کاردۆ مەهابادی

 

ڕەخنە بە مانای وردی زانستیی خۆی، پرۆسەیەکی مەعریفییە کە لە دڵی خۆئاگایی و پرسیارکردنەوە لەدایک دەبێت. ئەم کردارە لە بنەڕەتدا نەک نەفی، بەڵکوو بنیاتنانەوەیە؛ هەوڵێکە بۆ کردنەوەی ئاسۆی نوێ لە تێگەیشتنی دیاردەکاندا. لەگەڵ ئەوەشدا، مێژووی ئەندێشە پڕە لەو نموونانەی کە تێیدا «ڕەخنە» بووەتە ئامرازێک بۆ «تێکدان». تێکدان لە ڕواڵەتدا زمانی ڕەخنە بەکار دەهێنێت، بەڵام جەوهەری لە تێگەیشتندا نییە، بەڵکوو لە ئینکارکردندایە. ئەم دەقە بە شیکردنەوەی چەمکی ڕەخنە، لێکۆڵینەوە لە ڕەهەندی ڕیفلێکسیڤیتی (خۆپێداچوونەوە) و تاوتوێکردنی سنوورە میتۆدناسی و ئەخلاقییەکانی نێوان ڕەخنە و تێکدان، هەوڵ دەدات جیاوازیی بنەڕەتیی نێوان دوو لۆژیکی زانایی و دەسەڵات ئاشکرا بکات. لە کۆتاییدا، بە ئاماژەدان بە ئەزموونی ڕەوتە چەپەکانی ئەمریکای لاتین، نیشان دەدرێت کە سڕینەوەی ڕەهەندی ڕیفلێکسیڤیتی چۆن ڕەخنە دەگۆڕێت بۆ ئایدیۆلۆژیا. لە هەر سیستەمێکی مەعریفیی زیندوودا، ڕەخنە پەراوێزێک نییە لەسەر دەقی ئەندێشە، بەڵکوو خۆی درێژەپێدەری ئەندێشەیە. ڕەخنە واتە هەڵسەنگاندن، تاقیکردنەوە و دووبارە بیرکردنەوە لە بنەماکانی مەعریفەت؛ بەڵام هەر ئەم چەمکە، لە زۆرێک لە بوارە فیکری و سیاسییەکاندا، تووشی لادانێکی مانایی بووە. ئەوەی بە ناوی ڕەخنەوە پێشکەش دەکرێت، هەندێک جار هیچی تر نییە جگە لە تێکدان: کاردانەوەیەکی هەستبزوێنە کە لە بەرگی عەقڵانییەتدا، دەبێتە ڕەتکردنەوە و نەفیکردن.

پرسیارێکی دێرین و مشتومڕهەڵگر ئەوەیە کە سنووری نێوان ڕەخنەی زانستی و تێکدانی ئایدیۆلۆژی چییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستی بە شیکردنەوەی وردی چەمکی ڕەخنە، تێگەیشتن لە ڕەگە مەعریفەتناسییەکانی، و ڕوونکردنەوەی پێگەی ڕیفلێکسیڤیتی وەک ناوکی ناوەوەی ڕەخنە هەیە.

 

١. چییەتیی ڕەخنە: لە دادوەرییەوە بۆ بنیاتنانەوەی مەعریفەت

 

لە ڕوانگەی فەلسەفەی زانستەوە، ڕەخنە تەنیا دادوەری نییە، بەڵکوو چالاکییەکی دووبارە بیرکردنەوەیە کە پشت بە سێ بنەما دەبەستێت: عەقڵانییەت، بەڵگە و کراوەبوون بە ڕاستکردنەوە. ڕەخنە بە مانای نەفیکردنی ئەندێشەیەک نییە، بەڵکوو بە مانای هەڵسەنگاندنی ناوەکیی ئەوە. بە گوزارشتی کانت، ڕەخنە جۆرێکە لە «دادگای عەقڵ» کە نەک بۆ لەناوبردن، بەڵکوو بۆ دیاریکردنی سنوور و ئەگەرەکانی ئەندێشە دادەمەزرێت.

بەم مانایە، ڕەخنە لە پرۆسەی داهێنەرانەی بنیاتنانەوە نزیکترە وەک لە تێکدان. ڕەخنەگر هەوڵ دەدات تێبگات کە بۆچی و چۆن تیۆرییەک یان سیستەمێکی فیکری هاتووەتە ئاراوە، چ پێشگریمانەیەک شکڵی پێداوە و چ دەرەنجامێکی هەیە. لە ڕاستیدا، ڕەخنە هەوڵێکە بۆ ناسینی «لۆژیکی ناوەکی»ی دیاردەیەک، نەک تەنیا دادوەری لە دەرەوە.

هەر بۆیە، ڕەخنە پێویستی بە جۆرێک لە ڕێزی مەعریفی هەیە: ڕێزگرتن لە ئەوی تر وەک سوژەیەکی بیرکەرەوە. ڕەخنە، گفتوگۆیەکە لەنێوان عەقڵەکاندا، نەک ململانێیەک بۆ سڕینەوە.

 

٢. ڕەهەندی ڕیفلێکسیڤیتی: خۆئاگاییی ڕەخنە

 

ڕیفلێکسیڤیتی دەکرێت وەک خاڵی جیاکەرەوەی ڕەخنەی زانستی لە شێوازەکانی تری دادوەری سەیر بکرێت. ئەم ڕەهەندە بەو مانایەیە کە ڕەخنەگر نەک تەنیا بابەتەکە، بەڵکوو پێگەی خۆشی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. ئەو دەزانێت کە هیچ ڕەخنەیەک لە دەرەوەی مێژوو، زمان و بەها کولتوورییەکان ئەنجام نادرێت؛ بۆیە، هەوڵ دەدات سنووری نێوان «شیکردنەوە» و «پێشگریمانە» ڕوون بکاتەوە.

لە ڕوانگەی بۆردیۆوە، زانای نائاگابەخۆ (غەیرە ڕیفلێکسیڤ) بەبێ ویستی خۆی بەشداری لە دووبارە بەرهەمهێنانەوەی ستراکتۆرەکانی دەسەڵاتدا دەکات، تەنانەت ئەگەر خۆی بە ڕەخنەگریشیان بزانێت. هەر بۆیە، ڕەخنە تەنیا کاتێک بە مانای ڕاستەقینەی «زانستی»یە کە ڕەخنەگر ئاگاداری پێگەی خۆی بێت لە گۆڕەپانی دەسەڵات و مەعریفەتدا.

ڕیفلێکسیڤیتی جۆرێکە لە ئەخلاقی ئەندێشە؛ ڕاهێنانێکە بۆ خۆبەکەمزانیی مەعریفی. ئەم ڕەهەندە ئێمە لە مەترسیی دادوەریی ڕەها ڕزگار دەکات و بەرەو قبووڵکردنی ڕێژەییبوونی پێگەی مرۆڤ لە تێگەیشتنی دیاردەکاندا ئاراستەمان دەکات. ڕەخنەگری ڕیفلێکسیڤ دەزانێت کە هەر ڕەخنەیەک، لەگەڵ ئەوەی ئاشکەرکەرە، سنوورداريشە؛ چونکە لە ڕوانگەیەکی دیاریکراوەوە هەڵقوڵاوە.

 

٣. تێکدان بەرانبەر بە ڕەخنە: دوو لۆژیکی دژبەیەک

 

ئەگەر ڕەخنە لەسەر عەقڵانییەت، ئارگیومێnt و گفتوگۆ ڕاوەستاوە، تێکدان لەسەر نەفی، هەستبزوێنی و بێدەنگکردنی ئەوی تر بنیات نراوە. تێکدان هەمان ئەو زمانە بەکار دەهێنێت کە ڕەخنە بەکاری دەهێنێت، بەڵام ئاراستەکەی پێچەوانە دەکاتەوە: لە جیاتی کردنەوە، دایدەخات؛ لە جیاتی ڕووناککردنەوە، تاریکی دەکات؛ و لە جیاتی چاکسازی، بەدوای لەناوبردندا دەگەڕێت.

لە ڕوانگەی مەعریفەتناسییەوە، ڕەخنە بەرهەمی گفتوگۆی نێوان سوژەکانە، بەڵام تێکدان ڕەنگدانەوەی ئیرادەی دەسەڵاتە. تێکدان دەیەوێت بەسەر ئەوی تردا زاڵ بێت، نەک لێی تێبگات. لە تێکداندا، زمان دەبێتە ئامرازی دەسەڵات، لە کاتێکدا لە ڕەخنەدا، زمان هۆکاری پەیوەندیی عەقڵانییە.

تێکدان زۆر جار بە سێ نیشانەی سەرەکی دەناسرێتەوە:

یەکەم: پاڵنەری ئایدیۆلۆژی – ڕەخنەگری تێکدەر پێشوەختە دادوەریی کردووە و شیکردنەوەکەی زیاتر بۆ سەلماندنی هەڵوێستی خۆیەتی نەک تێگەیشتن لە ئەوی تر.

دووەم: نەبوونی ئارگیومێنتی سەربەخۆ – ئیدعاکان لەسەر بنەمای هەست یان دژایەتیی ئەخلاقی بنیات نراون، نەک لەسەر داتا و لۆژیک.

سێیەم: ڕەتکردنەوەی گفتوگۆ – ڕەخنەی زانستی پرسیار دەکات، تێکدان حوکم دەدات.

لە ڕاستیدا، سنووری نێوان ڕەخنە و تێکدان دەکرێت لە پەیوەندیی نێوان «عەقڵ و ئیرادە»دا بدۆزرێتەوە: ڕەخنە لەدایکبووی عەقڵی پرسیارکەرە، تێکدان لەدایکبووی ئیرادەی دەسەڵاتخوازە.

 

٤. نموونەی مێژوویی: قەیرانی ڕەخنە لە ئەمریکای لاتین

 

نموونەیەکی مێژوویی بەرچاوی جێگۆڕکێی ڕەخنە و تێکدان دەکرێت لە هەندێک لە ڕەوتە چەپەکانی ئەمریکای لاتیندا لە دەیەکانی ١٩٦٠ و ١٩٧٠دا ببینرێت.

دوای شۆڕشی کوبا، بیرۆکەی «شۆڕشی هەمیشەیی» بووە پارادایمی باڵادەستی ڕۆشنبیری و هەر جۆرە ڕەخنەیەک بەرانبەر بە ستراکتۆری نوێی دەسەڵات وەک «خیانەت» سەیر دەکرا.

بەپێی توێژینەوەکانی خۆرخێ دۆمینگێز (To Make a World Safe for Revolution, ١٩٧٨) و کارلۆس شوێدسکی (The Political Power of the Cuban Revolution, ١٩٨٠)، کەشوهەوای فیکریی چەپی کوبا وردە وردە لە بیری ڕەخنەیی بەتاڵ بووەوە. ڕۆشنبیرانێک وەک گیلێرمۆ کابرێرا ئینفانتێ یان هێبێرتۆ پادییۆ کە ڕەخنەیان لە چڕبوونەوەی دەسەڵات و سنووردارکردنی ئازادیی ئەندێشە دەگرت، نەک بە ئارگیومێنت، بەڵکوو بە لکاندنی ناوی «دژەشۆڕش» سڕانەوە.

ئەم ڕەوتە دەکرێت وەک نموونەیەکی ڕوونی جێگرتنەوەی تێکدان لەبری ڕەخنە سەیر بکرێت. لە ڕواڵەتدا، زمانی ڕەخنەی ئایدیۆلۆژی بەکار دەهێنرا، بەڵام ئامانجی نەک دووبارە تێگەیشتن بوو لە شۆڕش، بەڵکوو پاراستنی یەکپارچەییی گوتاری باڵادەست بوو. بە گوزارشتی گالیانۆ، ئەم جۆرە ڕەفتارە، «ڕەخنەیەکە کە پرسیار ناکات، بەڵکوو دەزانێت»، و ئەو زانینە پێشوەختە دیاریکراوە، هەر ئەو خاڵەیە کە ڕەخنەی تێدا دەمرێت و ئایدیۆلۆژیا دەست پێ دەکات.

لە ڕوانگەی ڕیفلێکسیڤیتییەوە، ئەم دۆخە ئەوە نیشان دەدات کە هەر کاتێک ڕەخنە لە خۆپێداچوونەوە بوەستێت، دەبێتە ئامرازێک بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی دەسەڵات. بە واتایەکی تر، سڕینەوەی توخمی خۆپێداچوونەوە، ڕەخنە لەناوەوە بەتاڵ دەکاتەوە و دەیکاتە تێکدانێک لە بەرگی عەقڵانییەتدا.

 

٥. ڕەخنە وەک ئەخلاقی گفتوگۆ

 

ڕەخنە تەنیا میتۆدێکی زانستی نییە، بەڵکوو جۆرێکە لە ڕەوشت؛ شێوازێکە لە ژیان لەناو ئەندێشەدا. ڕەخنەگری ڕیفلێکسیڤ دادوەرێکی ڕەها نییە، بەڵکوو گفتوگۆکارە. ئەو دەزانێت کە ڕاستی لەناو دژایەتی و پرسیارەکانەوە لەدایک دەبێت، نەک لە ڕێگەی سڕینەوەوە.

لەم ڕوانگەیەوە، ڕەخنە بە مانای قبووڵکردنی ئەوی ترە، تەنانەت لە دۆخی دژایەتیشدا. بەڵام تێکدان نەفیکردنی ئەوی ترە، تەنانەت لە دۆخی ڕاستیشدا. جیاوازیی نێوان ئەم دوانە لەو وردەکارییەدایە کە لە نێوان تێگەیشتن و حوکمداندا شاراوەیە: تێگەیشتن بەرەو مانا دەڕوات، حوکم بەرەو کۆتایی.

لە کۆمەڵگەی زانستیدا، پاراستنی ئەم سنوورە زۆر گرنگە. ڕەخنە، دەرفەتی گەشەی مەعریفەت و چاکسازیی عەقڵی گشتی دابین دەکات؛ تێکدان، گفتوگۆ دەکاتە گۆڕەپانی شەڕ. لە کۆتاییدا، مانەوەی بیری زانستی بەندە بەوەی کە ئەم سنوورە ئەخلاقی و مەعریفییە هەمیشە بناسرێتەوە و بپارێزرێت.

 

دوا قسە

 

ڕەخنە، بە مانای ڕاستەقینەی خۆی، نەک نەفیکردن بەڵکوو درێژەپێدەری ئەندێشەیە. ڕیفلێکسیڤیتی قووڵایی و خۆئاگایی پێ دەبەخشێت، و لە خلیسکان بۆ ناو چاڵی تێکدان دەیپارێزێت. تێکدان لە ڕواڵەتدا لە ڕەخنە دەچێت، بەڵام لە ڕاستیدا، شێوە توندوتیژ و ئایدیۆلۆژییەکەیەتی؛ چونکە بەدوای ڕاستیدا ناگەڕێت، بەڵکوو بەدوای باڵادەستی و سڕینەوەدایە.

لە ئاستی تیۆریدا، ڕەخنە ڕەنگدانەوەی عەقڵی گفتوگۆکارە و تێکدان، ڕەنگدانەوەی ئیرادەی دەسەڵاتە. لە ئاستی ئەخلاقیدا، ڕەخنە لەسەر ڕێز و بەرپرسیارێتی بنیات نراوە و تێکدان لەسەر ڕەتکردنەوە و دادوەری. جیاوازیی ئەم دوانە، جیاوازیی نێوان بیری زیندوو و ئایدیۆلۆژیای مردووە.

لە جیهانێکدا کە سنووری نێوان زانست و پڕوپاگەندە ڕۆژ بە ڕۆژ کاڵتر دەبێتەوە، بنیاتنانەوەی چەمکی ڕەخنە بە گرێدانی لەگەڵ ڕیفلێکسیڤیتیدا پێویستییەکی تیۆری و ئەخلاقییە. چونکە تەنیا ڕەخنەی خۆئاگایە کە دەتوانێت ڕاستی لەناو دەسەڵاتەوە وەربگرێتەوە.