سامال احمدی

زبان ما علی‌رغم این واقعیت دردناک که تا به امروز توسط رژیم‌های اشغالگر خاک کوردستان تحت ستم است، باز زبانی است زنده و پویا. با این حال کم نیستند کسانی که سرنوشت این زبان را در معرض خطر می‌بینند، و در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نگرانی خود را از این بابت اذعان می‌کنند. نگرانی این دسته از علاقه‌مندان زبان کوردی نه فقط از سرکوب حاکمان اشغالگر، بلکه از آن جهت نیز هست که در زبان نوشته‌ی امروز کوردی عادت‌های بدی در نوشتن رایج و از راه تقلید نویسندگان گسترش یافته است که این عادت‌ها تنها ویژه‌ی زبان کوردی نیستند، اما از این لحاظ که زبان کوردی توسط عوامل سیاسی و اقتصادی نیز در معرض سوءقصد اشغالگران کوردستان قرار دارد، بیشتر از هر زبانی جای نگرانی دارد. بنابراین، با این که بدنویسی به تنهایی نمی‌تواند علت ایجاد خطر برای زبان گردد، اما ممکن است موجب تقویت علت یا علت‌های اصلی شود که همان عوامل سیاسی و اقتصادی حاکم بر کوردستان هستند.

عمده نگرانی دلسوزان زبان کوردی از عادت‌های بد نویسندگانی است که به تقلید از زبان‌های فارسی و انگلیسی به آن روی آورده‌اند. که زبان‌های مذکور پیشتر گرفتار این شلخته‌زبانی شده‌اند، و نویسندگانی چون جورج اورل، نویسنده‌ی انگلیسی (١٩٥٠ ــ ١٩٠٣) و محمدرضا باطنی، زبان‌شناس فارس درباره‌ی آن مقاله نوشته‌ شده‌اند.

در بد‌نویسی امروز زبان کوردی، به نظر نویسنده‌ی این یاداشت علاوه بر تقلید از زبان‌های بیگانه، ناآگاهی این قشر از نویسنده‌های کورد در تلفیق لهجه‌های زبان کوردی نیز می‌تواند یکی از علت‌ها باشد. زیرا وجود افعال ساده و مرکب در لهجه‌های زبان کوردی یکسان نیست. برای مثال می‌دانیم که استفاده از افعال ساده در لهجه‌ی ''کوردی میانه'' در مقایسه با لهجه‌ی ''کوردی شمالی'' رواج بیشتری دارد، و فعل ساده می‌تواند منشاء واژه‌سازی یا ایجاد مشتق باشد، در حالی که چنین ویژه‌گی‌ای در فعل مرکب وجود ندارد. بنابراین وقتی که نویسنده‌ی کورد به علت ناآگاهی از این ویژه‌گی حیاتی زبان استفاده از افعال مرکب لهجه‌ی شمالی را بر افعال ساده‌ی لهجه‌ی میانی کوردی ترجیح می‌دهد، و مثلا به جای "کرا'' از ''هاته‌کردن'' استفاده می‌کند، یا اصلا بدون آگاهی از لهجه‌ی شمالی زبان خودش به تقلید از زبان‌های بیگانه که تصور می‌کند به علت قدرت سیاسی و اقتصادی گویشوران آن‌ها زبان‌های پرمعنی‌تری هستند استفاده از افعال مرکب را گسترش می‌دهد، در واقع عامل به وجود آمدن عبارت‌های نادقیقی همچون: ''هه‌ستا به کردنه‌وه‌ی ده‌رگا''، ''دەستیان کرد بە ئەنجامدانی ڕاپەڕین''، ''بڕیاری دا بە سەردانیکردنی شوێنی ڕووداوەکە'' و... می‌شود.

در اینجا اشاره به این نکته را لازم می‌دانم که هدف از مقایسه‌ی لهجه‌های زبان کوردی در سطور بالا تنها به منظور دقت در اهمیت افعال ساده در زبان است و گرنه من بر این باورم که استفاده‌ی دقیق از مفردات لهجه‌های غنی زبان کوردی باعث رشد و غنی‌تر شدن این زبان می‌شود و این قلم نیز در تراوشات خود به قدر بضاعت از آن دریغ نکرده است. اما بر نظریه‌ی قابل تأمل استفاده از افعال ساده، اکثر زبان‌شناسان، از جمله محمدرضا باطنی که در این یادداشت به مقاله‌ی او اشاره شد، تأکید می‌ورزند. باطنی در مقاله‌ی خود می‌نویسد: ''از نظر زبانشناختی، زایایی واژگانی به مبحث اشتقاق یا واژه‌سازی مربوط می شود ... اشتقاق یعنی اینکه ما بتوانیم از اسم یا صفت فعل بسازیم. از فعل اسم یا صفت بسازیم و مانند آن. با اندکی تسامح می‌توان گفت اشتقاق یعنی گذر از یک مقوله‌ی دستوری به مقوله‌ی دیگر. بنابراین، اگر بخواهیم به میزان زایایی یک زبان پی‌ببریم و احتمالا آن را با زایایی زبان‌های دیگر مقایسه کنیم، باید ببینیم در آن زبان با چه درجه از سهولت می‌توان از یک مقوله‌ی دستوری به مقوله‌ی دیگر رفت. از میان تغییرات اشتقاقی گوناگون، آنکه از همه مهم‌تر است گذر از مقوله‌ی اسم یا صفت به مقوله‌ی فعل است، یا به بیان ساده‌تر، ساختن فعل از اسم و صفت است. دلیل این امر آن است که فعل خود از زایایی زیادی برخوردار است و می‌توان از آن مشتق‌های دیگری به دست آورد.'' باطنی در ادامه می‌نویسد: ''فعل های مرکب عقیم هستند و نمی توان از آن‌ها مشتق به دست آورد.''

بدنویس‌ها تصور می‌کنند استفاده از کلمات جعلی، به ویژه کلمات خارجی نشانه‌ی پیشرفت و جلال نوشته‌هایشان است. از این دست عبارات می‌توان به ''هه‌وری سوپه‌ر سێڵ'' اشاره کرد که اخیرا در اخبار هواشناسی رسانه‌ها شنیده می‌شود. بی‌دقتی در به کارگیری مفاهیم، اصطلاحات و ترکیب‌ها، به ویژه در نوشته‌های رسانه‌ها یکی از نمود‌های بد‌‌نویسی است، که مخاطب را در پی یافتن معنی دچار سردرگمی می‌کند و باعث آشفتگی جهان می‌شود؛ جهان مهمی که هابرماس می‌گوید: "با شیوه‌های برقراری روابط بین اشخاص از طریق اعمال کلامی به وجود می آید." نظریه‌ی عمل کلامی شاخه‌ای از پژوهش‌های زبانی دوران معاصر است که از نظریه‌ی کاربردی ویتگنشتاین الهام گرفته است. جمله‌ی ''بەرز و پیرۆز بێت یادی کارەساتی ئەنفال'' از نظر عمل کلامی دقیقا عکس معنی گوینده‌ی کلام را به مخاطب می‌رساند.

متأسفانه عادت‌های بدنویسی در زبان ما رو به گسترش است. و علی‌رغم این که علاقه‌مندان به سرنوشت این زبان از نقد این عادت‌ها دریغ نکرده‌اند، باز هم بدنویسی ادامه دارد. از آنجا که اهمیت این موضوع، تحقیق و مطالعه‌ی گسترده با ارائه‌ی نموونه‌های متنی بدنویسی می‌طلبد و چنین امکانی در بضاعت این یاداشت و این مجال نیست، لذا با تأکید بر اهمیت در بوته نقد قرار دادن بیشتر عادت‌های بدنویسی، یاداشت خود را به پایان می‌رسانم.

الف)‌ سیاست و زبان انگلیسی، جورج اورل، ترجمە: حسین شهیدی: http://www.mghaed.com/lawh/articles/orwell.PDF