زانیار حسینی
دورنمایی فراکل نگر بر پیشمرگە
در بسیاری از جوامع، برخی نقشها، رویدادها و افراد فراتر از موقعیت عینی خود، به عناصر هویتی، فرهنگی و نمادین تبدیل میشوند. در فرهنگ کوردستان، «پیشمرگە» یکی از این نمادهای مهم است. اگرچه این واژه در اصل از دو جزء «پیش» و «مرگ» تشکیل شده و به معنای «کسی که پیشاپیش خطر میایستد» است، اما در ذهنیت جمعی مردم کورد بیش از یک تعریف لغوی یا کارکرد نظامی عمل میکند و نماینده مجموعهای از ارزشها مانند فداکاری، مسئولیتپذیری اجتماعی، حفاظت از مردم، و پایبندی به اصول اخلاقی است.
معنای لغوی و اصطلاحی
در زبان کوردی، واژه «پیشمرگە» علاوه بر معنای صریح «پیشمرگە»، حامل بار فرهنگی ویژهای است. این واژه در ادبیات شفاهی کوردستان پیش از آنکه به نیروهای سازمانیافته اطلاق شود، معنایی اخلاقی داشت: کسی که خود را برای محافظت از دیگران، پیش از همه در معرض خطر قرار میدهد یا کسی که جلو میرود و جان خود را فدا میکند. این مفهوم در جهانبینی اجتماعی و کوهستانی ( نماد مقاومت ) کوردستان جایگاه مهمی یافته است، زیرا در آن ساختارها ارزشهایی مانند شجاعت، فداکاری و «قربانیکردن خود برای جمع» عناصر اصلی اخلاق اجتماعی بودند.
در قرن معاصر
الف. تغییر کارکردها در جهان جدید
با رشد شهرنشینی، تحول ساختارهای امنیتی و تغییر سبک زندگی، نقش پیشمرگە نیز دستخوش تحول شده است و در صورت استقرار موسسات دولتی کورد در کوردستان ایران، جدای از مسائل حفاظتی و دفاعی، موظف به انجام وظایف دیگری در پیوند با ثبات، تداوم و پیشرفت جامعه می باشند.
ب.نگاه جامعه به پیشمرگەه در دوران جدید
جامعه امروز کوردستان بیش از گذشته بر جنبه «اجتماعی و انسانی» نقش پیشمرگە تأکید میکند؛ این نگاه فرهنگی سبب شده پیشمرگە در مقام نماد اخلاقی تثبیت شود.
از اوایل قرن بیستم، با ظهور احزاب سیاسی کورد و رشد جنبشهای هویتی، مفهوم پیشمرگە به تدریج از یک نقش اخلاقی و فردی به یک نقش سازمانیافته بدل شد. پژوهشگران این فرایند را نوعی «نهادمندسازی اجتماعی» مفهوم پیشمرگە میدانند. این توسعه به معنی انتقال نقش از سطح «چهره فردی - اخلاقی» به «نقش جمعی - سازمانیافته» است.
در نیمه قرن بیستم، مجموعهای از تحولات سیاسی، امنیتی و اجتماعی موجب شد پیشمرگەهها بهعنوان نیروهایی مردمی - مدافع، نقش پررنگتری در جامعه پیدا کنند.
انتخاب یک روز تقویمی برای پیشمرگەهها نیز از همین روند رسمیسازی هویتها ناشی شد. جامعهشناسان این فرایند را نوعی «نظمدهی به حافظه» میدانند؛ یعنی جوامع برای مفهومسازی هویت جمعی، برخی نمادها را در قالب آیینها و مناسبتها تثبیت میکنند.
این روز به مرور در کوردستان، به بخشی از روایت عمومی درباره فداکاری، مسئولیتپذیری و پایداری اجتماعی تبدیل شده است. گرامیداشت آن با مراسم، یادمانها و آیینهای نمادین همراه بوده که کارکردهای هویتی و اجتماعی مهمی دارد.
از آنجا که بسیاری از پیشمرگەهها از دل جامعه محلی برخاستهاند، رابطهای دوسویه میان مردم و این گروه شکل گرفته است.
این رابطه باعث شده مفهوم پیشمرگە در ذهنیت عمومی مردم نه بهعنوان نیرویی جدا، بلکه بخشی از بافت اجتماعی تلقی شود.
پیشمرگەهها علاوه بر نقش امنیتی - نظامی در بسیاری از دورهها وظایفی مانند:
• کمک به روستاییان
• امدادرسانی در بحرانها
• حفاظت از مسیرها
• مشارکت در نظم اجتماعی
را بر عهده داشتهاند. بنابراین، بخش عمده هویت آنان «مدنی - اجتماعی» است.
پیشمرگە در ادبیات و فرهنگ
در روایتهای شفاهی، دوبیتیها، حماسهها و سوگوارههای ملت کورد، پیشمرگە اغلب نمادی از انسانیت و ایثار است. این حضور فرهنگی باعث پایداری نقش پیشمرگە در ذهنیت عمومی شده است. در ادبیات، موسیقی و فولکلور کوردی، پیشمرگە نمادی از مقاومت انسانی و نه صرفا نقش نظامی است. در بسیاری از اشعار و روایتها، پیشمرگە به عنوان شخصیتی معرفی میشود که وظیفه اصلیاش دفاع از مردم و ارزشهای انسانی است. این تصویر به مرور زمان پایداری نمادین مفهوم پیشمرگە را تقویت کرده است؛ حتی در برخی آثار سینمایی و هنری نیز تصویر پیشمرگە مورد پرسش قرار گرفته و ابعاد انسانی، روانی و اجتماعی این نقش بررسی شده است.
بازنگری تعریف کلی از پیشمرگە در کوردستان ایران
پیشمرگەههای کوردستان ایران نه صرفا یک نیروی مسلح سیاسی، بلکه نهادی اجتماعی - فرهنگی و اخلاقی هستند که طی بیش از هفت دهه نقشهای متعددی در تحولات تاریخی، سیاسی و اجتماعی منطقه ایفا کردهاند. پیشمرگەهای کوردستان از منظر تاریخی، سیاسی و جامعهشناختی محصول شبکههای خویشاوندی، ساختارهای شهری -روستایی و بافت های متفاوت اجتماعی، و فرایندهای مقاومت جامعهمحور در برابر تمرکزگرایی دولت مرکزی بودهاند. دادههای تاریخی از سال ١٣٢٤ شمسی تا دهههای اخیر (١٣٢٤: تأسیس حزب دموکرات کوردستان ایران؛ ١٣٥٧–١٣٦٧: انقلاب ٥٧ و جنگ در کوردستان؛ دهه ٨٠ شمسی: تثبیت نقش اجتماعی و فرهنگی پیشمرگەه) نشان میدهند که پیشمرگەهها در پیوند با مردم، حفظ اخلاق اجتماعی، و ایجاد سرمایه اجتماعی در مناطق کوردستان و پیوند با کوهستان، به نهادهای پایدار مقاومت و بازتولید هویت جمعی در بافتهای شهری و روستایی کوردستان تبدیل شدهاند. روز ۲۶ آذر به عنوان «روز پیشمرگە» نیز نماد این جایگاه تاریخی و اجتماعی است، که بازتولید اخلاق، هویت و حافظه جمعی کوردها را در کوردستان ایران تضمین میکند.
در مطالعات مربوط به کوردها، پیشمرگەهها اغلب به صورت نیروی مسلح و سیاسی تحلیل میشوند و نقش اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی آنان نادیده گرفته میشود. این رویکرد باعث شده که جایگاه واقعی پیشمرگەهها در حافظه جمعی و ساختار اجتماعی کوردستان ایران کم ارزش نمایی شود. پیشمرگەەها برخلاف نمونههای خارجی، عمدتا در چارچوب جامعه خود، با شبکههای جمعی و ماندگار فعالیت کردهاند.
تحلیل تاریخی و جامعهشناختی پیشمرگەهها اهمیت دوگانه دارد:
اولأ: شناخت ریشههای مقاومت اجتماعی در کوردستان ایران/کوردستان ایران و شکلگیری نهادهای پایدار در این مناطق.
دومأ: تبیین اهمیت روز ۲۶ آذر به عنوان نماد بازتولید هویت و اخلاق جمعی، که نقش آیینی و فرهنگی مهمی در جامعه دارد.
این اهمیت دوگانه در راستای ویژگیهای ذیل برای مقام پیشمرگە می باشد:
الف: ارتباط ارگانیک با جامعه: پیشمرگەهها از همان مناطق و شبکههای درهم تنیده خانوادگی و اجتماعی برخاستهاند.
ب. دوگانگی نقش: پیشمرگەەها از بدو موجودیت بصورت دوگانه نظامی - اجتماعی ظاهر شدەاند؛ این مهم نگاه چند وجهی، وظایف و مسئولیتهای بیشتری را متبلور می سازد.
ج. نهاد اخلاقی: پیشمرگەەها حامل ارزشهای اخلاقی جامعه هستند و مشروعیت خود را نه صرفا از قانون یا ایدئولوژی، بلکه از اعتماد و حمایت مردم میگیرند؛ خاستگاه اصلی و بنیادین چنین نیرویی، پایگاه اجتماعی و مردمی است.
پیشمرگەه در حافظه جمعی
حافظه جمعی، نه صرفا ثبت وقایع تاریخی، بلکه بازتولید معنا و هویت جمعی است. پیشمرگەه به عنوان یک نماد اخلاقی و مقاومتی، بخشی از حافظه جمعی کوردها محسوب میشود و روز ۲۶ آذر به عنوان آیین سالانەی بازتولید این حافظه عمل میکند.
تحلیل نمادین ۲۶ آذر
الف. ۲۶ آذر به عنوان آیین هویتساز
بر اساس نظریه هالبواکس، جوامع از طریق آیینها و مناسبتها هویت خود را تثبیت میکنند، ۲۶ آذر میان ملت کورد نیز یکی از این آیینهاست.
ب. انسجام اجتماعی
این مناسبت با ایجاد احساس مشترک، به تقویت انسجام اجتماعی در ساختار و بافت های متفاوت و اقشار مختلف در کوردستان کمک کرده است.
ج. بازخوانی ارزشهای اخلاقی
۲۶ آذر فرصتی است برای بازاندیشی درباره مسایلی همچون:
• مسئولیت اجتماعی
• فداکاری
• حفاظت از مردم
• اخلاق جمعی
