شایەرەكان، زمان‌پارێزەكانی كوردستان
(پێشکەش بە ڕوحی فەقێ مینەی نەڵاس)
شایەر (ئەو گۆرانیبێژانەی شاییان دەگێڕا) و بەیتبێژ و حەیرانبێژەكانی كوردستان، لە سەردەمانێكدا كە كورد جگە لە حوجرەكان هیچ ناوەندێكی خوێندنی نەبوو و، ئەگەر هەشبوون تەنانەت لە حوجرەكانیشدا بە پێی بەرنامە، كوردییان تێدا نەدەخوێنرا و ئەوەی دەشخوێنرا، هەوڵ و حەز و ئەشق و ئۆگریی ئەو كەسانە بوو، كە یان هەر هەستی خزمەت و ئەشقی میللەت و نیشتمان و زمانیان لە سەردا بوو، یان تەنیا هەست و سۆزی ئەڤینداری و شاعیرانەیان دەبزووت و دەیاننووسی، كە لە هەر دوو حاڵەتەكەدا ئەوانە خزمەتێكی گەورەیان كرد، جا لەو سەردەمی بێ‌دەرەتانی و بێ‌كەسییەی زمانی كوردییدا، كە جگە لە نەبوونی ناوەند و دەرەتانی خوێندن، بگرە پێ‌خوێندن و نووسینیشی باسی سەر و ماڵ بوو، شایەر و بەیتبێژ و حەیرانبێژەكان، بەشێك بوون لە پارێزەرەكانی زمانی كوردی.
ئەوان ئەگەر لە لایەكەوە، وشە و ئیدیۆم و پەند و قسە نەستەقەكانیان پاراست، لە لایەكی دیكەشەوە دنیایەك سەربردەی حەماسی و دڵداری و عیرفانی و مێژووییان لە چوارچێوەی بەیت و لاوك و بەستەكاندا لە فەوتان و نەمان ڕزگار كرد. وەكوو: بەیتی:
ـ لاس و خەزاڵ (بەیتێكی حەماسی و دڵداری)
ـ زەمبیل فرۆش (بەیتێكی عیرفانی)
ـ خەج و سیامەند (دڵداری)
ـ سەیدەوان (تراژێدی)
ـ لەشكری (تاریخی)
ـ قەڵای دمدم (تاریخی) و،
دەیان بەیتی دیكە، كە هەر كام دەكرێ هەوێنی نامەیەكی ماستەر و دوكتورا بن و لە گۆشەنیگای جۆراوجۆرەوە لێك بدرێنەوە. ئاخر، ئێمە لە نێو دەقی ئەو بەیتانەدا دەتوانین ڕوانین و شێوازی بیركردنەوە و ژیانی كۆنی كوردەوارییمان بێنینەوە بەرباس و لێی بكۆڵینەوە و لایەنە شاراوە و نهێنییەكانی ئاشكرا بكەین، یەك لەوان ڕۆڵی بەرز و پڕ لە حورمەت و ڕێزی ژن لە ژیانی كۆنی كوردەوارییدا.
لایەنی زمان
بۆ گرینگیی فۆلكلۆر و دەقە فۆلكلۆرییەكان هەر ئەوەندە بەسە، كە ئەوان ئیتر بۆ تاهەتایە سەنگی محەكن بۆ ڕاست‌كردنەوەی هەر ڕستەیەكی كە خوێندەواری كوردیی‌نەزانی زمان‌نەزانی ئەم سەردەمە بە خوار و خێچی دای‌دەڕێژنەوە و دەتوانین بڵێین، ئەو ڕستەیە داڕشتنەكەی بەو شێوەیە هەڵەیە، چونكە لە كۆنەوە كورد ئاوەهای دەربڕیوە و سروشتی زمانەكەی لە كۆنەوە ئاوا بووە. جگە لەوەی خەرمانێكی بەپیتی وشەی پتەو و ڕەسەن لە نێو دەقی ئەو گۆرانی و بەیت و لاوك و حەیرانانەدا ماونەتەوە و پارێزراون و، ئەگەر ئەوانەمان نەبوایەن دەمێك بوو دەفەوتان و زمانەكەمان هەژار و كول و كۆڵەوار دەكەوتەوە.
لەو ماوەیەدا نەفەرێك كە دەنگی تۆزێك خۆشە و شێعری شاعیران بە دەنگ دەخوێنێتەوە و بڵاویان دەكاتەوە و خوا هەڵ‌ناگرێ سەر و گوێلاكیشیان باش دەشكێنێ، لە خوێندنەوەی ئێوارەی پاییزدا كە دەگاتە ئەو شوێنەی وا دەڵێ:
«بەڵێ هەن و پێ‌دەكەنن
بە سەر بەهەش، بە مل بەكوێن»
چونكە نەی‌زانیوە «سەربەهەش و مل‌بەكوێن» دەستەواژەن، جۆرێكی خوێندوەتەوە پەڕوپۆی بە شێعرەكەوە نەهێشتوە و دەڵێ:
«بەڵێ هەن و پێ دەكەنن، بە سەر، بە هەش، بە مل، بە كوێن».
ئەگەر خوێندەواری كورد بە تایبەتی ئەوانەی سەروكاری ڕۆژانەیان لەگەڵ نووسینە، ئاوڕ لە زمانی فۆلكلۆر و بەیت و باوەكان نەدەنەوە، جگە لەوەی زمانی داڕشتن و نووسینەكەیان وەك زمانی دەرچووانی زانكۆكان كرچوكاڵ و هەژار و بێ‌سەروبەر دەبێ، تووشی دەیان هەڵەی ئاواش دەبن. جا باسی گۆرانیبێژەكانی ئێستا خۆی ڕیزە وتارێكی تێر و تەسەلیان پێویستە، بۆ ئەوەی ئاوڕ لە زمان تێك‌دان و وشە هەڵ‌گێڕانەوەیان بدەینەوە.
ئەی شایەرەكانی جاران؟
تۆ گوێ لە عەلی خەندان، عەبە دەڕژێ، مەلا حوسێن، برایانی زێزێ، ڕەسووی نادری، برایمی قادری، سەید عەلی سەردەشتی و عەلی گڵێنانی بگرە، بزانە لە تاقە یەك شوێنیش شتێك دەڵێن بە گوێت نامۆ بێ؟ نەخێر، چونكە ئەوان خۆكاو و خۆڕسك كوردییەكی پوخت و پاراوی ئەوتۆیان دەزانی، كە پێویستە مامۆستایانی بەشی كوردیی زانكۆكانی كوردستان لێیانەوە فێرە كوردی بن و بە شانازییەوە ڕۆژانە چەند سەعاتێكیان گوێ لێ بگرن.
فەقێ مینەی نەڵاس
فەقێ مینە كە مخابن لەم ڕۆژانەدا ماڵاوایی یەكجارەكیی لە دنیای هونەر و گۆرانی كرد، یەكێك بوو لەو شایەرە زمان‌پاراوانەی هەم بەند و سەربەندەكانی وەستایانە و لێ‌زانانە بوون، هەمیش وەك سەدانەوەدی شایەرەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان سەربەرزانە ژیا و خزمەتی هونەرەكەی خۆی كرد.
ئاخر لە چل ساڵی ڕابردوودا، دەبێ بڵێین كە جێی شانازییە شایەرەكانی كوردستان، لەگەڵ پاراستنی ئەو لایەنە هونەری و زمانی و مێژووییانەی باسمان كرد، هەرگیز پشتیان لە میللەتی خۆیان نەكرد و گۆرانییەكانیان بە دوژمنانی گەلەكەیان نەفرۆشت.
فەقێ مینەش یەكێك بوو لەو كاروانی هونەرمەندە سەربەرزانەی كورد، كە هەمیشە لە مێژووی هونەری گۆرانیی میللەتەكەیدا بە شانازییەوە ناوی دێ و بە بەرزی یادی دەكرێتەوە.
