی سیاسی نەتەوەی كورد و گەلانی ئێران لە ڕێگای ئاشتی و دێموكراسیییەوە چارەسەر بكات.
بڕگەی پینجەم:
پاش ڕووخانی ڕێژیمی حەمەڕەزاشای پەهلەوی لە ساڵی ١٣٥٧ی هەتاویدا، حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران پێی نایە قوناغێكی دیكەی خەباتی سیاسیی خۆیەوە. لە سەردەمی ڕێژیمی تازە بە دەسەڵات گەیشتووی خومەینیدا، هەلومەرجی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئیران گۆڕانی بنەڕەتیی بە سەردا هات. قوناغی نوێ خەباتی حیزبی دێموكرات لەگەڵ سیستەمێكی ئەزموون‌نەكراو و نەناسراوی ڕێژیمی خومەینی، بۆ وەدیهێنانی مافە نەتەوایەتییەكان گەلی كورد بوو. لە وەها بارودۆخێكدا حیزبی دێموكراتی كوردستان پاش ٣٢ سال خەباتی نهینی و ژیانی ئاوارەیی سەر لە نوێ خەباتی ئاشكری خۆی لە متینگی ١٠٠هەزار كەسیی ١١ی ڕەشەممەی ١٣٥٧ی هەتاوی لە شاری مەهاباد ڕاگەیاند. ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆ یەكەم جار پاش ڕووخانی كۆماری كوردستان تامی ئازادیی ڕاستەقینەی دەچێشت و دەسەڵاتی ناوەندی بە سەرەوەی نەبوو. بەڵام بەداخەوە پاش بێ‌ئاكام‌بوونی وتووێژی نێوان هەیئەتی نوێنەرایەتی گەلی كورد و ڕێژیمی تازە بە دەسەڵات گەیشتووی كۆماری ئیسلامی، ڕێژیمی خومەینی بریاری دا كێشەی كورد لە ڕێگای هێرشی نیزامی و گەمارۆی ئابوورییەوە یەكلا بكاتەوە. هەر بۆیە لە نەورۆزی سالی ١٣٥٨ی هەتاویدا ڕێژیمی خومەینی هێرشێكی بەربڵاوی نیزامی بۆ سەر شاری سنە دەستی پێ كرد. پاشان خومەینی بە دەركردنی فتوای جیهاد لە ٢٨ی گەلاویژی ١٣٥٨ی هەتاوی بە دژی گەلی موسولمانی كورد، لەشكركێشی پاسدارانی نەزانی ڕێژیم بۆ كوشتاری ڕوڵەكانی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەست پێ كرد، كە ئەو شەڕە نابەرانبەرە تا ئێستاش لە شێوەی جۆراوجۆردا لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەر بەردەوامە.
خاڵی گرنگ و جێگای وردبوونەوە ئەوەیە هەر لە سەرەتای شۆڕشی گەلانی ئێراندا حیزبی دێموكراتی كوردستان بە ڕێبەری شەهید دوكتور قاسملوو، یەكەم حیزب لە ئاستی ئێران و كوردستان بوو كە هەوڵە پاوانخوازییەكانی خومەینی و تاقمەكەی بە هەوڵێك بۆ دامەزراندنی دیكتاتوورییەتی مەزهەبیی وەلایەتی فەقهی لە ئیران لە قەڵەم دا. هەر بۆیە حیزبی دێموكرات ڕێفراندۆمی گۆڕینی سیستەم لە "پادشایی" بۆ دامەزراندنی "كۆماری ئیسلامی"ی بایكوت كرد. بەڵام هەر ئەوكات زۆر لایەنی چەپ و ماركسیزم، ئەو باوەڕەیان لا دروست ببوو كە خومەینی لە دژایەتیكردنی ئیمپریالیزم و بە تایبەت ئامریكا هەنگاو دەنێت و ئەو لایەنە چەپانە بە كردەوە پشتیوانییان لە سیاسەت و هەڵویستەكانی ڕێژیمی خومەینی دەكرد. كاتێك باڵوێزخانەی ئامریكا لە ١٣ی خەزەڵوەری ١٣٥٨ هەتاویدا لە لایەن تاقمێك بە ناو خوێندكارەوە دەستی بەسەر داگیرا، زۆر لایەن پشتیوانیان لەو حەرەكەتەی خوێندكارانی پێرەوی خومەینی كرد. بەڵام حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران بە ڕێبەری دوكتور قاسملووی نەمر ئەو كردەوەی ڕێژیمی خومەینی بۆ گرتن و دەسبەسەرداگرتنی باڵویزخانەی ئامریكای مەحكووم كرد و بە كردەوەیەكی دژ بە یاسا و ڕیساكانی نێونەتەوەیی زانی. كە ئیستا بۆتە جێگای ئافەرینی زۆربەی حیزب و ڕێكخراوە سیاسییەكانی كورد و ئێرانی و جهانی پیشكەوتوو.
بڕگەی شەشەم:
له سه‌رده‌می جیهانی دوو جه‌مسه‌ری و شه‌ڕی سارد دا، ته‌نیا ڕێگایه‌ك كه ده‌نگی خه‌باتی ڕزگاریخوازی و مافویستیی نه‌ته‌وه‌ی كوردی له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان، وه‌ك ڕه‌مزی خۆڕاگری و مانه‌وه‌ی شوناسی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌سته‌به‌ر كردنی مافه ڕه‌واكانی به گوێی جیهان ده‌گه‌یاند، خه‌باتی چه‌كداری بوو. به‌ڵام حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران له گوتار و ئه‌ده‌بیاتی سیاسیی و هیڵەگشتییەكانی حۆیدا، خه‌باتی چه‌كداری وه‌ك تاكتیكێكی خه‌بات چاو لێ كردوه، بۆ گوشار خستنه سه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارانی بڕیارده‌ری تاران، به مه‌به‌ستی ناچاركردنیان به هه‌ڵبژاردنی ڕێگای دیالۆگ و وتووێژ، بۆ چاره‌سه‌ركردنی مافە سیاسی و نه‌ته‌وایه‌تییەكانی گه‌لی كورد له ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا لە ڕێگای ئاشتی و وتووێژ و چەسپاندنی بنەماكانی دێموكراسی لە یاسایی بنەڕەتی ئێراندا بووە. بۆیە لە سەردەمی ئیستاشدا كە چەمكەكانی دێموكراسی، مافی مرۆڤ، خەباتی شار و شەقام و ڕاپەرین و شۆڕشی جەماوەری، تەوەر و میحوەری سەرەكی باس و خواستەكانە گەلانی ئێران و خەڵكی ڕۆژهەڵاتی كوردستانە و كوردستان وەك پێشەنگی خەباتی شار بۆتە چاو و چرا گەلانی ئێران، سەر چاوەگرتوو لە باوەڕمەندبوون و واقیعبین بوون لە سیاسەت و هەڵویستەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێراندا بووە. ئیستا كە باوەڕمەندبوون بە دێموكراسی و مافی مرۆڤ و خەباتی شار بۆتە فەرهەنگی خەباتی ڕزگاریخوازیی و نەتەوایەتی گەلانی ئێران، بۆ مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانیانە، دەردەكەوێت كە حیزبی دێموكراتی كوردستان هەر لە كاتی دامەزرانی تا ئیستا دووربینترین، واقیعبین‌ترین، پێشكەوتنخوازترین و مودێرنترین حیزب سەر گۆڕەپانی سیاسی كوردستان و ئیرانە بووە كە باوەڕی قوڵی بە خەباتی مەدەنی، شار و شەقام هەیە و هەبووە. هەر بۆیە ئیستاش پاش ٧٩ ساڵ خەبات و تێكۆشان لەپێناو مافی نەتەوایەتی و ئازادی و دێموكراسی، ڕێباز و قوتابخانەی چوارچرا نەك هەر تۆزی كۆنبوونی لێ نەنێشتووە، بەڵكوو وەك ئەستێرەیەكی پرشنگدار لە ئاسمانی كوردستان دەدرەوشێتەوە و وەك گونجاوترین ڕێبازی ڕیگای ڕزگاریخوازیی بۆ نەوەی نوێ شۆڕشی ژینا و گەیشتن بە مافی نەتەوایەتی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە گوڕەپانی خەباتدا دەركەوتوە.
