ناڕەزایەتیی جەماوەری، مێتودیك لە خەبات بۆ بەگژداچوونەوەی دیکتاتۆری
ناسر ساڵحی ئه‌سڵ
لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا ناڕەزایەتی جەماوەریی گەلانی ئێران لە شێوە و كات و ساتی جۆراوجۆردا دژ بە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی وەک خسڵەتێکی گرینگی کۆڵنەدان و مافخوازی بە شێوازی هەمەڕەنگ درێژەی بووە. هەر ئەو ناڕەزایەتییانەش لە ماوەی ئەو سێ دەیەیەدا پێگە و جێگەی كۆمەڵایەتی و سیاسیی كۆماری ئیسلامیی لە ئاستی گەلانی ئێراندا بنكۆڵ كردوە. گرینگی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكانی سەر شەقامی گەلانی ئێران، دەتوانین لە دوو ڕەهەندە و بواردا پولێن بەندی بكەین:
یەكەم: لە ڕەهەند و بوارەكانی بەرینبوون، ڕێژەی بەشداربووان و جۆری ویست و داخوازییەكان
ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان لەم ساڵانەی ئەم دواییانەدا بەتایبەتی لە بوار و ڕەهەندی بەرینییەوە هەموو جوغرافیای ئێرانی گرتووەتەوە. هەروەها لە ڕووی ڕێژەی بەشداربووان و جۆری فۆڕمولەکردنی ویست و داخوازییە ماف‌تەوەرەكان هەموو چین و توێژ و نەتەوە و ئیتنك و ئایینزاكانی گەلانی ئێرانی لە خۆ گرتووە و ئەم داخوازاییانە چ مووچەتەوەر، چ ماف‌تەوەر لە بازنەی مافە سیاسی، ئابووری، فەرهەنگی و كۆمەڵایەتیدا دەسوورێتەوە.
دووهەم: ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكانی گەلانی ئێران بە دژی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی هۆكاری یاسایی، ئیدئولوژیكی و گەندەڵی پێكهاتەمەندی هەیە
لە ڕەهەند و بواری یاساییەوە چ لە یاسای بنەڕەتی یان یاسا مەدەنییەکاندا گەلانی ئێران لە مافە سیاسی و نەتەوەییەكان بێبەش كراون و پەراوێز خراون. هەروەها لە ڕەهەندی ئیدئولوژیكیشەوە چونكە زۆرینەی گەلانی ئێران پێڕەوی وەلایەتی فەقیهـ نین لە مافە سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەكان بێبەری كراون و بە هۆی بیر و باوەڕ و ئایین و مەزهەبی جیاوازەوە جیا لە بێبەشی لە مافە ئەساسییەكانیان سەركوتیش دەكرێن و پەراوێز دەخرێن. هەروەها لە ڕەهەند و بواری گەندەڵیی پێكهاتەمەندەوە، چونكە نزیك بە ٦٠ لە سەدی ئابووریی ئێران لەژێر دەست و كونترۆڵی بۆنگا و بنیات و دامەزراوەكانی بەیتی ڕێبەری و ناوەندە ئەمنیەتییەکان‌دان، گەلانی ئێران لە سوودمەندبوون لە ئابووری وڵات بێبەش كراون. لە پێکهاتەی کۆماری ئیسلامیدا گەندەڵیی سیستماتیك بۆ كاربەدەستە باڵاكانی ڕێژیمی ئێران ڕێگەپێدراوە و ئەوەش ماكەی هەڵاواردن و بێبەشكردنی گەلانی ئێرانە لە سەروەت و سامانی نەتەوەییە.
یەكیك لەو بزووتنەوە ئێعتڕازییانە، بزووتنەوەی ناڕەزایەتیی مووچەتەوەر "ئابووری‌تەوەر"ی كارمەندانی دامودەزگا دەوڵەتییەكانە كە بۆ گه‌یشتن به ویست و ئامانجه پیشەییەكان، دەنگی ناڕەزایەتی هەڵدەبڕن. ئیستا بزووتنەوەی مووچەتەوەر، لە بەشێك لە شارەكانی ئێران و كوردستان لە لایەن پەرستاران و كادری دەرمانی نەخوشخانەكان بەردەوامە. بزووتنەوەی ناڕەزایەتیی پەرستاران و كادری دەرمانی نەخوشخانەكان، لە هەمبەر كەمی مووچە، بیمە، پێداویستییەكانی شوێنی كار و .... بە شێوەی مانگرتن و هاتنە سەر شەقام بەردەوامە. بێگومان سووربوون و درێژەی بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان له خه‌باتی ڕه‌وای بۆ دابینكردنی ویست و داخوازیی پیشەیی و موچەتەوەر له لایه‌ن پەرستاران، مامۆستایان، كرێكاران و ژنانی خه‌باتگێڕ بۆ مافه‌كانیان له قازانج و به‌ره‌ژه‌وه‌ندیی ویست و داخوازییە پیشەییەكان‌دایە. چونكه له لایه‌ك پێوەندی و یەكگرتوویی و یەكیەتیی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكان به گشتی لە ئاستی كوردستان و ئیراندا پێی ناوەتە قۆناغێكی نوێیه‌وه. واتا بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان، ئاستی یەكیەتی و یەكگرتوویی خۆیان له ئاستی ئێران و كوردستاندا، زیاتر له جاران له سه‌ر ڕاده‌ی پێبه‌ندبوون و پاراستنی مافه پیشەییەكان داده‌مه‌زرێنن. هه‌روه‌ها له لایه‌كی دیكه‌وه په‌ره‌سه‌ندنی مێتودی خه‌باتی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان بۆ مافه ڕه‌واكان، بۆته هۆی ئه‌وه بزووتنەوە و ناڕەزایەتییەكان له ده‌رفه‌ت و هه‌لومه‌رجه‌كان بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی جەماوەری كه‌ڵكی پێویست وه‌رگرن و خۆیان له‌گه‌ڵ بزووتنەوە و ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكانی دیكەی چین و توێژەكانی گەلانی ئێران ڕێك بخەن و ئاستی ناڕەزایەتییەكان شكۆدارتر و بەرینتر بكەنەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا بۆ گەیشتن بە ئامانج و ویستە پیشەییەكان، دەبێ بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان، پاش خوێندنه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕووداوه‌كانی نێوخۆی ئێران به‌و ئاكامه گەیشتبن كه به لێكگرێدانی خه‌بات و بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانی چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی ئێران، ده‌توانرێ هێز و وزه‌ی خەباتی بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان له به‌رژه‌وه‌ندیی ویستە ڕه‌واكانی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكان هه‌م به‌رینتر بكرێنەوە، هه‌م لەسەر مێتودی خه‌باتی ماف‌تەوەری ڕەوای گەلانی ئێران شوێندانه‌رتر بێت.
له سه‌رده‌می به‌جیهانیبوون و تەقینەوەی زانیاریدا ڕێژیمی دیكتاتۆری كۆماری ئیسلامی جێگه و پێگەی كۆمەڵایەتیی پێ لێژ بووه. هەروەها چونكە كەلێن و قەڵەشتی بەرین لە نێوان گەلانی ئێران و پێکهاتەی دەسەڵاتدا ساز بووە، ڕێژیم ناتوانی وه‌ك جاران به سه‌ركوت و توندوتیژی، بیر و ئه‌ندێشه‌ی مافویستی گەلانی ئێران کپ و سەركوت بكات. لە سەردەمی ئیستادا بزووتنەوەی ناڕەزایەتیی گەلانی ئیران لە قەوارە و شێوازی جۆراوجۆردا خۆی دەرخستوە. هەروەها لە ئێستادا مانگرتنەكان و هاتنە سەر شەقامی جەماوەریی گەلانی ئێران واتادارتر بوون و لە قۆناغی ئێستادا بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانی گەلانی ئێران بەو ئاستە لە ئاگایی و وەشیاری گەیشتوون كە بە یەكیەتی و یەكگرتوویی ناڕەزایەتییەكان درێژە پێ بدەن.
بەڵام ئەوەی بۆ بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان گرینگە، ناسینی دروستی هه‌لومه‌رج و ده‌رفه‌ته‌كان و هه‌ڵسه‌نگاندنیان و له په‌نا ئه‌وه‌شدا ده‌ستنیشانكردنی شێوه‌ی خه‌باتی جەماوەریی گونجاو له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌لومه‌رجانەیە. هەروەها كه‌ڵك‌وه‌رگرتن له هێز و وزەی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكان و ڕێكخراوه مه‌ده‌نییه‌كان و كه‌سایه‌تی و نوخبه‌كانی كۆمه‌ڵگەی ئێران و كوردستان ده‌توانێ یارمه‌تیده‌ر بێ بۆ چوونه‌پێشی ڕه‌وتی خه‌باتی بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان، تا به باشترین شێوه كه‌ڵكی پێویست له وزه و هێزی خه‌باتی چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی ئێران وه‌رگرێت. لە تەنیشت ئەوانە پروپاگەندە لەنێو چین و توێژەکانی كۆمەڵگەدا، هێزی بزوێنەری بزووتنەوە ناڕەزایەتییە سەركەوتووەكان بێت. ئیستا كە پەرستارەکان و كادری دەرمانیی نەخوشخانەكانی ئێران و كوردستان لە كەمیی مووچە نارازین و ڕەخنەیان لە پێڕاگەیشتن و دابیننەبوونی پێداویستییەكانی شوێنی كار هەیە، پرسی گرینگ ئەوەیە، چون دەكرێ ئەو ناڕەزایەتییانە بكرێتە ناڕەزایەتی گشتیی هەراو و بەربڵاوی هەموو چین و توێژەکان؟ یەكیك لەو ڕێگایانە بڵاوبوونەوەی هەواڵی ناڕەزایەتییەكانە لە ڕاگەیەنە گشتییەكان، بەتایبەت لە سۆسیال‌میدیای بینراودا كە گرنگیی یەكجار زۆری لە سەركەوتنی هەر بزووتنەوەیەكی ناڕەزایەتیدا هەیە. بۆیە دەبێ بەشی زۆری چالاكی بزووتنەوەكانی ناڕەزایەتی بۆ بانگەشە و ڕاكێشانی پیشتگیریی چین و تویژەكانی دیكەی كۆمەڵگە تەرخان بكرێت، چونکی بۆ سەركەوتن و گەیشتن بە ئامانجی هەر بزووتنەوەیەكی ناڕەزایەتی، چەندە یەكگرتوو و پشتیوان و هاودەنگی هەبێ، ئاکام‌وەرگرتنی زیاتر و خێراترە.
خاڵێكی بەهێز لە بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكاندا ئەوەیە ئێستا ئێدی گەلانی ئێران لە هەر جۆرە ئاڵوگۆڕێك لە پێكهاتە و سیاسەتەكان و یاساكانی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی هیوابڕاو بوون و ئەو باوەڕە گشتگیر بووە کە ناتوانن لە ڕێگەی ڕێفۆرمەوە كاریگەری لەسەر جۆری سیاسەت و بڕیارەكانی دەسەڵاتدا دابنێن. واتە خەڵک بەو ئاکامە گەیشتوون کە لە چوارچێوەی بنەما فیكرییەكانی ڕێژیمی ئیسلامیی ئێراندا هیچ ئاڵوگۆڕیك لە بەرژەوەندی گەلانی ئیران ڕوو نادات و ڕۆڵی گەلانی ئێران لەم سیستەمەدا تەنیا پەیڕەوكردن و گوێڕایەڵ بوونە. بۆیە دەبێ و پێویستە لە بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكاندا تاكەكان و گرووپەكان ئامادە بكرێن و كۆ بكرێنەوە و پەلكێش بكرێنە نێو بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانەوە بە مەبەستی تێپەڕین لەو ڕێژیمەوە. پێویستە هەستی هۆگری خەڵک لە مەڕ ئامانجەكاندا بجووڵێنرێت و هان بدرێن كە بەشداریی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانی ماف‌تەوەر بكەن.
بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكان هاوکات دەبێ زیاتر پێكهاتە و بنەماكانی دەسەڵاتداریی و چوارچێوەی سیاسی _ یاسایی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی بكەنە ئامانجی ناڕەزایەتییەكان و خوازیاریی دابین بوونی مافەكانیان بن. هەروەها بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكان دەبێ دژی گەندەڵیی پێكهاتەمەندی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی و هەڵاواردنی چەند تویی لە گۆمەڵگەی ئێراندا هەڵویستیان هەبێت. دەبێ هەوڵەكانی چالاكانی بزووتنەوەی ناڕەزایەتیی مووچەتەوەر و ماف‌تەوەر، لە پرسی ناوچەیی و لۆكاڵی بكرێنە پرس و كێشەی سەرانسەری و هەموو جوغرافیای سیاسیی گەلانی ئێران بگرێتەوە.
ئه‌وه‌ی لێره‌دا جێی باس و تێڕامانه گرینگیدان به ڕۆڵ و پێگه‌ی بزووتنه‌وه‌ی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان و كاریگه‌ری و شوێندانه‌ری بۆ خه‌باتی جەماوەریی ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستانه. چوونكە بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و بەشێك لە نەتەوەكانی دیكەی ئێران ڕوانگە و ڕەهەندێكی نەتەوەیشی هەیە. هەر بۆیە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بزووتنەوەی مافە فەرهەنگی و مەدەنییەكان، داكۆكی لە ژینگە، مافی ژنان و مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكان هەموویان نێشاندەری تایبەتمەندی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانە كە ڕەنگڕێژكراو بە سیما و هێمای نەتەوەیین.
هەر بۆیە بزووتنەوە جه‌ماوه‌رییەكان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، پارسه‌نگی هێزی له قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانی گەلانی ئیراندا گۆریوه. ئه‌وه‌ش لە لایەك هانده‌رێكە بۆ بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانی گەلانی ئێران بۆ گەیشتن بە ویست و داخوازییە نەتەوەیی و سیاسییەكان و لە لایەكی دیكەوە بۆ ڕزگاری له سه‌ره‌ڕۆیی و گه‌یشتن به سیستمێكی دێموكراتیك كه له‌ودا پڕەنسیپه‌كانی دێموكراسی و ئازادی و دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تی لە ئێرانی داهاتوودا پێڕو بكرێت.
خاڵێکی گرینگی دیکە ئەوەیە جەوهەر و میتۆدی خه‌باتی جەماوەری و بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان به هۆی ڕاگه‌یه‌نه گشتییه‌كان بەتایبەت تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە توانیویه‌تی هەم بکەوێتە بەر ڕای گشتیی جیهان و نێوخۆی گەلانی ئێران و هەم شوێنکار لەسەر جووڵان و پشتگیریی زیاتر دابنێت. بۆیه ئه‌گه‌ر جاران مه‌سه‌له‌ی خه‌باتی ڕەوای بزووتنەوە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان له لایەن ڕێژیمی كۆماری ئیسلامییەوە به پرسێكی نێوخۆیی و ئەویش ئەمنییەتی له قه‌ڵه‌م ده‌درا و بە توندترین شێوە سەركوتی دەكرا، ئێستا پرسی خه‌باتی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكان و مافه‌كانی مرۆڤـ، پرسێكی هه‌ستیاری نێونه‌ته‌وه‌ییه و وڵاتانی دێموكرات له به‌رامبه‌ر سه‌ركوت و زه‌بروزه‌نگ و پێشێلكردنی مافه‌كانی مرۆڤـ و بزووتنەوە جەماوەرییەكانی گەلانی ئێران بێ‌تەفاوت نین و پشتیوانی لە بزووتنەوە ناڕەزایەتییەكانی گەلانی ئێران دەكەن. هەر وەك چون لە بزووتنەوەی ناڕەزایەتی و جەماوەریی ژینادا كە لە كوردستان سەری هەڵدا و گەشەی كرد و زۆر لە ناوچەکانی جوغرافیای ئێرانی گرتەوە و كوردستان بوو بە چاو وچرای گەلانی ئێران، هەم پشتیوانی نێوخۆیی و هەم پشتیوانی نێونەتەوەیی پەیدا كرد.
