سووریە و هاوسەنگی جیهانی،  چی لە دوای ئەوە دێت؟

حەسەن قارەمانی

لە ماوەی یەک دەیەی ڕابردوودا سووریە بە تۆڕێکی ئاڵۆزی ململانێ و بەرژەوەندییەکاندا تێپەڕ بووە، کە چەندین ئەکتەری ناوچەیی و جیهانی ڕۆڵی سەرەکی تێدا دەگێڕن. ڕووداوەکانی چەند ڕۆژی ڕابردوو جارێکی دیکە ڕۆشنایی خستە سەر داهاتووی نادیار و ئەگەری دووبارە داڕشتنەوەی هاوسەنگی هێز. 

سووریە لە ساڵی ٢٠١١ەوە تووشی قەیرانێکی درێژخایەن بووە، کە ناڕەزایەتییەکان بە خێرایی پەرەی سەند و شەڕی ناوخۆی لێکەوتەوە. ئەم ململانێیە گەشەی کرد و بوو بە یارییەکی شەترەنجی ژێئۆپۆلەتیکی بۆ زلهێزەکان و ئەکتەرە ناوچەییەکان. هەرچەندە ڕێژیمی ئەسەد توانیویەتی کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری وڵات بە دەستەوە بگرێ، بەڵام تا ئێستا دۆخەکە ناجێگیرە. داڕمانی ئابووری و شکستی سەربازی و نائارامی کۆمەڵایەتی ڕێژیمی لاواز کردووە و ئێستا دەرگای گۆڕانکاری نوێ دەکاتەوە.

 هۆکاری گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە:

بۆ تێگەیشتن لە هۆکاری گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە دەتوانین لایەنی ناوەندیی دۆخەکە شی بکەینەوە:

پێگەی لاوازی ئێران و حیزبوڵڵای لوبنان:

یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم پێشهاتەی ئەم دواییە تێکچوونی پێگەی ئێران لە سووریەیە. لە ساڵانی ڕابردوودا ئیسرائیل هێرشەکانی بۆ سەر ئامانجە ئێرانییەکان لە سووریە چڕتر کردووەتەوە و زیانێکی بەرچاوی بە سپای پاسداران و حیزبوڵڵای لوبنان گەیاندووە. لاوازبوونی نفوزی ئێران بۆشایی دەسەڵاتی دروست کردووە کە هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن هەوڵی ئیستغلالکردنی دەدەن.

جگە لەوەش، کێشە ناوخۆییەکانی ئێران و پەرەسەندنی دژایەتیی بوونی ئێران لە ناوچەکەدا، توانای دەسەڵاتی لە سووریە زیاتر لاواز کردووە.

 تەماحە ستراتیژیەکانی تورکیە:

تورکیە ڕۆڵێکی چارەنووسسازی لە ململانێکاندا گێڕاوە، بەتایبەتی لەڕێگەی بوونی سەربازییەوە لە باکووری سووریە و پاڵپشتیکردن لە هەندێک گرووپی ئۆپۆزسیۆن. تورکیە پرسی کورد وەک ئەولەویەتی ئاسایشی نەتەوەیی چاو لێ دەکات و چەندین جار دەستێوەردانی کردووە بۆ ئەوەی هێزە کوردییەکان نەتوانن هەرێمێکی ئۆتۆنۆم بەدرێژایی سنوورەکە دابمەزرێنن.

گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە وایکردووە تورکیە هەوڵەکانی بۆ دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییەکانی لە ناوچەکەدا چڕتر بکاتەوە. هەروەها تەماحەکانی تورکیە بەهۆی ئەو ترسانەوەیە کە لاوازبوونی ئێران و حیزبوڵڵای لوبنان ببێتە هۆی زیادبوونی نفوزی کورد، ئەمەش شتێکە کە ئەنقەرە بە هەر نرخێک بێت دەیەوێت ڕێگری لێبکات.

ستراتیژی ئیسرائیل بۆ ئاسایشی هەرێم:

ئیسرائیل ستراتیژیەکی ڕوونی لە سووریە هەیە، ئەویش ڕێگریکردنە لە ئامادەبوونی سەربازی ئێران و دروستکردنی ناوچەیەکی پارێزراو بۆ خۆپاراستن لە هەڕەشەکانی حیزبوڵڵای لوبنان و گرووپەکانی دیکەی سەر بە ڕێژیمی ئێران. ئیسرائیل بە پەلاماردانی سیستماتیکی ئامانجەکانی ئێران و حیزبوڵڵای لوبنان هەوڵی داوە کە ڕێگری بکات لە دروستکردنی "ڕێڕەوی وشکانی" لە ڕێگەی عێراق و سووریە بۆ لوبنان.

ئەم ستراتیژە ڕەهەندی سیاسیشی هەیە. ئیسرائیل تیشکی خستۆتە سەر ڕۆڵی پۆتانسێلی کورد وەک هاوپەیمانێک لە ناوچەکەدا، ئەمەش پەیوەندییەکانی نێوان تورکیە، سووریە و ئێرانی زیاتر ئاڵۆزتر کردووە.

 کەمبوونەوەی توانای ڕووسیە:

تێوەگلانی سەربازی و ئابووریی ڕووسیە لە سووریەدا ڕۆڵی سەرەکی بووە بۆ ئەوەی ڕێژیمی ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە. بەڵام تێوەگلانی ڕووسیە لە شەڕی ئۆکرایندا، توانای درێژەدان بە پشتیوانییەکانی بە هەمان ڕادە کەم کردووەتەوە. سەرەڕای ئەمەش، ڕووسیە لە ڕێگەی دەستپێشخەرییە دیپلۆماسییەکان و سەربازیی هەڵبژێردراوە و هەوڵ دەدات هاوسەنگیەکە بپارێزێت بۆ ئەوەی ڕێگری لە داڕمانی تەواوەتی ڕێژیمەکە بکات.

 خاڵە لاوازەکانی ڕێژیمی سووریە:

ڕێژیمی ئەسەد ڕووبەڕووی کۆمەڵێک ئاڵنگاری دەبێتەوە کە زیاتر دەستی بەسەر دەسەڵاتدا لاواز دەکات:

داڕمانی ئابوری: ئابووری سووریە لە داڕمان دایە، بەرزبوونەوەی هەڵاوسان و کەمیی کاڵای سەرەتایی و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەژاریی.

ماندوێتی سەربازی: سپای سووریە دوای چەندین ساڵ شەڕ زۆر لاواز بووە و بەدەست کەمی مۆڕاڵ و کەمیی سەرچاوەکانەوە دەناڵێنێت.

ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکان: ناڕازیبوون لەناو ڕیزەکانی ڕێژیم پەرەی سەندووە و مەترسیی ڕاستەقینەی دووبەرەکی و یاخیبوون لە ئارادایە.

 سەرکەوتنە نوێیەکانی ئۆپۆزسیۆن:

ئۆپۆزسیۆنی سووریە کە پێشتر پەرش و بڵاو و ناڕێکخراو بوو، ئێستا توانای هێزەکانی خۆی نیشان دەدات. ئەمەش وایکردووە کە لە بەرەکانی شەڕدا لێوارێکیان هەبێت، بەتایبەتی لەو ناوچانەی کە بوونی ڕێژیم و ئێران تیایدا لاوازن.

کورد لە سووریە ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە دینامیکی ئێستادا دەگێڕێت. کورد لە باکووری سووریە خۆبەڕێوەبەریی دیفاکتۆی دامەزراندووە، بەڵام ئایندەی نادیارە و وابەستەی چۆنیەتی پەرەسەندنی هاوسەنگی هێزە.

 پشتیوانی ئەمریکا و ڕۆژئاوا:

بوونی ئەمریکا لە باکووری سووریە بۆ پاراستنی کورد لە هێرشەکانی تورکیە و سووریە زۆر پێویستە. واشنتۆن کورد وەک هاوپەیمانێکی گرنگ لە شەڕی دژی داعش بۆ بەرەنگاربوونەوەی نفوزی ئێران دەبینێت.

 ئاڵنگاری و دەرفەتەکان:

کورد لەبەردەم هاوسەنگییەکی ناسکدایە لەنێوان پاراستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکا و پێشگرتن لە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ تورکیە. شوێنی ستراتیژییان وایان لێدەکات ببێتە یاریزانێکی پۆتانسێل لە دانوستانەکانی ئاشتی داهاتوودا، بەڵام دەمێنێتەوە ئایا دەتوانن گەرەنتی درێژخایەن بۆ سەربەخۆیی خۆیان دەستەبەر بکەن یان نا؟

 سیناریۆیەکانی داهاتوو و پێشهاتە ئەگەرییەکان:

پێشبینیکردنی پێشهاتەکانی داهاتوو لە سووریە ئەستەمە، بەڵام هەندێک سیناریۆ زیاتر ئەگەری دەرکەوتنیان هەیە:

سیناریۆی یەکەم: بەردەوامی پارچە پارچە بوون:

ئەگەر هیچ ئەکتەرێک لە چەسپاندنی دەسەڵاتدا سەرکەوتوو نەبێت، ڕەنگە سووریە وەک وڵاتێکی پارچەپارچە کراو بمێنێتەوە کە ناوچەی جیاواز لەژێر کۆنترۆڵی ئەکتەرە جیاوازەکاندا بێت.

سیناریۆی دووەم: داڕمانی ڕێژیم:

ئەگەر ڕێژیمی ئەسەد ڕووخا، ڕەنگە ببێتە هۆی بۆشایی دەسەڵات و قۆناغێکی نوێی ململانێ لە نێوان و گرووپەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی.

سیناریۆی سێیەم: یەکلاییکردنەوەیەکی دانوستاندن:

ڕەنگە ڕێککەوتنی ئاشتی بەهاوکاری نێودەوڵەتی ئەگەرێک بێت، بەڵام ئەمە پێویستی بەوەیە هەموو لایەنەکان ئامادەبن سازش بکەن، کە تا ئێستا قورس بووە.

ئەنجام:

سووریە لە قۆناغێکی چارەنووسسازدایە و ئایندەی وڵات نەک تەنها لە لایەن هێزە ناوخۆییەکانەوە، بەڵکو لە لایەن کۆمەڵێک ئەکتەری بیانی کە بەرژەوەندی جیاوازیان هەیە ئاڵۆزو نادیارە. دەرئەنجامەکە تا ڕادەیەکی زۆر بەندە بەوەوە کە ئەکتەرە جیاوازەکان – چ ناوخۆیی و چ نێودەوڵەتی – دەتوانن خۆیان لەگەڵ واقیعی سیاسی و سەربازی نوێدا بگونجێنن.

 ئەم قۆناغە بۆ کورد زۆر گرینگە. داهاتوویان پەیوەستە بەوەی کە تا چەندە دەتوانن بە سەرکەوتوویی لە دیمەنی ژێئۆپۆلەتیکیدا بڕۆن و هاوپەیمانییە ستراتیژییەکان مسۆگەر بکەن. هەوڵی کورد بۆ خۆبەڕێوەبەری و دانپێدانان، لە مێژە بەشێک بووە لەو ململانێیە، بەڵام ئێستا دەرفەتەکانی کاریگەری خستنە سەر بارودۆخەکەی گەورەتر بووە. لە هەمان کاتدا مەترسییەکان زۆر بەرچاون، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی دژایەتیی ئەکتەرە ناوچەییەکان بۆ ئۆتۆنۆمی کورد.

کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕۆڵێکی سەرەکی لەم پرۆسەیەدا هەیە. لە ڕێگەی دەستپێشخەری دیپلۆماسی و پشتیوانی مرۆیی و فشاری سیاسییەوە دەتوانێت بەشداری بکات لە دروستکردنی زەمینە بۆ ئاشتییەکی بەردەوام.