پارێزەرانی ژینگە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان
حەسەن قارەمانی
پاراستنی ژینگەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، پاراستنی بەشێکی گرنگی فرەچەشنی ئیکۆلۆژیی و کولتووریی جیهانیشە و بە پاڵپشتی کردنی کاری ئەم بەرگریکارانەی ژینگە، ئێمە بەشداری دەکەین لە داهاتوویەکی بەردەوام هەم بۆ مرۆڤ و هەم بۆ سروشت و ژینگە لەم ناوچە جوان بەڵام پڕ شەڕ و ئاڵۆزییەدا.
ژینگەپارێزانی کورد بە بەردەوامی بەرەوڕووی یەکێک لە گەورەترین ئاستەنگەکان بوونەتەوە. لە کوردستان کە ئیکۆسیستەمی دەوڵەمەند و سامانە سروشتییە ناوازەکان بە قووڵی تێکەڵ بە میراتی کولتووریی کوردن، ژینگەپارێزان نەک هەر بۆ پاراستنی ژینگە، بەڵکوو بۆ پاراستنی شوناسی کولتووری و ناسنامەی کۆمەڵگەیە شەڕ دەکەن.
ڕۆژهەڵاتی کوردستان شوێنی هەمەچەشنی ئیکۆسیستەمەکانە، لە دارستان و ڕێڕەوی ئاوی گەشاوە تا دەگاتە ناوچەی بەرزاییەکان و دیمەنە بیابانییەکان. ئەم سامانە سروشتیانە تەنها بۆ فرەچەشنی بایۆلۆژی گرنگ نین، بەڵکوو بۆ شێوازی ژیانی نەریتی و خۆشبژیویی ئابووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان پڕبایەخن.
پارێزەرانی ژینگە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ماندوو نەناسانە کار دەکەن بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو مەترسیانە و پاراستنی هەم ژینگە و هەم میراتی فەرهەنگی. هەوڵەکانیان هەموو شتێک لەخۆ دەگرێت: لە ڕێکخستنی دەستپێشخەرییەکانی پاراستنی نێوخۆیی و پەروەردەکردنی کۆمەڵگەکان سەبارەت بە بەردەوامی، هەتا کاریگەری لەسەر سیاسەت و شوێندانان لەسەر گفتوگۆ نێودەوڵەتییەکان سەبارەت بە پاراستنی ژینگە. لەو خەبات و تێکۆشانەشدا زۆرجار ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورە دەبنەوە، لەوانە ناسەقامگیری سیاسی و نەبوونی ئیمکانات، بەڵام پابەندبوون و بوێرییان نیشانەی ڕوونی ئەو باوەڕەیانن کە هەم سروشت و هەم کولتوور شایستەی پاراستنن.
لە ڕاستیدا ئەم خەباتە تەنیا پرسێکی نێوخۆیی نییە و شوێنکاری جیهانیی هەیە. پاراستنی ژینگە گرنگی زۆری هەیە، نەک هەر لە پێناو هاوسەنگی ئیکۆلۆژی، بەڵکوو بۆ خۆشبژیوی و گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتیی درێژخایەنی هەر وڵاتێک. لە جیهانی ئەمڕۆدا، گەلان ڕووبەڕووی ئاڵنگاری گەورە دەبنەوە لە هاوسەنگکردنی گەشەی ئابووری و بەردەوامیی ژینگەیی، ئەمەش بە تایبەتی بۆ کوردستان ڕاستە کە جوانی و فرەچەشنی سروشت بەشێکی دانەبڕاوە لە میراتی کولتووری و مێژوویی ئەو نەتەوەیە.
ئابووریی کوردستان زۆر گرێدراوی سەرچاوە سروشتییەکانە. کشتوکاڵ کە بەشێکی سەرەکیی ئابووریی کوردستانە، پشت بە زەویی بەپیت و ئاوی سازگار دەبەستێت. گەشتیاری، کەرتێکی دیکەی سەرەکیی ئابوورییە کە بوون و گەشەپێدانەکەی پەیوەستە بە پاراستنی شوێنە سروشتی و مێژووییەکان.
بەرپرسیاریەتیی پاراستنی ژینگەی کوردستان لە ئەستۆی هەموو تاک و کۆمەڵگە و ڕێکخراوێک‌دایە. کردەوەی بەکۆمەڵ و پابەندبوون بە پراکتیزە بەردەوامەکان زۆر گرنگن بۆ بەدەستهێنانی هاوسەنگی لەنێوان گەشەپێدان و پاراستن. کوردستان لە کاتێکدا کە ڕێگای خۆی بەرەو ئایندەیەکی بەردەوام دەبات، دەبێت بنەماکانی بەڕێوەبردنی ژینگە وەک بەردی بناغەی ستراتیژی گەشەپێدانی ئابووری لە باوەش بگرێت. تەنیا لە ڕێگەی ئەم ڕێبازە یەکگرتووەوە ناوچەکە دەتوانێت داهاتوویەکی گەشەسەندوو و خۆڕاگر و تەندروست لە ڕووی ژینگەییەوە بۆ نەوەکانی داهاتوو دەستەبەر بکات.
لێرەدا بە کورتی ئەو هۆکارە تایبەتییانە لە سەر قەوارەی ژینگەی کوردستان دەستنیشان دەکەین:
گرینگیی پاراستنی ژینگە بۆ ئابووریی کوردستان
ژینگە ڕۆڵێکی ناوەندی لە ئابووری وڵاتێکدا لە چەند ئاستێکدا دەگێڕێت. یەکەم: سامانە سروشتییەکان بەشێکی بنەڕەتین لە گەشەسەندنی ئابووری. کشتوکاڵ، سەرچاوە ئاوییەکان، دارستان و کانزاکان بنەمای زۆرێک لە ئابوورییەکان پێک‌دەهێنن. کاتێک ئەم سەرچاوانەی بە شێوەیەکی بەردەوام بەکاردەهێنرێن، دەتوانن هۆکار بن لە گەشەسەندنی ئابووریی سەقامگیر و درێژخایەن. لە لایەکی دیکەوە، زیادەڕۆیی لە بەرهەم هەڵگرتن و تێکچوونی ژینگە، دەبێتە هۆی لێکەوتەی ئابووری کارەساتبار، وەک کەم‌بوونەوەی خاکەکان، لەکەمیدان و پیسبوونی سەرچاوە ئاوییەکان و لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندەور، کە ئەمەش لە بەرامبەردا کاریگەری لەسەر کوالیتیی ژیان و ئاسایشی ئابووریی نەوەکانی داهاتوو دەبێت.
پێوەندیدار بە کوردستان دارستان و شاخ و ڕووبارەکانی ناوچەکە نەک هەر لە ڕوانگەی ئیکۆلۆژییەوە گرنگن، بەڵکوو سەرچاوەی بژیوی ژیانی زۆر کەسیشن. گەشتیاری بە تایبەتی توانای ئەوەی هەیە ببێتە سەرچاوەیەکی بەرچاوی داهات بۆ ناوچەکە ئەگەر بە شێوەیەکی بەردەوام پەرەی پێ‌بدرێت. بەڵام بۆ به دیهێنانی ئەم کاره سەرەتا پێویسته ژینگه بپارێزرێت و دواتر حکوومەت و دەسەڵات پلانی سەردەمیانەی بۆ ئەم مەبەستە هەبێت.
بەرپرسیارێتیی خەڵکی کوردستان:
خەڵکی کوردستان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە پاراستنی ژینگەکەیان. بە پاراستنی سروشت دەتوانن دڵنیابن لەوەی نەوەکانی داهاتوو سوود لە سەرچاوەکانی هەرێم وەربگرن. ئەم بەرپرسیارێتییە لە پاراستنی سەرچاوە سروشتییەکان زیاترە؛ هەروەها پەیوەندی بە بنیاتنانی وشیاری و کولتوری بەردەوامییەوە هەیە لە نێوان دانیشتووان. ئەمەش لەوانەیە پەروەردەکردن لەسەر پاراستنی ژینگە، پێشخستنی پراکتیزە کشتوکاڵییە بەردەوامەکان، و پەرەپێدانی پڕۆژەکانی بنەمادار بە کۆمەڵگە بە ئامانجی پاراستن و گەڕاندنەوەی ژینگەی سروشتی لەخۆ بگرێت.
پاراستنی ژینگە ئەرکێک نییە کە بتوانرێت بە داهاتوو بسپێردرێت؛ پێویستی بە کردەوەی دەستبەجێ هەیە. بۆیە پێویستە پێکهاتە خۆجێییەکانی کوردستان هەوڵ بدەن بۆ ئەوەی بەشێوەیەکی کارا بەشداری لە پرسە ژینگەییەکاندا بکەن، چ لەسەر ئاستی تاکەکەسی و چ لەسەر ئاستی بەکۆمەڵ. ئەمەش ڕەنگە بەشداریکردن لە دەستپێشخەرییەکانی چاندنی نەمام، کارکردن لەسەر پڕۆژەکانی کەمکردنەوەی پاشەڕۆ و پیسبوون و پێشخستنی بەکارهێنانی وزەی نوێبووەوە لەخۆ بگرێت. بەم کارە خەڵکی کوردستان دەتوانن ڕۆڵی ڕاستەوخۆ لە داڕشتنی داهاتووی هەرێم بە شێوەیەکی بەردەوام بگێڕن.
سیاسەت و بێتوانایی کۆماری ئیسلامی:
سیاسەتی دژی ژینگە و بێتوانایی حکومەت لە کرداردا بۆشایییەکی بەجێ‌هێشتووە کە دەبێت لەلایەن ئەکتەرەکانی دیکەوە پڕ بکرێتەوە، لەوانە دەسەڵاتە نێوخۆییەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان. لێرەدایە کە خەڵکی کوردستان بە دەستپێشخەری بۆ پاراستنی ژینگەکەیان دەتوانێ ڕۆڵێکی چارەنووسساز بگێڕێت، تەنانەت لە غیابی پشتیوانیی حکوومەت. بە هاوکاری لەگەڵ ڕێکخراوە ناحکومییەکان، دامەزراوە ئەکادیمییەکان و ڕێکخراوە ژینگەییەکانی نێودەوڵەتی، دەتوانرێ ستراتیژییەتی کاریگەر بۆ پاراستنی ژینگە دابڕێژرێ و جێبەجێی بکەن.
هەوڵی یەکگرتوو بۆ پاراستنی ژینگە:
بۆ بەدەستهێنانی سەرکەوتن لە پاراستنی ژینگەی کوردستان، هەوڵێکی یەکگرتوو لە هەموو سێکتەرەکانی کۆمەڵگەوە پێویستە. پەیوەندی بە دروستکردنی دید و ستراتیژییەکی هاوبەشەوە هەیە کە هەمووان لە تاک هاوڵاتییەوە تا کۆمپانیا و دەسەڵاتە گشتیەکان بەشداری بکەن لە پاراستن و پاراستنی سروشتدا. ئەمەش دەتوانرێت بە پەرەپێدانی پلانی ژینگەیی نێوخۆیی و ناوچەیی کە گرنگی بە گەشەپێدانی بەردەوام دەدات، هەروەها بە پێشخستنی هاوکاری نێوان گروپە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان بەدەست بهێنرێت.
نیشتمانپەروەری لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان گۆڕانکارییەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، لە خەباتێکی نەریتی دژ بە ستەمەوە بۆ تێگەیشتنێکی هەمەلایەنەتر و قووڵتر لە بەرپرسیارێتی لە هەموو لایەنەکانی کۆمەڵگە. ئەم گەشەسەندنە لەوەدا دیارە کە ئێستا نیشتمانپەروەری ژینگەپارێزی و پاراستنی کولتووری و وشیاری مێژوویی ئاوێتەی یەکتری دەکات، هەروەها چۆن لە پابەندبوونی نەوەی نوێی ڕەنگ دەداتەوە. فۆڕمی هاوچەرخی نیشتمانپەروەری کە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان سەرهەڵ‌دەدات، ئەوە دەردەخات کە خۆشەویستی بۆ نیشتمان هەستێکی فرەلایەنە، بۆ بنیاتنانی داهاتوویەکی بەردەوام و دادپەروەرانە بۆ نەوەکانی داهاتوو.
پەروەردە و وشیاری ژینگەیی:
بۆ بەدەستهێنانی سەرکەوتنی درێژخایەن لە پاراستنی ژینگەدا، وەبەرهێنان لە پەروەردە و وشیاریدا زۆر گرنگە. ئەمەش واتە فێرکردنی خەڵک لە گرنگی پاراستنی ژینگە و پێدانی ئەو ئامراز و لێهاتووییانەی پێویستن بۆ ئەو کارە. نەوەی نوێی تێکۆشەران هێزی بزوێنەری ئەم فۆرمە مۆدێرنەی نیشتمانپەروەرییە. نەوەی نوێی وەک زاراکان، موژگانەکان، باجوەرەکان، سامان یاسینەکان، یونس فەیزی و سەدان ناوی جێی شانازیی دیکە، نوێنەرایەتی جۆرێکی نوێ لە سەرکردایەتی و کاریگەری دەکەن. ئەم تاکانە بەها نەریتییەکان لەگەڵ شێوازە مۆدێرنەکان تێکەڵ دەکەن بۆ پێشخستنی نیشتمانپەروەری. ئەوان سۆشیال میدیا و هونەر و کولتوور بەکاردەهێنن بۆ بڵاوکردنەوەی پەیامەکەیان و بەشداریکردنی بەرفراوانتر.
ئەم نیشتمانپەروەرییە مۆدێرنە توانای دروستکردنی گۆڕانی ئەرێنیی هەیە چ لە نێوخۆ و چ لە دەرەوەی کوردستان. لەسەر ئاستی نیشتمانی دەتوانێت بەشداری بکات لە بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی بەهێزتر و یەکگرتووتر کە مرۆڤەکان ئاگاداری بەرپرسیارێتی خۆیان بن بەرانبەر بە یەکتر و بۆ ژینگە. هەروەها دەتوانێت بەشداری بکات لە بەرەوپێشبردنی ئاشتی و سەقامگیری. لە ئاستی نێودەوڵەتیدا نیشتمانپەروەری مۆدێرن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ وشیارکردنەوەی خەڵک لە دۆخی نالەباری کورد و کۆکردنەوەی پشتیوانی بۆ خەباتی چارەنووس و دادپەروەری.
ئەنجام:
پاراستنی ژینگە تەنیا بابەتی هاوسەنگیی ئیکۆلۆژی نییە؛ بەشێکی بنەڕەتییە لە خۆشگوزەرانی ئابووری و کۆمەڵایەتیی وڵاتێک. بۆ کوردستان، بە سروشتی دەوڵەمەند و کولتوورە ناوازەکەی، پاراستنی ژینگە بۆ داهاتووی ڕۆژهەڵاتی کوردستان یەکلاکەرەوەیە. پاراستنی ژینگەی کوردستان لە هەمان کاتدا بەرەوپێشبردنی گەشەسەندنی ئابووری ئامانجێکی ئاڵۆزە بەڵام بەدیهاتووە.
نموونەی ئەم فۆرمە نوێیەی نیشتمانپەروەری، پەرەسەندنی بزووتنەوەی ژینگەپارێزی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە. چالاکان و ژینگەپارێزان کە لە پێناو پاراستنی سامانە سروشتییەکانی کوردستان و فرەچەشنی زیندوو خەبات دەکەن، ئاگاداری ئەوەن ئایندەیەکی بەردەوام بۆ کوردستان بە مانای گرنگیدان بە ژینگەکەشی دێت. ئەم بزووتنەوەیە نیشانەیەکی ڕوونە بۆ ئەوەی چۆن نیشتمانپەروەری فراوان بووە و بەرپرسیارێتی ژینگەی لەخۆ بگرێت و چۆن ئەم بەرپرسیارێتییە وەک بەشێکی دانەبڕاو لە خۆشەویستی و پاراستنی نیشتمان سەیر دەکرێت.
