وەرگێڕان: مەسعود رەواندوست
هۆکار زۆرن بۆ گرنگی و هەستیاربوونی گرژی‌یەکانی ئەم دواییانەی نێوان تورکیە و رووسیە کە بەدوای خستنەخوارەوەی فرۆکەیەکی رووسی لە لایەن تورکیەوە پێک هاتن. تورکیە یەکێک لە ئەندامە کۆنەکانی ناتۆیە و هەموو پێوەندی‌یە نیزامی‌یەکان و بەرەوڕووبوونەوەکانی تورکیە ناتۆش دەگرێتەوە. هەروەها دەستێوەردانەکانی رووسیە و تورکیە لە سووریەدا کە بەرژەوەند و سیاسەتی دژبەیەکیان پێکەوە هەیە، بۆتە هۆی ئاڵۆزتربوونی مەسەلەکە.
لە کاتی دەسپێکی رووداوەکەوە لێکدانەوە و شی‌کردنەوەی جیاواز لەسەر شێواز و توندیی وڵامەکەی رووسیە بەم کردەوەیەی تورکیە درێژەی هەیە، بەڵام ئەوەی روون و ئاشکرایە ئەوەیە کە رووسیا وڵامی ئەم کردەوەی تورکیە دەداتەوە و بە زۆر هۆکاری نێوخۆیی و دەرەکی سیاسەتمەدارە رووسەکان ناتوانن واز لە وڵامدانەوەی تورکیە بێنن و بە ئاسانی بەسەری‌دا تێپەڕن، بە تایبەت کە تورکیە تەنانەت ئامادە نەبووە داوای لێبوردن لە رووسیە بکا. بۆ لێکدانەوەی شێوە و توندیی بەرەڕووبوونەوەی نێوان تورکیە و رووسیە پێویستە ئامرازەکانی نیشاندانی هێزی دوو لایەن بناسین. هەر بۆیە بە کورتی بەراوردێک دەکەین لە نێوان هێزی ئەم دوو وڵاتە لە بوارەکانی ئابووری، نیزامی و سیاسی.
١ــ هێزی ئابووری: بە پێی ئاماری بانکی جیهانی (ساڵی ٢٠١٤) وڵاتی رووسیە بە ژمارەی دانیشتوانی ١٤٣ میلیۆن کەسەوە، بەرهەمی پوختەنەکراوەکەی ١٨٦١ میلیارد دۆڵارە و بەرهەمی پوختەنەکراوی وڵاتی تورکیە بە ٧٦ میلیۆن کەس دانیشتووەوە ٧٩٩ میلیارد دۆڵارە. ئەگەرچی ئابووریی رووسیە زۆر لە ئابووریی تورکیە بەهێزتر و گەورەترە، بەڵام جیاوازیی ئابووریی ئەم دوو وڵاتە و هەروەها ڕادەی بەستراوەیی ئابووری‌یان ئەوەندە نیە کە رووسیە گەمارۆی ئابووری وەک چەکێکی بەهێز بۆ وڵامدانەوەی تورکیە بەکاربهێنێ و بێگومان کەم کردنەوەی پێوەندی‌یە ئابووری‌یەکانی ئەم دوو وڵاتە ئەگەرچی زیانی زۆر بە تورکیە دەگەیەنێ، بەڵام خودی رووسیەش زیانی تێدا دەکا و ئەگەری ئەوەی رووسیە تەنیا گوشاری بەرتەسکی ئابووری بۆ وڵامدانەوە بە تورکیە بەکارنەهێنێ کەمە، چونکە هەم کاریگەری‌یەکانی کەمە و هەم بۆ ئەوەی ئەم گوشارانە کاریگەری‌یان هەبێ پێویستی‌یان بە کاتێکی زۆر هەیە و رووسیەش بەهۆی کێشە ئابووری‌یەکانی پێی خۆش نیە گرژی‌یەکانی لەگەڵ تورکیە زۆر بخایەنێ‌و، لەم قۆناغەدا زنجیرەیەک گەمارۆی ئابووری زیاتر وەک هەوێنی پرۆپاگەندا و شەڕی رەوانی بەکاردێنێ.
٢ــ هێزی نیزامی: هێزی نیزامیی ئاسایی (متعارف) و نائاسایی (نامتعارف) رووسیە هەم لە باری چەندێتی و هەم لەباری چۆنیەتی‌دا زۆر لە تورکیە زیاترە. هێزی نائاسایی رووسیە بە تایبەت کڵاوە ناوکی‌یەکانی و چەکە ستراتێژیکەکانی هەڵگری کڵاوە، بە تایبەت بۆمبهاوێژە دوورئەنگێوەکان و ژێردریای‌یە ئەتۆمی‌یەکان و مووشەکە کرووز و بالێستیکەکانی بە ڕادەیەکە کە رووسیە بە تەنیایی جگە لە ئەمریکا لە هەموو وڵاتانی جیهان بەهێزترە و ئەگەر وابیربکەینەوە کە رووسیە ئەم چەکانەی تەنیا بۆ جوانی و بۆ مانوڕدان و نمایش کردن دروست کردوون بە تەواوی لە هەڵەداین. ئەگەرچی ئەگەری بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لەدژی تورکیە لە خراپترین دۆخیش‌دا زۆر کەمە، بەڵام رووسیە دەتوانێ لە هێزی چەکە وێرانکەرەکانی بۆ گوشار خستنە سەر تورکیە کەڵک وەرگرێ و بە کردەوە تێچووی پاڵپشتی و بەرگریی ناتۆ لە تورکیە بباتە سەر و، ئەگەر شەڕێک لە نێوان تورکیە و رووسیەدا رووبدا وڵاتانی ئەندامی ناتۆ تەنیا دوو رێگەیان دەبێ، یان پاڵپشتیی تورکیە دەکەن و شەڕێکی ماڵوێرانکەری جیهانیی دەست پێ‌دەکا یان بێ لایەن دەبن!
لەبواری چەکە ئاساییەکان‌دا چ لە چەندێتی و چ لە چۆنیەتی‌دا رووسیە زۆری بەسەر تورکیەوە هەیە، ئەگەرچی بەشێکی زۆری چەکەکانی رووسیە هی چەند دەیەی رابردوون و رووسیە بەهۆی گرفتە ئابووری‌یەکانی نەیتوانیوە هەموو چەکەکانی نوێ بکاتەوە، بەڵام بە گشتی کوالێتی و تێکنۆلۆژیی چەکەکانی رووسیە لە تورکیە لەسەرترە و ژمارەی هەرچەند کەمی چەکە پێشکەوتووەکانی وەک سیستمی ئێس ٤٠٠ و فرۆکەی سۆخۆی ٣٥ لە شەڕێکی شیمانەکراودا بۆ سپای تورکیە تۆقێنەرە. چەندێتیی چەکەکانی رووسیە چەند هێندەی چەکەکانی تورکیەیە، بۆ وێنە رووسیە ٥٥ ژێردەریایی بەهێزی هەیە و تورکیە ١٣ ژێردەریایی هەیە. هەروەها ژمارەی تانکەکانی رووسیە (بێ ئەژمارکردنی تانکە رووسی‌یەکانی نێو عەمبارەکان) ١٥٣٩٨ تانک و هی تورکیە ٣٧٨٨ تانکە. هەروەها رووسیە ٣٤٢٩ فرۆکەی نیزامیی هەیە کە ٧٦٩یان بە شەڕکەر دێنە ئەژمار، لە حاڵێک‌دا تورکیە ١٠٢٠ فرۆکەی هەیە کە تەنیا ٢٢٣یان شەڕکەرن و، لە هەموو بەشەکانی دیکەش‌دا لەبواری چەندێتیی چەکەکانەوە رووسیە لە تورکیە لەسەرترە. هەروەها بودجەی نیزامیی ساڵی ٢٠١٥ی رووسیە ٦٠ میلیارد دۆڵار و هی تورکیە ١٨ میلیارد دۆڵار بوو (دیارە دامەزراوەی کرێدیتی سوئیس بودجەی نیزامیی رووسیەی ٨٤ میلیارد دۆڵار راگەیاندوە)، بەڵام چەندێتی و چۆنێتی تەنیا پێوەری لەسەرتربوونی لایەنێک لە تێکهەڵچوونی نیزامی‌دا نیە و زۆر لایەن و مەسەلەی وەک مەودای نێوان دوو وڵات و هەلومەرجی ئابووری و سیاسی (چ نێوخۆیی و چ دەرەکی) کاریگەری‌یان لەسەر ئاکامی تێکهەڵچوونێکی کورتخایەن و درێژخایەندا هەیە. بە لەبەرچاوگرتنی هەلومەرج و هەڵکەوتەی جۆغرافیایی ئەم دوو وڵاتە، لە هەرجۆرە رووبەڕووبوونەوەیەک‌دا زیاتر فاکتەری ئاسمانی و دەریایین کە رووسیە دەتوانێ بە کەڵک‌وەرگرتن لە وان لە خاکی خۆی‌ڕا و بە کەڵک وەرگرتن لە بۆمبهاوێژە دوورئەنگێوەکانی وەک تۆپۆلۆفی ١٦٠ و مووشەکی کرووز و بالێستیک هێرش بکاتە سەر تورکیە و لە بەرامبەردا ئیمکانی هێرش بۆسەر خاکی رووسیە بۆ تورکیە زۆر کەمە، بەڵام شەڕ لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا تەنیا هێرش بۆ سەر خاکی یەکتر نیەو، هێرش کردنە سەر بەرژەوەندەکان بەشێکی گرنگی شەڕەکە پێک دێنێ و لەم بوارەدا تورکیە لە بارودۆخێکی باشتردایە لە رووسیە و ئەگەر شەڕێکی جیددی بە بۆمبارانی تورکیە رووبدات، ئەم وڵاتە دەتوانێ هێرش بکاتە سەر هێزەکانی رووسیە کە لە سووریە دامەزراون و تەنانەت بە چوونە نێو خاکی سووریە رێژیمی بەشار ئەسەد بڕووخێنێ و زەبری قورس لە بەرژەوەندی‌یەکانی رووسیە بدا.
ئەگەر هێزی ئابووری و نیزامی و هەموو ئەگەرە شیمانەکراوەکان وەبەرچاوبگرین دەکرێ بڵێین لە رووبەڕووبوونەوەیەکی توند و کورتخایەن‌دا هەردوولا دەتوانن زەبر لە یەکتر بوەشێنن و لە تێکهەڵچوونێکی درێژخایەندا رووسیە لە ماوەی زیاتر لە ساڵێک‌دا دەتوانێ خاکی تورکیە داگیر بکا. بەڵام بێگومان تێچووە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆکانی شەڕ ئەوەندە زۆر دەبێ کە ئابووریی رووسیە بە توندی دادەبەزێ و لە دڕێژماوەدا رووسیە پێگەی ئابووری و نیزامیی ئێستای نامێنێ. هەربۆیە زۆر ئاستەمە ئەم دوو وڵاتە ئامانجە ستراتێژیکەکانی خۆیان فیدای سۆز و تووڕەبوون بکەن. دیارە لەوانەیە سیاسەتەکانی رۆژئاوا لە پشت کردەوەکانی تورکیەدا بن و رۆژئاوا بیهەوێ بەم قەیران خوڵقاندنانە رووسیە بوەستێنێ!. پێویستە بگوترێ ئەوانەی لەبارەی هێزی نیزامی‌یەوە گوتران بێ وەبەرچاوگرتنی مەسەلە سیاسی‌یەکان و هاوپەیمانەکانی دوو لایەن بووە و زیاتر بۆ بەراورد و ئاشنابوون لەگەڵ هێزی نیزامیی دوو لایەن بوو.
٣ــ هێزی سیاسی: هێزی سیاسی ئاکامی هێزی ئابووری، نیزامی و کولتووری‌یە و پێگەی سیاسیی هەر وڵاتێک لە ئاستی جیهان‌دا پێوەندیی بە هێزی ئەم وڵاتە لەو بوارانەدایە کە باسکرا و، لێکدانەوەی هەموو ڕەهەندەکانی هێزی سیاسیی وڵاتێک زۆر ئاڵۆز و دژوارترە لەوەی بکرێ لە وتارێکی کورت‌دا بە تێرو تەسەلی شی بکرێتەوە. هەر بۆیە تەنیا ئاماژە بە مەسەلە گرنگەکان دەکەین.
رووسیە بەهۆی هێزی نیزامیی زۆر، لە مەسەلە جیهانی‌یەکان‌دا پێگەیەکی تایبەتی هەیە و ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشە. ئەم وڵاتە بەهۆی ناکۆکیی بەرژەوەندی‌یەکانی لەگەڵ رۆژئاوا کێشە و گرفتیی جیددیی هەیە و دوای رووخانی یەکیەتیی سۆڤییەت لە بەرامبەر رۆژئاوا و ناتۆدا کەوتە دۆخێکی لاوازترەوە و، رۆژئاوا لە رێگەی جۆراوجۆر هەوڵ دەدا ئەم وڵاتە بەچۆکدا بێنێ یان کۆنترۆڵی بکا، بۆ وێنە لە مەسەلەکانی گورجستان و ئۆکراین و پەرەسەندنی ناتۆدا ئەم رەوتە بەرچاوە. رێبەرانی رووسیە لە نێوخۆش‌دا کێشە و گرفتیان هەیە، بەڵام بەگشتی دۆخی سیاسیی رووسیە لە ئاستی جیهانی‌دا زۆر بەهێزتر و گرنگترە لە تورکیە و هەروەها تورکیە بەهۆی پێشێلکردنی مافەکانی کەمایەتی‌یەکان بۆ وێنە کوردەکان، لە نێوخۆدا زۆر لاوازە و رووسیە دەتوانێ لە رێگەی کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی‌یەوە بە بیانووی بەرگری لە مافی کوردەکان کێشەی گەورە بۆ تورکیە دروست بکا.
ئاکام: ئەگەرچی تورکیە لە هەموو بوارەکان‌دا بە تایبەت هێزی نیزامی زۆر لە تورکیە لەسەرترە، بەڵام ئەندامەتیی تورکیە لە ناتۆدا، رووسیەی لە وڵامدانەوە بە تورکیەدا توشی گرفت کردوە و تەنانەت ئەگەر بە هێندێک هۆکار ناتۆ پشگیریی تورکیە نەکا، سەرهەڵدانی شەڕێکی تەواو عەیار بۆ رووسیە لەباری ئابووری و سیاسی‌یەوە زۆر قورسە و تێچوویەکی زۆری هەیە و دەبێتە هۆی دواکەوتنی رووسیە لە رکەبەرە جیهانی‌یەکانی لە درێژخایەندا. کەوابێ رووسیەش وەک تورکیە خۆی لە تێکهەلچوونێکی بەربڵاو دەبوێرێ، لە لایەکی دیکەوە رووسیە ناتوانێ لە ئاست هەڵسوکەوتی تورکیە کەمتەرخەم بێ و دەبێ وڵامێک بە ڕای گشتی بداتەوە. بە گشتی دەکرێ پێشبینیی ئەوە بکەین کە رووسیە وێڕای گەمارۆ ئابووری‌یەکان کە کاریگەری‌یەکی ئەوتۆیان نیە و، هەروەها زیاتر کردنی هێرش بۆسەر دژبەرانی بەشار ئەسەد کە تورکیە پشتیوانی‌یان دەکا، لەوانەیە هەوڵ بدا فرۆکەیەک یان پاپۆڕێکی تورکیە بکاتە ئامانج و ئەگەر گرژی‌یەکان بەردەوام بن، بە پشتیوانی کردن لە کوردەکان، تورکیە تووشی گرفتی نێوخۆیی بکا. پێشبینیی وردی رووداوەکان و دژکردەوەی دوو لایەن ئاستەمە و هەموو رووداوەکان راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پێوەندی‌یان بە بارودۆخ و چارەنووسی رێژیمی سووریەوە هەیە و، نابێ لەبیرمان بچێ لە نە تورکیە مانەوەی بەشار ئەسەد قەبووڵ دەکا و نە رووسیەش رووخانی رێژیمی سووریە بە دەستی لایەنگرانی رۆژئاوا و تورکیە.
بە کورتی دژایەتیی بەرژەوەندی‌یەکان لە نێوان تورکیە و رووسیە هەر دێ و قووڵتر دەبێتەوە و ئەمە وا دەکا کە کێشەی نێوان ئەم دوو وڵاتە بەم زووانە کۆتایی پێ‌نەیە، بە تایبەتی کە ناتۆش لەم دواییانەدا بە شێوەیەکی ناراستەوخۆ پشتیوانی لە تورکیە کرد.
لە ژماره ٦٦٩ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
