سه‌ڵاحییه‌تی جیهانی میكانیزمێك بۆ سزادانی تاوانبارانی تاوانه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان
) له په‌ڕاوێزی ده‌سبه‌سه‌ر كردنی حه‌مید نووری له لایه‌ن وڵاتی سۆئێده‌وه(
بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی دادوه‌ریی جیهانی له پێناسه سه‌ره‌تایی و نه‌ریتییه‌كه‌یدا وڵاتانی ناچار، به پابه‌ند بوون به‌و بنه‌مایه نه‌ده‌كرد و ته‌نیا ئیزنی پێ ده‌دان به شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه دادگایی و سزای ئه‌و كه‌سانه بده‌ن كه هاووڵاتیی وڵاته‌كه‌یان نه‌بوون و تاوانه‌كه‌یان له‌و وڵاته ئه‌نجام نه‌دابوو و، هه‌روه‌ها تاوانه‌كه دژی به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌و وڵاته نه‌بوو؛ واته له ده‌ره‌وه‌ی سێ سه‌ڵاحییه‌تی پێناسه‌كراوی دادگا جیناییه‌كان بوون كه بریتین له سه‌ڵاحییه‌تی هه‌رێمی، سه‌ڵاحییه‌تی كه‌سی و سه‌ڵاحییه‌تی ڕاسته‌قینه. ده‌توانین بڵێین سه‌ڵاحییه‌تی جیهانی، چواره‌م سه‌ڵاحییه‌تی دادگا جیناییه‌كانه كه به‌مه‌به‌ستی پڕكردنه‌وه‌ی بۆشاییه‌كی ڕاسته‌قینه له دادپه‌روه‌ری هاتۆته كایه‌وه. سه‌ڵاحیه‌تی دادوه‌ریی جیهانیی ئاره‌زوومه‌ندانه، سه‌ره‌تا بۆ دادگایی كردنی دزیی ده‌ریایی هاتۆته گۆڕێ. مادده‌ی 105ی كۆنڤانسیۆنی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان سه‌باره‌ت به مافه ده‌ریاییه‌كان له 10ی دێسامبری 1982 لەمەڕ دزیی ده‌ریایی ده‌ڵێ: «هه‌ر ده‌وڵه‌تێك ده‌توانێ دزی كه‌شتی یان فڕۆكه ده‌سبه‌سه‌ر بكا و هه‌روه‌ها ده‌ست به سه‌ر كه‌شتی یان فڕۆكه دزراوه‌كه‌دا بگرێ و دادگاكانی ئه‌و وڵاته ده‌توانن به‌دواداچوونی قه‌زایی بۆ بكه‌ن له كاتێكدا ئه‌و دزییه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به وڵاته‌كه‌وه نه‌بێ.» كه‌واته لێره‌دا ده‌وڵه‌ت مافی به‌كارهێنانی سه‌ڵاحییه‌تی جیهانیی هه‌یه و ناچار به پێبه‌ندبوون به‌و بنه‌مایه نییه. له لایه‌كی تره‌وه ده‌وڵه‌تان ده‌توانن بنه‌مای ئاماژه‌پێكراو بۆ تاوانه‌كانی ژینۆساید، جینایه‌تی دژه مرۆیی، جینایه‌تی جه‌نگی و ئه‌شكه‌نجه به‌كار بێنن. به گشتی ئه‌و تاوانانه‌ی كه ده‌كه‌ونه چوارچێوه‌ی ئه‌و بنه‌مایه‌وه، تاوانه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانن وه‌كوو تاوانی دژه مرۆیی، تاوانی ژینۆساید، تاوانی جه‌نگی، ئەشكنجه و ... و كۆمه‌ڵێك تاوانی ڕێكخراوی دیكه كه له به‌ڵگه‌نامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا ئاماژه‌ی پێكراوه.
ده‌توانین بڵێین ئامانج له‌و بنه‌ما حقووقیه پاراستنی ئاسایشی گشتیی نێوده‌وڵه‌تی و كۆمه‌ڵگەی مرۆییه، بۆ ئه‌وه‌ی پڕەنسیپی «بێ‌سزا نه‌مانه‌وه‌ی تاوانبار» ژێرپێ نه‌خرێ، دادگاكان كه‌ڵك له‌و بنه‌مایه وه‌رده‌گرن. ئه‌وه‌ی له‌و باره‌وه گرینگه ئه‌وه‌یه له‌دایك‌بوونی بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی جیهانی به ئامانجی وڵامدانه‌وه به ویستێكی گشتیی نێونه‌ته‌وه‌یی و یان زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگەی نێوده‌وڵه‌تی پێویسته بنه‌مایه‌كی ئه‌ركدارانه بێ نه‌ك ئاره‌زوومه‌ندانه. به‌پێی بنه‌مای «ڕێسا فه‌رمان پێكراوه‌كان یان ئه‌و بنه‌مایانه له یاسای نێوده‌وڵه‌تیدا كه هه‌موو لایه‌نه‌كان ده‌بێ پێبه‌ندی بن و هیچ لایه‌نێك بۆی نییه لێی لا بدا»، ده‌وڵه‌تان له سه‌ریان ئه‌ركه بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی دادوه‌ریی جیهانی جێبه‌جێ بكه‌ن و ئیزن نه‌ده‌ن تاوانبارانی تاوانه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له سزادان قوتار بن. ته‌نانه‌ت بیرمه‌ندانی یاسای نێوده‌وڵه‌تی له سه‌ر بڕوایه‌ن پێشێل كردنی ئه‌و بنه‌مایه خۆی تاوانێكه كه ده‌كه‌وێته چوارچێوه‌ی تاوانه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان و پێویسته بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی جیهانی له سه‌ر جێبه‌جێ بكرێ. به واتایه‌كی دیكه هه‌ر لایه‌نێك پێڕه‌وی له‌و بنه‌مایه نه‌كا ئه‌وا تاوانباره و پێویسته به پێی هه‌مان بنه‌ما مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێ. له لایه‌كی دیكه‌وه بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی دادوه‌ریی جیهانی ڕیگا بۆ ئه‌و وڵاتانه خۆش ده‌كا ئه‌گه‌ر هاتوو به هه‌ر هۆیه‌ك به‌دواداچوون بۆ ئه‌و كه‌یسانه نه‌كه‌ن پێویسته ڕاده‌ستی ئه‌و وڵاتانه‌یان بكه‌ن كه داوای به‌دواداچوون و دادگایی ئه‌و تۆمه‌تبارانه ده‌كه‌ن.
گرینگی و ده‌ركه‌وته‌ی ئه‌و بنه‌مایه له‌وه دایه كه پێش بە تاوانبارانی تاوانه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ده‌گرێ تا نه‌توانن به ده‌ربازبوون بۆ وڵاتێكی تر خۆیان له به‌رپرسیاره‌تی بدزنه‌وه. به تایبه‌ت له‌و وڵاتانه‌ی كه ڕێژێمه سیاسییه دیكتاتۆڕ و داپڵۆسێنه‌ره‌كان ده‌سه‌ڵاتدارن و تاوانی گه‌وره (تاوانی نێونه‌ته‌وه‌یی) دژی هاووڵاتیان یان دراوسێكانیان ئه‌نجام ده‌ده‌ن و ده‌زگا دادوه‌رییه‌كان نایانهه‌وێ یان ناتوانن به‌دواداچوونیان بۆ بكه‌ن. به ده‌ربڕینێكی دیكه ئه‌و تاوانانه‌ی كه ده‌بنه هۆی ئازاردانی ویژدانی مرۆیی و ڕای گشتی جیهانی ناتوانێ قه‌بووڵیان بكا، ده‌بنه بابه‌تی ئه‌و بنه‌ما حقووقیه.
حه‌مید نووری، جێگری دادوه‌ری دادگای شۆڕش تۆمه‌تباری ئێعدامه به‌كۆمه‌ڵه‌كانی ساڵی 67 له وڵاتی سۆئێد په‌روه‌نده‌ی جینایی بۆ كراوه‌ته‌وه. ناوبراو تۆمه‌تباره به‌وه‌ی له ئەشكنجه و ئێعدامه‌كانی هاوینی 67دا ڕۆڵی به‌رچاوی هه‌بووه. له لایه‌كی دیكه‌وه به‌رپرسانی كۆماری ئیسلامی له ماوه‌ی زیاتر له 30 ساڵ كه به سه‌ر ئه‌و تاوانه گه‌وره‌یه‌دا تێپه‌ڕیوه، به شێوه‌ی سیستماتیك و ڕێكخراو سه‌رپۆشیان له سه‌ر ئه‌و تاوانانه داناوه و ته‌نانه‌ت ئاماده نین شوێنی ناشتنی ته‌رمه‌كانیان بۆ بنه‌ماڵه‌ی قوربانیان ئاشكرا بكه‌ن كه لە گۆڕه بە کۆمەڵەکاندا شاردراونه‌ته‌وه، كه ئه‌وه‌ش خۆی تاوانێكی نێوده‌وڵه‌تییه و ده‌كه‌ونه ڕیزی ئه‌و تاوانه‌ی كه وڵاتان بۆیان هه‌یه له ژێر سێبه‌ری بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی دادوه‌ریی جیهانی به‌دواداچوونیان بۆ بكه‌ن. ڕێكخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی وێڕای پێشوازی كردن له بڕیاری ده‌زگای قه‌زایی سۆئێد، داوای وه‌گه‌ڕخستنی ئه‌و پڕۆسه‌یه له لایه‌ن وڵاتانی دیكه‌وه ده‌كا. ده‌زگای دادوه‌ری سۆئێد به پشت به‌ستن به بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی دادوه‌ریی جیهانی و به‌پێی ئه‌وه‌ی ناوبراو تۆمه‌تباره به ئەشكنجه و ئێعدامی به‌ندكراوانی سیاسی، ڕایگه‌یاندوه به‌دواداچوونی دادوه‌ری بۆ ده‌كا. به سه‌رنجدان به‌وه‌ی تاوانی ئەشكنجه و ئێعدامی به‌كۆمه‌ڵ تاوانێكی نێونه‌ته‌وه‌ییه و به هه‌ڕه‌شه بۆ سه‌ر ئاسایشی جیهانی و كۆمه‌ڵگەی مرۆڤایه‌تی ناوزه‌د ده‌كرێ، له ڕیزی ئه‌و تاوانانه دایه كه ئه‌و بنه‌مای له سه‌ر جێبه‌جێ ده‌كرێ.
هه‌ر چه‌نده تا ئێستا مشتومڕ هه‌یه له سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و بنه‌مایه وڵاتان ناچار ده‌كا بۆ پێبه‌ندبوونی یان وڵاتان به ویستی خۆیان بۆیان هه‌یه كاری پێ بكه‌ن یان پشتگوێی بخه‌ن، به‌ڵام ئاراسته‌ی نوێی یاسای نێوده‌وڵه‌تی به‌ره‌و ئه‌وه ده‌ڕوا كه وڵاتان ناچار به پابه‌ندبوون به‌و بنه‌مایه بكا و به‌و شێوه‌یه تاوانبارانی تاوانه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به سزای خۆیان بگه‌ن. دادگاییه‌كانی نۆرێنبێرگ و تۆكیۆ كه به دوای جه‌نگی جیهانیی دووهه‌مه‌وه پێكهاتن بۆ دادگایی كردنی تاوانبارانی تاوانی جنگی، كۆنڤانسیۆنه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كانی وه‌ك ڕێگرتن له شكنجه، به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌ی به بارمته كردن و گرینگتر له هه‌موویان ئه‌ساسنامه‌ی پێكهێنانی دیوانی نێوده‌وڵه‌تیی جینایی و هاوكات عورفی نێوده‌وڵه‌تی (كه حوكمی یاسای نێوده‌وڵه‌تیان هه‌یه و پابه‌ندی دروست ده‌كه‌ن)، هه‌موویان ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنن كه له كاتی ڕوودانی هه‌ر كام له تاوانه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان، دادگا نێوخۆییه‌كانی وڵاتان پێویسته به‌دواداچوون بۆ هه‌موو ئه‌و تاوانبارانه بكه‌ن كه دێنه نێو سنووره‌كانیان، به‌بێ له‌به‌رچاو گرتنی ئه‌وه‌ی تاوانه‌كان له كوێ و له لایه‌ن كێوه ڕوویان داوه. به سه‌رنجدان به‌وه‌ی له ماوه‌ی چل ساڵی ڕابردوودا به‌رپرسانی كۆماری ئیسلامی جینایه‌تی جۆراوجۆریان دژی گه‌لانی ئێران و به تایبه‌ت گه‌لی كورد ئه‌نجام داوه كه ده‌چنه خانه‌ی تاوانی نێونه‌ته‌وه‌یی و، له هه‌مان كاتدا بێ سزا مانه‌وه‌ی تاوانباران له چوارچێوه‌ی ده‌زگای قه‌زایی كۆماری ئیسلامیدا و سه‌ره‌نجام چوونه ده‌ره‌وه‌ی ژماره‌یه‌ك له‌و تۆمه‌تبارانه بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات، پشتبه‌ستن به بنه‌مای سه‌ڵاحییه‌تی دادوه‌ریی جیهانی گرینگییەكی تایبه‌تی هه‌یه. ئه‌و بنه‌مایه ڕێگه بۆ قوربانیانی ئه‌و تاوانانه ده‌كاته‌وه له وڵاته جیاوازه‌كانی جیهان سكاڵا دژی ئه‌و تۆمه‌تبارانه تۆمار بكه‌ن كه سه‌ردانی وڵاتانی ده‌ره‌وه ده‌كه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی نه‌توانن له ژێر به‌رپرسیاره‌تیی تاوانه‌كانیان ده‌ربچن. هه‌ر چه‌نده هیندێك له‌و تاوانانه‌ی ئه‌نجام دراون ده‌یان ساڵیان به سه‌ردا تێپه‌ڕیوه به‌ڵام ده‌توانرێ به پشت به‌ستن به بنه‌ما یاساییه‌كان له هه‌ر كات و شوێنێكدا له ده‌ره‌وه‌ی ئێران و له وڵاتێكی پێبه‌ند به‌و بنه‌مایه لێپرسینه‌وه‌یان لێ بكرێ.
