ساڵانێكی زۆر بوو شاری بانەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ببووە دیاردەیەكی بازرگانی لە ڕۆژاوای ئێراندا. لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا چوار ڕووداوی یەك لەدوای یەك، ئەو شارەیان لە دیاردەیەكی بازرگانییەوە كردووەتە نوێنگەیەكی سەرنجڕاكێشی خەباتی ناتوندوتیژانە.
یەكەم ڕووداو؛ كاتی ڕێفراندۆمە مێژووییەكەی باشووری كوردستان بوو كە بانە (وێڕای بەشێكی زۆری شارەكانی ڕۆژهەڵات)، ڕێفراندۆمیان كردە بۆنەیەك بۆ دەربڕینی هەڵوێستێكی یەكدەستی نیشتمانی سەبارەت بە ویستە سیاسییەكانی خۆیان. خەڵكی ئەو شارە بەبێ ئەوەی خۆیان تووشی پێكهەڵپرژان لەگەڵ هێزەكانی حكومەت بكەن، تەنانەت بەبێ ئەوەی شتێكی ڕاستەوخۆش لەسەر ویستەكانی خۆیان بڵێن، تەنیا لەڕێی فۆڕمی دەربڕینی هەڵوێستیان لە ئاست پەرەسەندنە سیاسییەكانی ئەو ڕۆژانەی باشوور، بەهێزترین پەیامی سیاسییان گەیاندە گوێی كاربەدەستانی ئێران، بگرە لەبەرزترین ئاستدا ناچار بە هەڵوێست و دژكردەوەشیان كردن! حكومەت لە شێوەی چالاكییەكانی خەڵك كێچ كەوتبووە كەوڵی، بەڵام هیچ بیانوویەكیشی شك نەدەبرد تا دەست لەخەڵك بوەشێنێ. خەڵكیش بەچاوكراوەییەوە ئۆتۆریتەی ئەخلاقی و سیاسیی دەسەڵاتدارێتییان دەخستە ژێر پرسیار. ڕەنگە سەرنجڕاكێشترین بەشی پانۆرامای ئەو ڕۆژانە، كە لەڕاستیدا فۆڕمێكی كاریكاتێریشی بە دۆخی دەستوپێ‌سپیلكانەی حكومەت بەخشیبوو، ئەو كاتە بووبێ كە لە هەڕەتی شایی و هەڵپەڕینی خەڵكدا، فڕۆكە جەنگییەكانی ئێران بە نزمی بەسەر شاری بانەدا دەسووڕانەوە و، بە هاڕە و شریخەی خۆیان هێزی ڕەقی حاكمانیان لە ئاسمانەوە نیشانی خەڵك دەدا. كەچی خەڵك، بێباك لەو ترسباراندنە، لەسەر شایی و دیلانی خۆیان بەردەوام بوون. هەرمێشێكیشیان میوان نەبوو.
ڕووداوی دووەم؛ شێوەی ڕووبەڕووبوونەوەی كارەساتی بومەلەرزەكەی ناوچەی كرماشان بوو. شێوەی خاوەندەركەوتنی ڕۆژهەڵات لە كارەساتی 21ی خەزەڵوەری ساڵی پار، گەورەترین شانۆی هەستانەوەی نەتەوەیی دوایی 16ی ئۆكتۆبری باشوور بوو. لەشێوەی ئیدارەدانی ئاسەوارەكانی كارەساتی بومەلەرزەدا بانە وەك نموونەیەكی باڵای ڕۆژهەڵات، پێڕەوی لە ئەزموونی جۆرێك لە دێمۆكراسیی ڕاستەوخۆ كرد؛ پڕۆڤەیەكی ئاسۆیی دەسەڵاتدارێتییەكی خودموختار بۆ سەلماندنی سەربەخۆیی ئیرادەی میللەتێك. لەو ئەزموونە مێژووییەدا، بانە ئەخلاقیاتی شارەوارە سەربەخۆكانی (autonomous citizen) لە بەستێنی پشتبەخۆبەستنێكی هاوپشتانەدا (coherent self-sufficiency) بەرجەستە كرد: لەڕاستیدا، متمانەبەخۆیی و ئیرادەی پشبەخۆبەستن، كلیلی تێگەیشتن لەو ئەزموونە جەماوەرییە بەرینەی ئەو ڕۆژانە بوون. لەو ئەزموونەدا، هاوكاری و هاوپشتیی لێقەوماوان، لە سۆڵیدارێتییەكی عەفەوی و سەرەتاییەوە بەرزبووەوە بۆ ئەكت و خەباتێكی ئۆرگانیك، سیستماتیك، شارستانی و مۆدێرن. هەموو ئەمانەش، پێش هەموو شتێك، ژێرپرسیارنانی ئۆتوریتەی دەسەڵاتدارێتییەكی سەنتەرگەرا و نابەرپرس بوو.
ڕووداوی سێیەم؛ شێوەی بەدەنگهاتن لەو هۆڤینییەی هێزە بەناو سنوورپارێزەكانی ئێران دەرهەق بە كۆڵبەرانی هەژار بوو. 13ی خەرمانانی ساڵی پار، بۆ بەدەنگهاتن لەسەر مافی خوراوی كۆڵبەرانی بێدەسەڵات، سزادانی بكوژان و بڕیاردەرانی تەقەكردن لە كۆڵبەران، خەڵكی بانە جاڕی مانگرتن و كۆبوونەوەی گەورەی جەماوەریی چەندین ڕۆژەیان لەبەردەم فەرمانداریی شارەكەیاندا دا. لەدەسپێكدا حكومەت، بە پەلكێشكردنی هێزە سەركوتكەرەكان، گرتن و ڕشتنی گازی فرمێسكڕێژ هەوڵی بڵاوەپێكردنی خەڵكی دا. بەڵام خەڵكی شارەكە نەك هەر چۆكیان نەدا، بەڵكوو خۆڕاگری و پێداگریی ناتوندوتیژانەی بێپسانەوەیان بووە هۆی ئەوەی بەشێك لە شارەكانی دیکەش بێنە دەنگ، بۆ وێنە لە 15ی خەرماناندا، خەڵكی مەریوانیش بۆ ناڕەزایەتیدەربڕین لە كوشتاری كۆڵبەران و پشتیوانی لە داواكانی خەڵكی بانە، دەستیان دایە مانگرتنی گشتی. لێكتوندبوونی زنجیری هاوپشتیی جەماوەری، دوای چەندین ڕۆژ بەربەرەكانێی بێپسانەوە، دەسەڵاتدارانی هێنایە دەنگ و دواجار ناچاری كردن بەشێوەی سەرزارەكیش بووبێ، لەبەردەم ئیرادەی خەڵكدا پاشەكشە بكەن و بەڵێنی جێبەجێكردنی داوا ڕەواكانیان بدەن.
لووتكەی ملنەدانی مەدەنی (civil disobedience)ی خەڵكی بانە، مانگرتنی نزیك یەك مانگەی ئەو شارە بوو بۆ دژایەتی لەگەڵ بڕیاری داخرانی خاڵە سنوورییەكان و هەڵكشانی تەعریفە گومرگییەكان كە مانای دەستنانە بیناقاقای ژیانی ئابووریی ئەو شارەی دەگەیاند. ماوەی درێژ و مەودای بەرینی ئەو مانگرتنە سەراسەرییەی 12ی بانەمەڕی ئەمساڵ دەستی پێكرد، لاپەڕەیەكی نوێ و بێوێنە بوو لە مێژووی خەباتی ناتوندوتیژانەی كوردستاندا. هونەری بانەییەكان هەر لەوەدا نەبوو كە بۆ چەسپاندنی داوای خۆیان دەستیان بۆ توندوتیژی نەبرد، لەوەشدا بوو كە بەرامبەرەكەیان لە دەرفەتی دەستبردن بۆ توندوتیژی چەك كرد. لەڕاستیدا، دوورەپەرێزی لە توندوتیژی لەلایەك و، بەگەڕخستنی بەشێكی گرینگ لە توخمەكانی خەباتێكی ناتوندوتیژیانەی شێلگیر لەلایەكی دیکەوە، وایكرد كە حكومەت لەبەكارهێنانی ئاشناترین چەكی خۆی، واتە سەركوتی توندوتیژانە، بسڵەمێتەوە. هەڕەشەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆش نەبوونە هۆی پاشەكشەی خەڵك. بگرە بەپێچەوانەوە؛ ئەگەر لە خەباتی توندوتیژانەی نەریتیدا تەنیا بەشێك لە خەڵك كورد گوتەنی؛ مل لەچەقۆ هەڵدەسوون و ڕیسك دەكەن، لەم ئەزموونە ناتوندوتیژانەیەدا، ئەوە بەشدارینەكردن بوو كە بۆ وێنە ڕیسكی ئابڕووچوونی بەدواوەبوو (لەخۆوە نەبوو تەنانەت ئەو دووكاندارانەش كە سپای پاسداران خاوەن موڵكیان بوو، مانگرتنەكەیان نەدەشكاند.)
لەڕاستیدا مانگرتنی مێژوویی بانە، شەڕێك بوو لە سێ ئاستدا: یەكەم؛ ئاستی ئابووری. دووەم؛ ئاستی حەیسیەتی و، سێیەم؛ ئاستێكی پاڕادیگماتیك. ئاستی یەكەم پێوەندی بە بەرژەوەندیی پێكدژی حكومەت و شارێكەوە بوو كە دۆخی ئابووریی هیچیان لە هی ئەوی دیکەیان باشتر نییە! ئاستی دووەم پێوەندیی بە ڕووبەڕووبوونەوەی خەڵكێكەوە هەبوو كە كەرامەتی دەستەجەمعیی خۆی نابووە گرێوی مسۆگەركردنەوەی قووتی ژیانی (لەبەرامبەر زێهنییەتی نادێمۆكراتیكی دەسەڵاتدارانێكدا، كە پێیانوایە كۆتاهاتن لەبەرامبەر خەڵكدا هەیمەنەی ئەوان دەڕووشێنێ.) ئاستی پاڕادیگماتیكی ململانێش تەعبیر لە ئیشكالیەتی بڕیارسازیی ناوەندگەرایانەی حاكمییەتێكی ناپەرەسەندوو دەكا لەبەرامبەر خەڵكانێكدا كە داوای مافی بەشداری لە بڕیارسازی و ڕەچاوكردنی تایبەتمەندییەكانی هەلومەرجی هەستیاری ناوچە پەراوێزكەوتووەكانیان دەكەن.
لەهەرحاڵدا، مانگرتنی یەك مانگەی بانە تەنیا كاتێك دوایی هات كە خەڵك ئیرادەی خۆی سەپاند و، بەڵێنی پاشەكشە و پێداچوونەوەی بڕیارەكانی پێشووی، لە حاكمییەت وەرگرت. ئەوەی كە بەڵێنەكانی حكومەت چەندە سەرزارەكی بوونە یان چەندیان دێنەدی، نابێ تێكەڵ بەو ڕاستییە بكرێ كە ماوەی درێژ و مەودای بەرینی ئەو مانگرتنە، خۆی لە خۆیدا وەرچەرخانێكی مێژوویی لە ئەزموونی خەباتی ناتوندوتیژانەی كوردستاندا بوو. ڕەنگە بۆ ئەو خەڵكە تەنگەزارەی پەلەی هاتنەدیی ئامانجە كورتخایەنەكانی مانگرتنیان هەیە، مەحەك دابینبوونی نانی سەر سفرەیان بێ، بەڵام ئەگەر لە ئاسۆیەكی فراوانترەوە بڕوانین، ئەزموونی ئەو مانگرتنە بەرینە، دەرووی جۆرێكی دی لە خەباتی درێژخایەنی بۆ كۆمەڵگەی سیاسیی ڕۆژهەڵات كردووەتەوە. دەمەوێ بڵێم ڕەهەندی مێتۆدۆلۆژیكی ئەو مانگرتنە بگرە زۆر لە ئامانجە كورتمەوداكانی خۆی زیاتر، شیاوی هەڵوێستەلەسەركردنە.
پێدەچێ خاڵێكی هاوبەشی ئەو چوار ئاكسیۆنە بەكۆمەڵانەی لەسەرەوە ئاماژەیان بۆ كرا، ئاستی بەرزی هۆشیاریی سیاسیی خەڵك بووبێ. وشیارییەكی سیاسی كە لە فۆڕمی خەباتێكی ناتوندوتیژانەی پشوودرێژانەی كۆڵنەدەرانەدا خۆی بەرجەستە كردووە. هەڵبەت ئاكسیۆنی ناتوندوتیژانەی خەڵكی بانە، تەنیا لە بەستێنی ئەو بزووتنەوە مەدەنی_فەرهەنگییە بەرفراوانەدا شیاوی تێگەیشتنە، كە مۆركی خۆی لە مێژووی بیست ساڵی رابردووی ڕۆژهەڵاتی كوردستان داوە. فەزیلەتێكی ئەم خەباتە ناتوندویژانەیە لەوەدا خۆی دەنوێنێ كە هاوكاتە لەگەڵ دیاردەی دوورەپەرێزی و بەدگومانی لە سیاسەت لە تێكڕای ئێراندا: بەبڕوای زۆر لە خاوەنڕایان، بێزاری لە ئەزموونە شكستخواردووە سیاسییە توندوتیژەكان، خەڵكی ئێرانی بەگشتی بەرەو دەستەوەستانی و دوورەپەرێزی لە كردەی سیاسی ڕاكێشاوە. ئەوە لە كاتێكدا ئەزموونی ئەم دواییانەی ئاكسیۆنەكانی ڕۆژهەڵات، ئاشتكردنەوەی خەڵكە لەگەڵ سیاسەتكردن، ئەویش لە بنیاتنەرانترین و بەشداریدەرانەترین فۆڕمە مۆدێڕنەكانی خۆیدا.
كاتی خۆی هۆزان و ئەدیبی فینلاندی، پاڤۆ هاڤیكۆ، گوتبووی: «سیاسەت تەنیا هونەری ئەو شتانە نییە كە ڕێیان تێدەچێ، هونەری ڕەخنەگرتن لەو شتانەشە كە ڕێیان تێناچێ». ئێستا كە سیاسەتی شۆرشگێڕانەی كلاسیك، لەنێو تەوقی نامومكیناتی خۆیدا لەمێژساڵە لەدەسپێشخەریكردن چۆتەوە، ئەزموونی ئاكسیۆنە ناتوندوتیژانەكانی ڕۆژهەڵات، سەلمێنەری ئەو ڕاستییەن كە پانتاییەكانی كایەی سیاسی، بارتەقای هەموو چركەكانی ژیانی مەدەنیی كۆمەڵگە بەربەرینن و، دەكرێ واوەتر لە پاڕادایمە نەریتییەكانی خەباتی ڕزگاریخوازانە، سیاسەت چ لە ئاستە ڕێتێچووەكەیدا و چ لە ئاستە ڕێتێنەچووەكانیشیدا، دەروویەك بەرەو سبەینانێكی باشتر بكاتەوە.
لە ژمارەی ٧٢٨ی”کوردستان”دا بڵاو بۆتەوە)
