ناسر ساڵحی ئەسڵ
پاش دوور خستنەوەی ڕەزاشا لە لایەن وڵاتانی ڕێككەوتوو "متفقین" و هەڵوەشانەوەی ئەڕتەش و دابەشبوونی وڵاتی ئێران لە لایەن زلهێزەكانی سەركەتووی شەڕی جیهانی دووهەم، لە خەرمانانی ساڵی ١٣٢٠ی هەتاویدا، ڕووناكبیران و چالاكانی سیاسیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، لە بۆشایی هێزی سەركوتكەری ئەڕتەش و دامودەزگاكانی حكوومەتی ناوەندی لە كوردستان، بۆ دامەزراندنی ڕێكخراوێكی سیاسیی و نەتەوایەتی بە ناوی "كۆمەڵەی ژیكاف" كەلكیان وەرگرت. ڕێكخراوەی كۆمەڵەی ژیكاف، لەسەر بنەمای شوناسخوازی و بەدەستهێنانی مافی ڕەوای دیاریكردنی چارەنووسی نەتەوەیی كورد دامەزرا. بەڵام ئەندامانی "ژیكاف" بۆ خۆ گونجاندن لەگەڵ بارودۆخی پاش كۆتایی شەڕی دووهەمی جێهانی و خەباتی ئاشكرا، بڕیاریان دا حیزبیكی مودێرن دامەزرینن و "حیزبی دێموكراتی كوردستان"یان لە سەر بناغەی تەشكیلاتی "كۆمەڵەی ژیكاف" لە شاری مەهاباد دامەزراند، یەكەمین كونگرەی حیزبی دێموكراتی كوردستان گیرا، مرامنامەی حیزب لە ٨ مادوەدا بڵاو كرایەوە و "قازی محەممەد" وەك پێشەوا و سەروكی حیزبی دێموكراتی كوردستان هەڵبژیردرا. دامەزرانی حیزبی دیموكراتی كوردستان لە سەر بناخەی تەشكیلاتی "كۆمەڵەی ژیكاف"، بەرهەمی تێكۆشانی چەندین ساڵەی ئەندامانی دامەزرێنەری "ژیكاف" بووە. هەر بۆیە حیزبی دێموكراتی كوردستان بەرهەمی خوڵقاندنی دەرفەتێك بوو كە پێشتر لە هزر و ئەندێشەی ئەندامانی كۆمەڵەی ژێكافدا ئامادەكاری و بەستێن سازی بۆ كرابوو. هەروەها گرنگیكی دیكەی دەور و ڕۆڵی كاریگەریی كۆمەڵەی ژێ كاف لە سەر دامەزرانی حیزبی دیموكراتی كوردستان، ئەوە بوو كە زۆربەی ئەندامانی كۆمەڵەی ژێ‌كاف لە حیزبی دیموكرات‌دا خاوەن پلە و پێگەی بەرز بوون و لە ئاستی ڕێبەریدا بۆ پێش‌خستنی ئامانجە سیاسیی و نەتەوەییەكانی حیزبی دێموكرات تێدەکۆشان.
حیزبی دێموكراتی كوردستان لەنێو ڕووداوە سیاسییە گرنگ و چارەنووسسازەكانی مێژوویی سیاسیی هاوچەرخی ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا ڕۆڵی دیاری هەبووە و وەك حیزبیكی خاوەن هەڵویستی جەماوەری، لە لایەك دێموكراسی و ئازادیی بۆ گەلانی ئێران ویستوە و لە لایەكی دیكەوە پێشەنگی جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بووە. هەروەها سیاسەت و هەڵویستەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئیران سەبارەت بە چارەسەركردنی پرسی مافە سیاسی و نەتەوەیەتییەكانی كورد بە گشتی و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە تایبەت، لە مێژوویی سیاسی خەباتی ڕەوا بۆ دابینكردنی مافی سیاسی و نەتەوایەتیدا، بایەخی تایبەت و گرنگیی خۆی هەیە. چەند وێستگەیەکی گرینگی مێژووی ئەم حیزبە شیاوی سەرنجدانە:
كۆماری كوردستان
حیزبی دێموكرات پاش ١٥٩ ڕۆژ لە دامەزرانی توانی "كۆماری كوردستان" ڕابگەیەنێ. دامەزرانی كۆماری كوردستان، لە لایەك بوو بە هۆی گەشە و پەرەسەندنی فۆرمێكی نوێ ناسیۆناڵیزمی كوردى له هه‌ر چوار بەشی كوردستان و لە لایەكی دیكەوە بۆ بە هۆی دامه‌زراندنی پارت و ڕێكخراوه‌ی سیاسی مودێرن بۆ بەشەكانی دیكەی كوردستان. هەر بۆیە لە مێژوویی هاوچەرخی سیاسی نەتەوەی كورددا دامەزرانی كۆماری كوردستان لەسەر دەستی حیزبی دێموكراتی كوردستان بە درەوشاوەترین قۆناخی مێژووی حیزبی دێموكرات لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دادەنرێ و تایبەتمەندییەكانی ئەم مۆدێلە لە دەسەلاتداریی كورد هەتا ئێستاش جێگای هەلوێستە لەسەر كردنە.
خەباتی چەكداریی ١٨ مانگەی ٤٦-٤٧
پاش هەرەسهێنانی كۆماری كوردستان و لە سێدارە دەرانی سەركۆمار و هاوڕییانی و گرتن و زیندانیكردنی سەدان كەس لە ئەندامانی حیزبی دێموكرات، بە هیمەت و تێكۆشانی كادرە لاو و شۆڕشگێڕەکانی ئەم حیزبە، حیزبی دێموكرات چالاكییەكانی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕێك‌خستەوە. هەروەها لە بڕگەیەكی دیكەی مێژووی خەباتی حیزبی دێموكرات لە ساڵەكانی ١٣٤٦-١٣٤٧ی هەتاویدا خەباتی چەكداریی بە دژی ڕێژیمی حەمەڕەزاشای پەهلەوی لە بەشێك لە جوغرافیای ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەست پێكرد. لەو ڕاپەرینە شۆڕشگیرانەیەدا کە نزیك بە ١٨ مانگی خایاند، دەیان كادر و پێشمەرگە و ئەندامی ڕێبەریی حیزب شەهید بوون. ئەم ڕاپەڕینە یەكەم ڕاپەرین لە پاش كودیتای ٢٨ گەلاویژی ١٣٣٢ی هەتاوی لە كوردستان و ئیران لە دژی دەسەڵاتداریی سەرەڕۆیی و لە بەناو دوورگەی ئارامی حەمەڕەزاشادا بوو، و بڕگەیەكی پڕشنگداریی مێژووی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانە كە ڕابردوو و ئیستای خەباتی نەتەوایەتی و دێموكراتیكی گەلی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان پێكەوە گرێ دەداتەوە.
گەڕانەوەی دوكتور عەبدوالرەحمن قاسملوو
پاش گەڕانەوەی دوكتور قاسملوو (١٣٤٩ی هەتاوی) بۆ كوردستانی عیراق بە مەبەستی بووژاندەوەی تەشكیلاتی حیزبی دێموكرات و داڕشتنی بەرنامە و ئەساسنامەی حیزب، حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران بۆ یەكەم جار لە كۆنفرانسی سێهەم و پاشان لە كۆنگرەی سێهەمدا، بۆ بە خاوەن بەرنامە و ئەساسنامەی حیزبێكی پێشكەوتوو و مودێرن، كە ئەمە بە خاڵێكی مێژوویی لەمێژووی خەباتی سیاسی و نەتەوایەتی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران دادەنرێ. دوكتور قاسملوو لەسەر ئەو باوەڕە بوو كە جووڵانەوەی کورد دوو ئەرکی گرینگی دەکەوێتە سەر شان كە بریتین لە:
یەکەم، جووڵانەوەی كورد دەبێ خۆی وەک فاکتۆرێکی سەربەخۆ بسەلمێنێ و دووهەم، پێویستە پرسی کورد بکرێتە پرسێكی نێونەتەوەیی.
پاش ڕووخانی ڕێژیمی حەمەرەزا شای پەهەلەوی لە ساڵی ١٣٥٧ی هەتاویدا، حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران پێی نایە قۆناغێكی دیكەی خەباتی سیاسیی خۆیەوە. قوناغی نوێی خەباتی حیزبی دێموكرات لەگەڵ سیستەمێكی ئەزموون‌نەكراو و نەناسراوی کۆماری ئیسلامی بۆ وەدیهێنانی مافە سیاسی نەتەوایەتییەكان گەلی كورد بوو. لە وەها بارودۆخێكدا حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئیران، پاش ٣٢ ساڵ خەباتی نهینی و ژیانی ئاوارەیی سەرلەنوێ خەباتی ئاشكری خۆی لە متینگی ١٠٠ هەزار كەسیی ١١ی ڕەشەممەی ١٣٥٧ی هەتاوی لە شاری مەهاباددا ڕاگەیاند. لەو قۆناغەدا دوكتور قاسملوو وەك دیپلومات و ڕێبەرێكی ئاشتیخواز و دێموكرات، هەوڵی دەدا پرسی كورد لە ئێرانی پاش شۆڕشی گەلانی ئێران، بە ئاشتی و لە چوارچێوەی دێموكراسیدا چارەسەر بكرێت. بەڵام چونكە ڕێژیمی خومەینی لە ئاشتی و دێموكراسی دەترسا و فەلسەفەی ڕێژێمەكەی لەسەر شەڕ و ئاژاوەنانەوە بونیاد نراوە، هەرگیز ئامادە نەبوو پرسی مافە سیاسی نەتەوەییەكانی گەلی كورد و گەلانی ئێران لە ڕێگای ئاشتی و دێموكراسیییەوە چارەسەر بكات.
دوكتور قاسملوو و حیزبی دێموکرات هەر زۆر زوو هەوڵە پاوانخوازییەكانی خومەینی و تاقمەكەیان بە هەڵێك بۆ دامەزراندنی دیكتاتۆرییەتێكی مەزهەبی ویلایەتی فەقیهـ لە ئیراندا لە قەڵەم دا و بەناو ڕێفراندۆمی گۆڕینی سیستەم لە "پادشایی" بۆ دامەزراندنی "كۆماری ئیسلامی"ی بایكوت كرد؛ ئەویش لە کاتێکدا زۆر لایەنی چەپ و ماركسیزم، ئەو باوەڕەیان لا دروست ببوو كە خومەینی لە دژایەتیكردنی ئیمپریالیزم و بە تایبەت ئامریكا هەنگاو دەنێت و ئەو لایەنە چەپانە بە كردەوە پشتیوانیان لە سیاسەت و هەڵویستەكانی ڕێژیمی خومەینی دەكرد. یان كاتیك باڵوێزخانەی ئامریكا لە ١٣ی خەزەڵوەری ١٣٥٨ی هەتاویدا لە تاران دەستی بەسەر داگیرا، زۆر لایەن پشتیوانییان لەو حەڕەكەتەی لایەنگرانی خومەینی كرد، بەڵام حیزبی دێموكرات ئەو كردەوەیەی ڕێژیمی خومەینیی مەحكووم كرد و بە كردەوەیەكی دژ بە یاسا و ڕێساكانی نێونەتەوەیی زانی.
لە لایەکی دیکە پاش بێ‌ئاكام مانەوەی وتووێژی نێوان هەیئەتی نوێنەرایەتیی گەلی كورد و كۆماری ئیسلامی، ڕێژیم بڕیاری شەڕ و هێرشی نیزامی و گەمارۆی ئابووریی دژی کوردستان دا و پاشان بە دەركردنی فتوای جیهاد لە ٢٨ی گەلاویژی ١٣٥٨ی هەتاوی بە دژی گەلی موسولمانی كورد، لەشكركێشی پاسدارانی نەزانی ڕێژیم بۆ كوشتاری ڕوڵەكانی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەستی پێكرد، كە ئەو شەڕە هەتا ئێستاش لە شێوەی جۆراوجۆردا لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەر بەردەوامە.
لیكگرێدانی خەباتی شار و شاخ
ئه‌گه‌ر له سه‌رده‌می جیهانی دوو جه‌مسه‌ری و شه‌ڕی سارددا، ته‌نیا ڕێگایه‌ك كه ده‌نگی خه‌باتی ڕزگاریخوازی و مافویستیی نه‌ته‌وه‌ی كوردی له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان، وه‌ك ڕه‌مزی خۆڕاگری و مانه‌وه‌ی شوناسی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌سته‌به‌ركردنی مافه ڕه‌واكانی به گوێی جیهان ده‌گه‌یاند، خه‌باتی چه‌كداری بوو؛ به‌ڵام حیزبی دێموكرات له گوتار و ئه‌ده‌بیاتی سیاسیی و هیڵە گشتییەكانی خۆیدا، خه‌باتی چه‌كداریی وه‌ك تاكتیكێكی خه‌بات چاو لێ كردوه. تاکتیکێک بۆ گوشار خستنه سه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارانی بڕیارده‌ری تاران، به مه‌به‌ستی ناچاركردنیان به هه‌ڵبژاردنی ڕێگای دیالۆگ و وتووێژ بۆ چاره‌سه‌ركردنی مافە سیاسی و نه‌ته‌وایه‌تییەكانی گه‌لی كورد له ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا. پاش نیزیک بە ٥ دەیە چەمكەكانی دێموكراسی، مافی مرۆڤ، خەباتی شار و شەقام و ڕاپەرین و شۆڕشی جەماوەری کە تەوەری سەرەكیی باس و خواستەكانە گەلانی ئێران و خەڵكی ڕۆژهەڵاتی كوردستانە و كوردستان وەك پێشەنگی خەباتی شار بۆتە چاو و چرا گەلانی ئێران، هەموو ئەمانە سەرچاوەگرتوو لە باوەڕمەندبوون و واقیعبین بوون لە سیاسەت و هەڵویستەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێراندا بووە. ئیستا كە باوەڕمەندبوون بە دێموكراسی و مافی مرۆڤ و خەباتی شار بۆتە فەرهەنگی خەباتی ڕزگاریخوازی و نەتەوایەتی گەلانی ئێران، دەردەكەوێت كە حیزبی دێموكراتی كوردستان هەر لە كاتی دامەزرانی تا ئیستا دووربینترین، واقیعبینترین، پێشكەوتنخوازترین و مودێرنترین حیزب سەر گۆڕەپانی سیاسی كوردستان و ئیرانە بووە كە باوەڕی قوڵی بە خەباتی مەدەنی، شار و شەقام هەیە و هەبووە.
پاش ٨٠ ساڵ خەبات و تێكۆشان لە پێناو مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و خەبات بۆ ئازادی و دێموكراسی گەلانی ئێران، ڕیباز و قوتابخانەی چوارچرا نەك هەر تۆزی كۆنبوونی لێ نەنێشتووە، بەڵكوو وەك ئەستێرەیەكی پرشنگدار لە ئاسمانی كوردستان دەدرەوشێتەوە و وەك گونجاوترین ڕێبازی ڕیگای ڕزگاریخوازیی بۆ نەوەی نوێ شۆڕشی ژینا و گەیشتن بە مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكان گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە گوڕپانی خەباتدا دەركەوتووە و دەدرەوشێتەوە.
