نقد انقلاب اسلامی و پیامدهای آن: ۴۶ سال بعد
اورارتو دلشین
چهل و شش سال از انقلابی می‌گذرد که به تغییرات بنیادین در تاریخ معاصر ایران انجامید. انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ با وعده‌هایی از آزادی، عدالت اجتماعی و استقلال آغاز شد، اما پس از گذشت بیش از چهار دهه، بررسی پیامدهای این انقلاب و تطابق آن با آرمانهای اولیه بسیار ضروری به نظر می‌رسد. آیا این انقلاب توانسته است به اهداف خود دست یابد، یا اینکه تنها تغییری در رژیم شاهنشاهی و جایگزینی آن با نظامی دینی به وقوع پیوسته است؟ با نگاهی به تحولات تاریخی و اجتماعی، به بررسی دقیق این موضوع خواهیم پرداخت.
آرمانهای اولیه انقلاب:
در ابتدای انقلاب، مردم ایران به امید رهایی از دیکتاتوری شاهنشاهی و ایجاد جامعه‌ای بر پایه عدالت اجتماعی، آزادیهای فردی و استقلال سیاسی به خیابانها آمدند. شعارهایی مانند “نه به شاه، نه به استبداد” و “جمهوری اسلامی، نه یک کلمه بیشتر” به عنوان پرچم‌داران این انقلاب شناخته می‌شدند. انقلاب اسلامی قرار بود که ایران را از دیکتاتوری سلطنتی به یک جمهوری اسلامی بر اساس اصول مذهبی و عدالت اجتماعی هدایت کند. این وعده‌ها با استقبال گسترده مردم روبرو شد، زیرا آنان به شدت از فساد و بی‌عدالتیهای رژیم شاهنشاهی خسته شده بودند. بسیاری از مردم امیدوار بودند که انقلاب به یک جامعه عادلانه و آزاد منجر شود، جایی که همه افراد فارغ از موقعیت اجتماعی و اقتصادی، بتوانند حقوق خود را به دست آورند و به دور از فشارهای دیکتاتوری و فساد زندگی کنند. اما واقعیت پس از انقلاب، مسیر متفاوتی را پیش گرفت.
انقلاب یا تغییر رژیم؟
با پیروزی انقلاب، رژیم شاهنشاهی سرنگون شد، اما با روی کار آمدن جمهوری اسلامی، برخی از همان ویژگیهایی که مردم از آنها فرار کرده بودند، به نوعی در رژیم جدید بازتولید شد. به جای آزادیهای فردی، سرکوب آزادیهای سیاسی و اجتماعی آغاز شد. در ابتدا، حکومت جدید به جبهه‌های مختلف اپوزیسیون حمله کرد و بسیاری از گروه‌های سیاسی، به ویژه احزاب چپ و ملی‌گرا، مورد سرکوب و زندانی قرار گرفتند. پس از آن، تدابیر سختگیرانه‌ای مانند تشکیل کمیته‌های انقلاب، اجرای محاکمات انقلابی و آغاز جنگ با کردها در مناطق کردستان، فضا را برای مخالفان تنگ‌تر کرد. این سرکوبها که با شعار مبارزه با “دشمنان انقلاب” توجیه می‌شد، در حقیقت نشان از تغییر نوعی دیکتاتوری جدید داشت که به جای حفظ آزادیهای فردی و اجتماعی، در پی ایجاد یک حکومت مذهبی با استفاده از زور و سرکوب بود.
رژیم دینی و تضاد با آرمانها:
در اصل، جمهوری اسلامی با هدف ایجاد یک حکومت دینی و اسلامی بر اساس اصول فقهی شیعه تأسیس شد. اما این نوع حکومت‌داری در عمل نتوانست به آرمانهای آزادی و استقلالی که در ابتدای انقلاب مطرح شده بود، دست یابد. به جای آن، با شکل‌گیری یک دولت مذهبی، قدرت به دست روحانیون و مراجع دینی افتاد و فرآیند تصمیم‌گیری در سیاست‌گذاریها و مسائل اجتماعی تحت تأثیر شدید قوانین دینی قرار گرفت. در این سیستم، مخالفان این سیاستها تحت سرکوب قرار گرفتند و نه تنها آزادیهای فردی محدود شد، بلکه جامعه مدنی هم تحت فشار شدید قرار گرفت. تشکیل نهادهایی مانند “ولی فقیه” که در حقیقت سلطنت مطلقه‌ای از نوع جدید بود، موجب شد که بسیاری از اصول دموکراتیک و حقوق بشر که مردم در ابتدا به دنبال آن بودند، قربانی منافع سیاسی و مذهبی حکومت شود. همچنین، حضور روحانیون در تمام ارکان دولت باعث شد که قدرت در دستان یک گروه خاص متمرکز شود و جامعه از تنوع فکری و سیاسی که اساساً جزو آرمانهای انقلاب بود، بی‌بهره بماند.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی:
در عرصه اقتصادی، با وجود وعده‌هایی مبنی بر رفع فقر و بهبود شرایط معیشتی، وضعیت اقتصادی ایران به سرعت روبه‌وخامت گذاشت. سیاستهای اشتباهی در زمینه نفت، تحریم‌ها و سوءمدیریت داخلی باعث شد که فاصله طبقاتی به شدت افزایش یابد و بسیاری از مردم به ویژه در مناطق روستایی و حاشیه‌ای همچنان در فقر باقی بمانند. در ابتدا، بسیاری از افراد امید داشتند که با روی کار آمدن جمهوری اسلامی، شرایط اقتصادی تغییر کند و بهبود یابد، اما در عمل نه تنها اقتصاد کشور دچار بحران شد، بلکه با افزایش تورم، بیکاری و کاهش ارزش پول ملی، وضعیت زندگی مردم به مراتب بدتر از دوران قبل از انقلاب شد. این وضعیت اقتصادی که به علت سیاستهای نادرست داخلی و خارجی به ویژه تحریم‌ها تشدید شد، باعث نارضایتی گسترده مردم گردید و شکافهای اجتماعی و اقتصادی را عمیق‌تر کرد.
در حوزه اجتماعی، پس از انقلاب شاهد تغییرات عمده‌ای در حقوق زنان و اقلیتها بودیم. قوانینی مانند حجاب اجباری و محدودیتهای شدید اجتماعی و فرهنگی برای زنان، که نقض حقوق بشر تلقی می‌شود، نه تنها به مشکلات اجتماعی دامن زد، بلکه جامعه ایرانی را به شدت دوپاره کرد.
این قوانین که در ابتدا به عنوان “اصلاحات اجتماعی” مطرح شدند، در حقیقت محدودیتهای جدیدی را به زنان تحمیل کردند. بسیاری از زنان که پیش از انقلاب به عنوان کارمند، دانشجو و فعال اجتماعی شناخته می‌شدند، پس از انقلاب مجبور به پذیرش قوانین سختگیرانه‌ای شدند که حقوق آنان را محدود می‌کرد.
نتیجه‌گیری نقدی:
در نهایت، انقلاب اسلامی ایران توانست رژیم شاهنشاهی را سرنگون کند، اما به جای دستیابی به وعده‌های آزادی و عدالت اجتماعی، جامعه ایران دچار بحرانهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عمیقی شد. دولت جمهوری اسلامی نه تنها نتوانست از ظرفیتهای انسانی و منابع اقتصادی کشور به درستی بهره‌برداری کند، بلکه با سرکوب مخالفان، ایجاد یک سیستم حکومتی متمرکز و مذهبی، و ایجاد فضای غیرآزاد، بسیاری از آرمانهای اولیه انقلاب را نادیده گرفت. سیاستهای خارجی ایران نیز در کنار هزینه‌های اقتصادی عظیم، کشور را از جامعه جهانی به حاشیه راند و جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی تضعیف شد. از این رو، نقد انقلاب اسلامی و پیامدهای آن، همچنان یک موضوع مهم و ضروری در تاریخ معاصر ایران باقی مانده است. این نقد نه تنها باید به عنوان یک بازنگری تاریخی مطرح شود، بلکه فرصتی است برای تحلیل وضعیت فعلی و یافتن راه‌های بهبود برای آینده ایران.
