وێستگەکانی کۆتایی بۆ ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی
ناسر ساڵحیئەسڵ
پێكهاتە و ناسنامەسازی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەسەر سێ بنەمای مێژوویی باستانی ئێران، ئایینی ئیسلام و مەزهەبی شیعەی ١٢ ئیمامی دامەزراوە، كە بۆتە هۆی دروستبوونی كۆمەڵێك بەها و پێوەر بۆ سیاسەت و ڕەفتارە سیاسی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان. هەروەها فاكتەرەكانی ولایەتی فەقیە، تەوەلا و تەبـەڕی، بانگەشەی دابەشكردنی جیهان بۆ دوو بەرەی دارولئیسلام و دارولحەرب، تەقییە، شەهادەتخوازی، نەفیی سەبیل و چاوەڕوانی بۆ دەركەوتنی ئیمامی مەهدی و ئامادەكاری بۆ شۆڕشە جیهانییەكەی، گوتار و سەرچاوەی سەرەكی پێكهاتە و ناسنامەسازی گوتار و داڕێژەری سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێرانن.
ئەو تایبەتمەندییانە و ئەو شێوە تێروانینەی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی، دەرهاوێشتەی ناكۆكی پێكهاتە و ناسنامەسازی جیاوازە لە گەڵ دامەزراوەكان، بەها و پێوەرە و پێوەندییە زاڵەكانی پێكهاتەی سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتی هەیە. چونكە لە لایەك جۆری تێگەیشتنی ڕێبەری ڕێژیم و دەزگای ئایینی- سیاسی و نیزامییەكانی لە هەمبەر بەهاكان، پێوەرەكان، دامەزراوەكان و پێكهاتەی سیاسی سیستەمی نێونەتەوەیی و لە لایەكی دیكەوە دژایەتیكردنی ڕێژیم لەگەڵ ڕۆژئاوا بەگشتی و ئیسرائیل و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە تایبەت، دوو لایەنی زەق و بەرچاویی سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامییە. كەوابوو بۆ ناسین و شیكردنەوەی سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی لە پێكهاتەی سیستەمی نێونەتەوەییدا دەبێت پێش ھەر شتێك گرنگی و سەرنج بدرێتە پێكهاتە و ناسنامەسازی ڕێژیم كە بۆ خۆیان پێناسەیان كردوە، كە دروستكەری عەقڵانییەتی وەلی فەقیە و پێناسەكردنی لە ڕوانگەكانی ڕێبەر ڕێژیم كە بەرژەوەندی و ویستەكان وداخوازیەكانی لە پەیوندی لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا بنیات دەنێت. ھەروەھا بەرگریكردن لەم پێكهاتە و ناسنامەسازی ڕێژیمی وەلایەتی فەقیە دەبێتە ئەولەوییەتی سەرەكیی سیاسەتی دەرەوەی و نێوخۆی ڕێژیم كە ئەمەش ڕەوایەتی بە سیاسەت و ڕەفتارە سیاسییەكانی ڕێژیم دەدات.
سیاسەتی هەناردەكردنی شۆڕش واتە "صدور انقلاب" بۆ دەرەوەی سنوورەكانی ئێران لە سەرەتای دامەزرانی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامییەوە ئیستراتێژی سەرەكیی ئەم سیستەمە بووە. ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی لەم سیاسەتەیدا لە لایەك ویستوویەتی بازنەی نفووزی خۆی لەنێو وڵاتانی دراوسێدا بەربڵاوتر بكا و لەلایەكی دیكەوە ویستوویەتی زەریبی ئەمنییەتی خۆی لە سەر بنەمای تیئوری بەربەست و پێشگیری (تئوری بازدارندگی) بەرێتە سەر. بۆ ئەم مەبەستەش لە فاكتۆری مەزهەبی شیعە كەڵك وەردەگرێ و جوغرافیای "هیلالی شیعی" وەك ژێئۆپۆلێتیكی شیعی كردبوو بە مەیدانی تەراتێنی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا. بۆیە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێران، ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ خۆی لە حەسارخەڵوەتی ئەم وڵاتانەدا دەبینییەوە و ئاستی ئەمنییەتی خۆی لە هەمبەر هەڕەشە دەرەكی و بە تایبەت لە هەمبەر ڕاپەرینە نێوخۆیی گەلانی ئێران بەرێتە سەر. بۆ ئەوەش كە بتوانێ شوێن پێی خۆی لەم وڵاتانەدا جێ‌بێڵێ باشترین فاكتۆر هاوتەریب‌كردنی ئەم وڵاتانە لەگەڵ خۆیەتی كە خەڵكی شیعەمەزهەبیان تێدا دەژی و ڕێك هەمان سیاسەتی شا ئیسماعیلی سەفەوییە كە بۆ بەرهەڵستی ئیمپراتۆری سوننەمەزهەبی عوسمانی، شیعەگەرێتی كرد بە دوكتورینی سیلسیلەی سەفەوی.
ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ ئەم مەبەستە سەرەتا پێوەندیی دەرەكی خۆی لەگەڵ ئەكتەرە نادەوڵەتییەكان دامەزراندوە. واتا دۆستایەتی و دوژمنایەتی وڵاتان لە لایەن كۆماری ئیسلامییەوە هەڵقوڵاو و دەرهاویشتەی ئەو بنەما و هزری و مانایە بووە. بۆیە سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی ڕێژیمی ئیران پارادۆكسی لە گەڵ جۆری پێوەندییەكان و بەرژەوەندییەكان، لە سەر دروستكردنی بڕیار و ڕوانگەی پێكهاتەی سیستەمە نێودەوڵەتییەكاندا هەیە.
یەكێك لە پرس و بابەتە گرنگەكانی پێوەندییە نێونەتەوەییەكان، لەسیاسەت و ڕەفتاری سیاسی وڵاتاندا، كە بە تیۆر و ڕوانگەی جۆراوجۆر خوێندنەوەی بۆ دەكرێ، سیاسەتی دەرەوەیە كە ئامرازێكە بۆ پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتان یان ئەكتەرەكانی دیكەی نێونەتەوەیی بە مەبەستی بەدیهێنانی ئامانج و بەرژەوەندییەكانی ئەم دەوڵەتە كە لەسەر بنەمای ستـراتیژیەتێكی تایبەت بەڕێوە دەچێت. ئەم ڕەفتار و ستـراتیژییە دەرەكییەش دەرهاویشتەی كۆمەڵێك ڕەگەز و فاكتەری نێوخۆیی و نێونەتەوەییە، بەم مانایە كە سیاسەتی دەرەوەی هەر دەوڵەتێك لە لایەك دەرهاویشتەی كارلێكی نێوان فاكتەر و ڕەگەزەكانی مادی و مانایی نێوخۆیی و دەرەوەیە و لە لایەكی تـریشەوە دەرئەنجامی هەوڵدانە بۆ بەرجەستەكردن و جێبەجێ كردنی كۆمەڵێك لە فاكتەر و ڕەگەزەكانی هزری، ئایدۆلۆژی، كولتووری، كۆمەڵایەتی، مێژوویی و بەگشتی ناسنامەییە، كە لە سیاسەتی دەرەوەدا بەرجەستە دەبێت. بەڵام بەپێی فاكتەر و ڕەگەزەكانی پێكهێنەری ناسنامەی وڵاتێك ئەم كارلێكە جیاوازە و ڕۆڵی پێكهاتە یان بكەرەكە بەرجەستە یان بەرز و نزم دەبێتەوە.
بەڵام ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی بە هۆی تایبەتمەندی سیستەمە سیاسییە ئایدولۆژیك و بناژۆخوازیی شۆڕشگێرانە، خاوەن سیاسەتێكی دەرەوەی و نێوخۆی تایبەتە، كە هەوڵەكان بۆ خوێندنەوە و شیكردنەوەی سیاسەتی دەرەوەی و نێوخۆ بەپێی دەقی مەزهەبی سەرچاوەگرتوو لە وەلایەتی فەقیهـ و لقێك لە مەزهەبێكی دیاریكراو كە ناتوانێت هەموو ڕەهەندەكانی سیاسەتی دەرەوەی و نێوخۆی ئێران بە پێی بەرژەوەندییەكان گەلانی ئێران لە گەڵ پێكهاتەی سیستەمی نێونەتەوەیی بگونجێنێت. بۆیە بنەماكانی هزری و ڕەگەز و هەروەها فاكتەرەكانی كاریگەر لە سیاسەتی نێونەتەوەیی و پێكهاتەی سیستەمی نێونەتەوەیی لەگەڵ بنەما و هزری ئاڕاستەكراوی سیاسەتی دەرەوەی و نێوخۆی ڕێژیمی ئێران لە دژایەتی‌دایە. چونكە پێكهاتە و ناسنامەسازی كۆماری ئیسلامی لە ناسنامەسازی و فۆرمی سیاسەتی دەرەوە و نێوخۆ و ڕەفتاری سیاسی كۆماری ئیسلامی، قەڵقوڵاو لە بیر و باوەڕی گەلانی ئێران و مافە ئەساسی و سروشتییە ناسراوەكان سەرچاوەی نەگرتووە. بەڵكوو قەڵقوڵاو لە بازنەیەكی داخراو و ڕەنگرێژكراوە بە بیری دواكەوتوویی وەلایەتی فەقیهیە.
بەو واتا و مانایە كە ڕوانگە و سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ڕەگی لە فاكتەرە هزری و مادییەكانی گەلانی ئێراندا نیە. بەڵكوو بنەماكانی هزری و چوارچێوەی تیۆریی ڕەفتاری سیاسی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی و جۆری تێگەیشتنی ڕێژیم لە جیهانی دەرەوە و هەڕەشە و دەرفەتەكان، هەروەها لێكدانەوەیان لوژیكی و سەردەمیانە و هاوتەریبی پێكهاتەی سیستەمی نێونەتەوەییی نیە. لەبەر ئەوەی سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی ڕێژیم لەسەر بنەمای جۆرە تێگەیشتن و ڕوانگەیەكی تایبەتی مەزهەبێكی دیاریكراو دارێژراوە. هەر بۆیە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی لە ئاستی دەرەوەدا، ڕووبەڕووی كۆمەڵێك گیروگرفت و كێشە دەبێتەوە لە پێوەندی لەگەڵ ئەكتەرەكانی دیكەی ناوچەیی و نێونەتەوەیی یاخود پێكدادانێك لە نێوان بەها و پێوەرەكانی كۆماری ئیسلامی و بەها و پێوەرە زاڵەكانی پێكهاتەی سیستەمی نێونەتەوەیی ڕوو دەدات. كە ئەمەش دیسانەوە كاریگەری لە سەر ڕەفتاری سیاسی و تێگەیشتنی سیاسییەكانی كۆماری ئیسلامی بە پێی ئەو دەزگا و سیستەمە هزریانەیان دەبێت و وادەكات كە كۆماری ئیسلامی بۆ بەدیهێنانی ئامانج و بەرژەوەندی، ستـراتیژی جیاواز لە جیهان بگرێتەبەر. چونكە فاكتەرەكانی تاك، پێگە، كۆمەڵگە، حكومەت و پێكهاتەی سیستەمی نێونەتەوەیی لەم پڕۆسەیەدا بەشداران، كە پێكەوە دەبنە هۆی دروستبوونی ناسنامەسازی تایبەت، تێگەیشتنی تایبەت وهەروەها بەرژەوەندی تایبەت بۆ دەوڵەتێك.
ئەوەی كە ئێستا لەسەر ئەرزی واقێع بەدی دەكرێ ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی بە دەستێوەردان لە كاروباری نێوخۆیی وڵاتانی دراوسی، بۆتە هۆی تێكدانی ئاسایش و ئەمنییەتی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووری ئەو وڵاتانە. لە ڕاستیشدا ئەم ناسەقامگیرییە پیوەندیی لەگەڵ درێژەی تەمەنی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی هەیە و زۆر جاران لەم دۆخەی كە خۆی خوڵقێنەرێتی وەك كارتی كایەیەكی سیاسی لەگەڵ وڵاتانی ناوچە و تەنانەت زلهێزەكانی جیهان و لەسەرووی هەمووان ئەمریكا كەلكی لێوەرگرتووە. دیارە بۆ بەدەستەوە گرتنی ئەم كارتەش بە میلیادها دۆلار لە سامانی نەتەوەكانی ئێرانی تێچووی بۆ داوە و بارودۆخی ئێرانی لە باری سیاسی ئابوورییەوە گەیاندۆتە ئەم قۆناغە كارەساتبارەی كە ئێستا گەلانی ئێران هەیەتی.
هەروەها لە وەها بارودۆخێكدا فاكتەرەكانی وەك، عەڕەبستانی سەعوودی كە گەورەترین وڵاتی بەرهەم‌هێنەری نەوت لە جیهاندا و سەركردایەتی دنیای سوننە و هاوپەیمانی لە گەڵ ئەمریكایە و هەروەها دەوری وڵاتی توركیا وەك دراوسێییەكی بەهێزی ئێران كە ئەندامی ناتۆشە و وڵاتی ئیسرائیل كە ئیستا بالانسی هێز لە قازانج و بەرژەوەندیی ئەو وڵاتە دایە دەوری سەرەكی دەگێڕن لە بەرگری كردن لە ڕۆژهەڵاتی نوێ و بە تایبەت پاش ڕووخانی دەسەڵاتداریی بنەماڵەی بەشار ئەسەد كە بڕبڕەی پشتی بەرەی موقاومەتی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی و هیلالی شیعی بوو. بۆیە ئەو سێ وڵاتە لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا و ئامریكا ئیدی ئیزن بە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی نادەن كە ڕێژیمی ئێران بیر لە هەستانەوە و دەستێوەردان و دروستكردنی گروپی نیابەتی بكاتەوە و بۆ جاریكی دیكە بێەوێ هێژمۆنی خۆی بەسەر ناوچەكە و بە تایبەت بە سەر وڵاتی سووریەدا داسەپێنێتەوە. چونكە پاش ٧ی ئوكتوبر ئەو دەورانە گوزەراوە و ئەو وڵاتانە هەرگیز ڕازی نابێ كە جاریكی دیكە هیلالی شیعە بەسەركردایەتیی ڕێژیمی ئێران شكڵ بگرێتەوە.
دواجار ئەوەی بە تێكشكانی پشتێندی ئەمنییەتی هیلالی شیعە بۆ پاراستنی ڕێژیمی ئێران لە لایەن وڵاتی ئیسرائیلەوە، ڕەنگە لەم ساتەوەختە قەیراناوییەدادا كە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی پێیدا تێدەپەڕێ لە كورت‌ماوەدا ڕێژیمی ئێران بە تسلیمبوون لە هەمبەر ویست و داخوازییەكانی دوناڵد ترامپ سەركۆماری ئامریكا ڕێژیمەكەی لە لێواری ڕووخان دوور بخاتەوە، بەڵام بە ئەهوەن بوونەوەی ناوچە و بە سرنج‌دان بەم پێكهاتە و ناسنامەسازییەی ڕێژیم و هەروەها دۆخی نالەباری سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی نێوخۆیی و لە دەستدانی ڕەوایی خەڵكی و بەرینبوونەوەی كەڵێن و قەڵەشت لە نێوان گەلانی ئێران و ڕێژیمدا لە ماوەیەكی نزیكدا ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێران چونكە لە لایەك لە ئاستی نێونەتەوەییدا تەریك و بەتەنیا دەمێنێتەوە و لە ئاستی نێوخۆیشدا بە ڕاپەرینی گەلانی ئێران، ئەو ڕێژیمە نارەوا و نا خەڵكییە دەچێتە زبڵدانی مێژووییەوە.
