ئازادیی سیاسی وەک پێشمەرجی بووژانەوە و پەرەپێدانی ئابووری
ناسر ساڵحیئەسڵ
پاش كشانه‌وه‌ی ترامپ له به‌رجام، مایك پومپیئو وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئەوكاتی ئامریكا لە ٣١ی بانه‌مه‌ڕی ١٣٩٧ له بونیادی هریتج، ١٢ مەرجی وه‌ك، ئاشکر کردنی هەموو چالاکییە ناوکیی و مووشه‌كییه‌كان، ئازادکردنی هاووڵاتییانی ئەمریکایی، ڕێزگرتن لە سەروەریی وڵاتانی سووریە، لوبنان، یه‌مه‌ن و عێراق، و كۆتایی‌هێنان به یارمه‌تیی ماڵی و لوجیستیكی به گرووپه تیرۆریستییه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناڤین، بۆ نه‌گه‌رانه‌وه و هەڵگرتنی سزاکانی ئابووریی سەر ڕێژیمی کۆماری ئیسلامیی ئێران دیاری كرد. عەلی خامنەیی، ڕێبه‌ری ڕێژیمی ئێران كه پێشتر له ئه‌گه‌ری كشانه‌وه‌ی ئامریكا له به‌رجامدا بانگه‌شه‌ی سوتاندنی ڕێكکه‌وتننامه‌کەی ده‌كرد، به‌ڵام كه هه‌ستی كرد كشانه‌وی ئامریكا له به‌رجام جیددیه، كه‌وته كروزانه‌وه و نەرمشی قارەمانانە له‌گەڵ وڵاتانی ئورووپایی كه ڕێژیمەکەی پابه‌ندی ڕێكه‌وتننامه‌ی به‌رجام ده‌بێت. بۆیه ڕێژیمی ئێران به پشتگه‌رمیی چه‌ند وڵاتی ئورووپایی، وڵامی ١٢ مه‌رجه‌كه‌ی ئامریكا نه‌دایه‌وه و له ئاكامدا ترامپ، سه‌ركۆماری ئەوكاتی ئامریكا ڕۆژی ١٤ی خەزەڵوەری ١٣٩٧ی هەتاوی قۆناغی دووهه‌می سزاکانی سەر ڕێژیمی ئێرانی ڕاگه‌یاندەوە.
بەو بڕیارەی ئەمریکا باری ئابووریی ڕێژیمی ئێران بەتەواوی تووشی داڕمان بوو، ئاوسانى ئابووری ڕۆژ لەدوای رۆژ هەڵکشاوە بەهای دراوی میللی بەرامبەر بە دراوە بیانییەکان داڕماوە. لە سۆنگەی گەمارۆکان و گەندەڵیی حکوومەتییەوە سفرەی خەڵكی ئێران ڕۆژ به ڕۆژ بچووک و بچووکتر بۆتەوە و دەبینین کە ناتەرازی لە كەرتی وزە، ناتەرازی لە هەناردە و هاوردەكردن، ناتەرازی لە سەرچاوەی داهات و هەزینەكانی دەوڵەت و كورتهێنانی بودجە، لە ناواقیعی‌بوون و ناشەفافبوونی لایەحەی بودجەی جەنگی ١٤٠٤ دەوڵەتی پزشكیان ڕەنگیان داوەتەوە.
تیمی ئابووریی مەسعوود پزشكیان نایشارێتەوە بەبێ چارەسەركردنی گەمارۆكانی نیزامی بانكی و ماڵی، گەیشتن بە بووژانەوەی ٨ لەسەدیی هەڵدانی ئابووری لە بەرنامەی حەوتەمی پەرەپێداندا مەحاڵە و توانای چارەسەرکردنی کێشە وگرفتەکانی ئابووریی قەیراناوی وڵاتیان نییە. هەر بە وتەی خودی پزشكیان گەیشتن بە بووژانەوەی ٨ لە سەدیی بەرنامەی حەوتەم پەرەپێدانی ئابووریی پێویستی بە ٢٠٠ تا ٢٥٠ میلیارد دۆلار هەیە كە لە بەردەستیاندا نییە و هەروەها دابینكردنی ئەو سەرمایەیە پێویستیی بە وەبەرهێنانی دەرەكی و نێوخۆیی هەیە و ئەوەش بەر لە هەموو شتێک دەستەبەری ئەمنییەتی وەبەرهێنانی دەوێت؛ بەڵام هێچ وڵاتیك و كومپانیایەك ئامادە نییە لە وڵاتی بەڵالێدراو و قەیراناویی ئێراندا وەبەرهێنان بكات. بەپێی ڕاپورتی سەندووقی نێونەتەوەیی دراو ئاستی هەڵدانی ئابووریی ئێران ساڵ بە ساڵ لە دابەزین‌دایە و تەنانەت لە ئەگەری هەڵگرتنی گەمارۆكانی وڵاتانی ڕۆژئاواییشدا، بەبێ كرانەوەی فەزای سیاسی، ئازادیی حیزب و ڕێكخراوەی سیاسی، چاپەمەنی ئازاد و ئەمنییەتی وەبەرهێنانی دەرەكی لە نێوخۆی وڵاتی ئێراندا، بووژانەوە و پەرەپێدانی ئابووریی مەحاڵە.
بەدەر لە کاریگەریی گەمارۆکان كه‌رتی ئابووریی ئێران به هۆی مایه‌پوچیی كارگا و كارخانه‌كان، ئابووریی ڕانتی، باڵاده‌ستیی بۆنگاكانی سپای پاسداران له ئابووری ئێران، چوونه‌ده‌رێی سه‌رمایه و نه‌بوونی ئەمنییەتی وەبەرهێنان بۆ كۆمپانیا زه‌به‌لاحه بیانییەکان و زۆر فاكته‌ری دیكه تووشی تێكقرمان و داڕووخان بووە. بازاری بۆرسەی تاران هەور لەو مانگەدا ئوفتی ٣ هەزاری واحیدی هەبووە و نیشاندەرەكانی بازاری بورسەی تاران ڕۆژ بە ڕۆژ لە دابەزین‌دان. بەپێی داننانی وەزیری دارایی دەوڵەتی پزشكیان بودجەی ئەمساڵ كورتیهێنانی ٨٥٠ هەزار میلیارد تمەنیی هەیە. کارناسانی ئابووری تاوانی ئەم کورتیهێنانە دەخەنە ئەستۆی داموده‌زگا نیزامی و ئه‌منییه‌تییەکانی ژێرباڵی بەیتی ڕێبه‌ری، چونكه بونیادەكانی وەك قەرارگای خاتمولئەنبیا، بونیادی موستەزعزەفان، ستادی ئیجرایی ئیمام و بنیادی قودسی ڕەزەوی کە كۆنتڕۆڵی سەتا ٦٠ی ئابووریی ئێران ده‌كه‌ن، هیچ ماڵیاتێک بە دەوڵەت نادەن. ئەوە لە كاتێك‌دایە ساڵ بە ساڵ ماڵیاتی زیاتر لە سەر كەرتی تایبەت و بازار زیاد دەکرێ، وەک لە بودجەی ساڵی ١٤٠٤ی دەوڵەتی پزشکیانیشدا هاتوە، سەرچاوە و داهاتی باج ٣٩ لە سەد بە نیسبەت ساڵی ڕابردوو بەرز كراوەتەوە. تازەترین ڕاپۆرتی بانکی ناوەندی ڕێژیمیش دەریدەخات لە ٩ مانگی یەکەمی ساڵی ١٤٠٣ی هەتاویدا زیاتر لە ٢٠ میلیارد دۆلار سەرمایە لە وڵات دەرچووە كە بۆتە هۆی زۆر بوونی هاوردە و كەمیی هەناردەكردن. سەرۆکی ڕێکخراوی گەشەپێدانی بازرگانیی ئێرانیش باس لەوە دەکات لە نیوەی یەکەمی ساڵی ١٤٠٣دا کورتیهێنانی بازرگانیی دەرەکیی غەیرە نەوتی ئێران گەیشتووەتە ٧ میلیارد دۆلار. جیاوازیی بەرچاوی نێوان هەناردە و هاوردەکردنی غەیرەنەوتیی ئێران (ناتەرازیی بازرگانی) و دەستەوداوێن‌بوونی دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ زیادکردنی ئاماری هەناردەکردنی نەوت، گاز، کارەبا و خزمەتگوزارییە تەکنیکی و ئەندازیارییەکان لە ئاماری گومرگیدا، لە حاڵێک‌دایە ڕاپۆرتەکانی شیرکەتی شوێنهەڵگری نەوتهەڵگرەکان ئاماژە بەوە دەکەن هەناردەی ڕۆژانەی نەوتی ئێران لە دوو مانگی ڕابردوودا ٤٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە او مانگەکانی پێشوو کەمتر بووە. بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بە شێوەیەکی بەرچاو بۆ یەك دۆلار لە نێوان ٦٥ بۆ ٦٩ هەزار تمەن لە هەڵكشان و داكشان‌دایە و ئەم بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار و زێڕ زەنگی شەپۆلێکی نوێی هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی کاڵا و پێویستییە سەرەتاییەکانی خەڵكی لێ داوە کە ڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر بژێویی ژیانی خەڵک دەبێ. سەرباقی ئەوە هەواڵی ئەگەری بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین لە لایەحەی بودجەی ١٤٠٤ بۆ لیتری ٨ هەزار تمەنیش نیگەرانییەکانی خەڵکی زیاتر کردوە و ئەم بڕیارە دەتوانێت ڕاستەوخۆ هەڵاوسان زیاتر بکات.
دۆخی شپرێوی ئابووریی ئێران پێ لەسەر ئەو ڕاستییە دادەگرێتەوە کە بەبێ كرانەوەی ئازادییە سیاسی و ئابوورییەكان بەسەر کۆنترۆڵکردنی هەڵاوساندا سەربکەویت و ئەوەش لە سیستەمێكی داخراو و دیكتاتوریی وەك كۆماری ئیسلامیدا مەحاڵە.
مەسعوود پزشكیان لە وەها بارودۆخێكدا ئیستا كە سەركۆماری ڕێژیمە، بە پێچەوانەی بانگەشەکانی پێش هەڵبژاردن کە دەیگوت "نابێ درۆ لەگەڵ خەڵک بكەین" ڕایگەیاندوە کە گەمارۆکانی ئامریکا و ئورووپا کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر دۆخی ئابووریی ئێران نییە، بەڵكوو تەنیا گوشار بۆ سەر خەڵكی ئەم وڵاتەیە. پزشكیان بە ناوهێنان لە خەڵکی ئێران، دیسان هەوڵی داوە، نابەرپرسایەتی و سیاسەتی سەرەرۆیانەی ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی و شەخسی خامنەیی کە بۆتە هۆی ئەو دۆخە، پەردەپۆش بکات. ئیدیعاکانی پزشكیان لە کاتێك‌‌دایە کە هەر لە ماوەیەدا، جەواد زەریف، جێگری ناوەندی ئیستراتیژی سەركۆماری، باسی لە قووڵبوونەوەی قەیرانەکانی نێوخۆ لەسۆنگەی گەمارۆکانی ئامریکا و ئورووپا کردوە. سەرەڕای ئەو هەموو گیروگرفتە و ئابووریی تێک‌تەپیوی وڵات کەچی پزشكیان لە بودجەی ساڵی ١٤٠٤دا سەتا ٥٧ی داهاتی نەوت و گازی و بەرهەمە نەوتییەکان لە بودجەی بۆ هێزە نیزامی و ئەمنییەتییەكان و گەڵاڵەی تایبەت تەرخان كرد!
لە وەها بارودۆخێکدا مەسعوود پزشكیان بۆ شاردنەوە و لاوازیی مودیرییەتی كەلانی ئابووریی_ سیاسی ڕێژیمەكەی، بە بەردەوام چەواشەکاری دەکا و بە ڕای گشتی ڕادەگەیەنێت کە دەستێکی دەرەکیی ڕۆژئاوایی لە پشت گرفت و کێشەکانی لاوازیی ئابووریی و وەبەرهێنانی ئابوورییە و ڕووی قیبلەی لە ڕوسیە، چین و گرووپی "بریكس" كردوە. ئەوە لە كاتیكدایە كە بەرپرسانی باڵای دەوڵەتی ئامریکا چەندین جار بە پێچەوانەی قسەی بەرپرسانی باڵای ڕێژیم، ڕایانگەیاندوە کە مەبەست لە گەمارۆکان، گوشار خستنەسەر گەلانی ئێران نییە، بەڵکوو ناچارکردنی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی بۆ گۆڕینی ڕەفتاری سیاسیی، دەسپێڕانەگەیشتنی بە چەكی ناوەكی، وازهێنان لە سیاسەتی دەستێوەردان و پەرەدان بە تێرۆریزم، نائەمنكردن و ئاژاوەنانەوە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناڤینە. هەڵبەت کارناسانی سیاسی نایشارنەوە لە ئامانجی سەرەکیی ئامریکا لە گەمارۆ خستنەسەر کۆماری ئیسلامی داخستنی دەرگاکانی دەست‌پێڕاگەیشتنی ڕێژیمی ئێران بە سەرچاوەکانی دراو و زێڕە هەتا بەو هۆیەوە دراوی ئێران پشتیوانەی خۆی لە دەست بدات و ڕێژیم نەتوانێ درێژە بە تەڕاتێنەکانی خۆی لە ناوچە بدات و بۆ دابینكردنی ئیمكاناتی ماڵی بۆ گرووپە نیابەتییەكانی لە ناوچە و جیهان تووشی چەرمەسەری ببێت.
بەکورتی بە قسەكانی مەسعوود پزشكیان لە مەجلیس، ڕەدیفی بودجەی ١٤٠٤ و دۆخی سیاسی و ئابووریی وڵات دەردەکەوێ ئاسۆیەكی ڕوون بۆ باشتربوونی ژیان و بژیوی خەڵك دوورەدستە. بۆیە چاوەڕوان دەکرێ بە تێكەڵبوونی چینی هەژار و برسی بە ناڕەزایەتییەکانی مووچەتەوەر لەگەڵ ناڕەزایەتییە ماف‌تەوەرەكان، گۆڕانکاری به‌رین لە بزافی كۆمەڵایەتی و بزافە سیاسییەكان له قازانج و بەرژەوەندی گەلانی ئێران ڕوو بدات. لە کاتێکدا پزشکیان بودجەی ساڵی ١٤٠٤ی بەپێی دۆخی شەڕ داڕشتووە، لە کاتێکدا خامنەیی ئێران بەرەو شەڕێک دەبا کە شەڕی خاک و بەرژەوەندییەکانی خەڵکی ئێران نییە، لە کاتێکدا کۆی قەیرانە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان هەتا بینەقاقای کۆمەڵگەی هاتوون، خەبات بۆ ڕووخاندنی ئەم ڕێژیمە دەبێ لە پێشەوەی هەر ئەرک و بەرپرسایەتییەکدا بێت.
ڕووخاندنی کۆماری ئیسلامی و هاتنەدیی ئێرانێكی ئازاد و دێموكراتیك پێویستیی به هاتنه مه‌یدانی تێکڕای گەلانی ئیران بۆ سه‌ر شه‌قامە. بێگومان به‌رین‌بوونه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تییه جه‌ماوه‌رییه‌كان و به‌رینتر بوونه‌وه خه‌باتی شارە كە دەتوانی کاتالیزۆری هەرەسهێنانی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێران بێ له داهاتووێكی نزیكدا.
