منـداڵ کێـیە؟ لە جـاڕنـامەی مافـی منـداڵاندا وەکـوو پێـوەر و ستانـدەرێـکی جـیهـانی بـەم جـۆرە پێناسەی منـداڵ کراوە ''منـداڵ ئـەو مرۆڤـەیە کە تەمەنی لە هەژدە ساڵ تێ‌نەپەڕیبێـت، مەگەر یاسای وڵاتەکەی تەمەنێکی دیکەی بۆ دیـاری کـردبێـت''
جاڕنامەی جیهانی مافی منداڵان لە ٢٠/ نۆڤەمبەری/ ١٩٨٩دا، لە لایەن رێکخـراوی نەتـەوە یەکگـرتـووەکانەوە دەرچـوو. ئەم جاڕنامە بـریتییە لە ٥٤ مـاددە کە هـەنـدێ لە ماددەکان چەنـد بـڕگەیەک لە خۆ دەگرێت، لەو کاتەدا -١٩١- وڵاتی ئەنـدامی نەتـەوە یەکگرتـووەکان ئەمەیان پەسەند کرد، بەڵام دوو وڵاتی ئامریکا و سۆمالی رەتیان کـردەوە و واژۆیـان نەکـرد، بەڵام دواتر ئەمـریـکاش واژۆی لەسەر کـرد.
ئەم جاڕنامەیە لە ٢/ سێپتەمبەری/ ١٩٩٠دا، چـووە قۆناغی جێبەجێکردنەوە و ئەو وڵاتانەی واژۆیان کردبـوو بەڵینیان دا کە پابەنـدی ئەم رێـکەوتننامەیە دەبن و رێـز لە هەمـوو منـداڵانی وڵاتەکەیان و جیهـان دەگـرن و دەیانپارێـزن و بەبێ جیاوزی هەمـوو مـافـەکانیان دەستەبەر دەکـەن.
منـداڵان لە هەر شوێنێکی جیهـانـدا بن هـەر منـداڵـن، لە هـەر شوێنێکی جیهـانـدا بـژین، کـچ بن یا کوڕ، رەش‌پێست یا سپی‌پێست، دارا و نەدار، گونـدنشـین و شارنشین، لە هەر نەتـەوە و تۆرەمەیەک بن، هەر ئاینێکـیان هەبێـت، دایک و باوک و بەخێوکەریان خاوەنی هەر بیروباوەڕێکی سیاسی و هەر ڕێبازێکی فیکری بێت، چونکوو منداڵن، هەموویان وەکوو یەک مافی ژیـان و ئازادی و چاودێری و پاراستنیان هـەیە، مافی خـوێندن و چارەسەرکردن و یـاری کردن و پێکەنـین و دابیـن کردنی پێداویستییەکانی گەشەکردن و نەشونماکردن و پێشکەوتنیان هەیە. مافی... هـتد.
بەڵام بەداخەوە هەنـدێ لە وڵاتانی ئەندامی ئەو ڕێکخراوەیە وێڕای واژۆی جاڕنامەی جیهانی مافی منـداڵان، نەک هـەر پێبەنـدی بەڵـێـنەکـانیـان نەبوون، بەڵکـو هەر لە یەکـەم رۆژەوە بە ئاشکـرا و بێ شەرمانە، مافـی منـداڵانی کوردیـان پێـشێـل کـردووە و ستەم و تاوانە قـێزەوەنەکانیان دەرهـەق بە منـداڵانی کورد بە پێچـەوانەی بەڵـێـنەکـانیان و بە پێچـەوانـەی مافـی جیهانی منداڵانەوە بەڕێوە بردووە.
رەفـتاری نامرۆڤانە و رەگەزپەرستانەی رژێمە دڕندە و سەرکوتکەرەکانی دوو وڵاتی تورکیـا و ئێـران، لە پێـشـێلکـردکـردنی مـافـی منـداڵانی کورد بێ وێنـەیە لە جیهاندا، دەسەڵاتدارانی ئەم دوو وڵاتە نەک هەر منداڵانی کوردیان لە سادەترین ماف بێ بەش کردووە، بەڵکوو بە شێوەیەکی زۆر دڕنـدانە و دوور لە رەوشـت و لە بـەزەیی و لە ويـژدان، دوور لـە پـرەنسیـپەکانی مـرۆڤـایـەتی، دوور لە هـەمـوو یاسـا و رێسایەکی نێـودەوڵەتی، دوور لە مافـەکانی منـداڵان، دوور لـە هـەمـوو داب و نەریـت و رەوشـتـێکی ئەخلاقی. بە ئاشکرا لە پێش چاوی کۆمەڵگای نێـودەوڵـەتییەوە منـداڵان و مێردمنـداڵانی کورد دەگـرن و بە شێوەیەکی دڕندانە ئازار و ئەشکەنجەی جەسـتەی و دەروونیـان دەدەن. هـەر لەبەر ئـەوەی کە کـوردن، کـوردبـوونـیش بە لای داگـیرکەرانی رەگـەزپـەرستی کوردسـتانەوە تـاوانێکی گەورەیە.
هەنۆکەش بـە هـۆی سـیاسەتی قـەدەغەکردنی خوێندن و نووسین بە زمانی کوردی لە لایەن داگیرکەرانی رەگەزپەرستی تورکیا و ئێرانەوە, هەروەها بە داسەپاندنی ژیـانی پڕ لە کوێـرەوەری و کـڵـۆڵـییەوە بەسەر بنەماڵەکان بەشـێکی زۆری منـداڵانی کورد لە مافی خوێندن بێبەش کراون. لە کوردستان نەتەنیا منداڵان بەڵکو بەشـێکی زۆری دایـکان و باوکـانیشیان نازانـن مافـی منـداڵەکانیان چـین. بـۆیە بە پێویستمان زانی جارێکی‌تر ئەم بابەتە گـرنگە بەسەربکەینـەوە، لێرەدا بەکورتی وەکوو لە جـاڕنامـەی جیهانی مافی منـداڵاندا هـاتـووە تیشکیان دەخەینە سەر بـەو هـیوایەی کـە سـوودیـان لێ وەربگـرن. (بە باشترم زانی لە زمـانی منـداڵێکەوە دەقی مافەکان بنووسمەوە)
مـافی ئـەوەم هـەیە:
١ـ مـافی وەرگرتنی ناسـنامە: لەو رۆژەی لە دایک دەبم، دەبێ نـاو و نازناوێکـم هەبێـت و لە تـۆماری لە دایک بـووندا تۆمـار کـرابێـتم. دەبێ (شـوناسنامە) ی کەسی و رەگەزنامەم هەبێت. ئەمانە بۆ من زۆر پێویست و گرنگـن بۆ ئەوەی لە داهاتوو بتوانم بچم بۆ قوتابخانە و بایەخـم پێ بـدەن، لە دژی نەخـۆشییەکان ڤاکسینە بکرێم و دەرزیـم لێ بـدەن. تا گەورەش بووم بتوانم لە هەڵبژاردنەکانـدا مافی دەنگـدان و خۆکانـدیدکردنم هـەبێت. بە رێگای ئەم بەڵگانەوە، وڵاتێک هـەیە کە لە سەریەتی پێشوازی و پارێزگاریم لێ بکات.
لە رۆژئـاوای کوردستانی خۆشەویستـدا، لە سایەی سوریای داگـیرکەرەوە، تا ئەمڕۆش بەشێکی زۆری منـداڵان و تەنانەت گەورەکان، رەگەزنامە و شوناسنامەیان نییە، لە مافی خوێنـدن و لە زۆربەی مافـەکانی منـداڵان بێ بەش کراون، هـەر لەبـەر ئـەوەی کـە بە رەگـەز کـوردن.
٢ـ مـافی خۆشەویستی و رێـزگـرتن: وەک هـەر منـداڵێک مافی ژیـانم هـەیە. کۆمەڵێک کەس ( دایکـم، باوکـم، خێزانەکەم، کەسوکارم، یا ئەو کەسانەی کە هەنـدێ جار شوێنی ئەمـانەم بـۆ دەگـرنەوە) منـیان خـۆش بـوێ و بایـەخـم پێ بـدەن و رێـزم لێ بگـرن.
٣ـ مـافی یەکسانی: کـوڕ یا کـچ بم، خاوەنی پێـداویستیی تایبەتی بم، یا تەنـدروست و باش بـم، لەسەر هـەر ئایینێک بـم، یا رەنگی پێسـتم هەرچـییەک بێـت یا بە رەگـەز لە چ نەتەوەیـەک بـم و بە چ زمانێک بـدوێـم، هـەژاربـم یا دەوڵەمەنـد بـم، دایک و باوکم یا بەخێوکەری یاساییم خاوەنی هـەر بیـر و باوەڕ و ئایـدۆلـۆژییـایەکی سیاسی بن، نابێت جیـاوازیـم لەگـەڵ دا بـکەن، منیـش وەکوو منـداڵانی تـر دەبێـت هـەمـان مـافـم هـەبێـت.
٤ـ مـافی ژیـان و تەنـدروستی: مـافی ئـەوەم هـەیە کە خـواردنی باش و ئـاوی پاکـم بۆ دابین بکەن، جێگای حەوانەوە و حەسانەوەم هـەبێت، گەر نەخـۆش کەوتـم مافی چاوپێکەوتنی پـزیشکم هەبێت، یا بـۆ نەخۆشخـانەم بـەرن و چارەسەرم بکەن. مافـی ئەوەشـم هـەیە لە دژی نەخۆشـییەکان ڤاکسینە بکرێم و دەرمـانی پێـویستی بەرگـریـم بـدەنێ.
٥ـ مـافی چـوونە قـوتـابخـانە: مـافی ئـەوەم هـەیە بچـمە قـوتـابخـانە و بە زمانی دایـکـیم فـێری خوێنـدنەوە و نـووسـین و بیـرکـاری و زانیـاری بـبـم.
٦ـ مافی خـۆراک: وەکوو هـەمـوو منـداڵانی تـر، مافی ئەوەم هـەیە بخـۆم و بـرسی نەبـم. ئاوی خاوێن بخۆمەوە بۆ ئەوەی نەخۆش نەکەوم، پێویستە خواردنەکەم هەمەجۆرە و باش بێـت، تا جەسـتە و هـۆشـم گەشـە بـکەن و گەورەبـم.
٧ـ مـافی ئـازادی و رادەربـڕیـن: گەر هـێشتا منـداڵیـش بـم، دەبێـت مافی ئەوەم هـەبێت لە ناو خـێزانەکەم و لە پـۆل و لە قـوتابخـانەکەمدا بتوانـم بە ئەوپـەڕی ئـازادییەوە گـوزارشـت لە ڕای خـۆم بکەم و لەو پـرسە گـرنـگانەش کە پەیـوەنـدییان بە ژیـان و بە چارەنووسی منەوە هەیە، پەراوێـزم نەکەن و گـوێ بۆ خواستەکانم بگرن و دەنگ و ڕا و بۆچـوونی منیش بە هـەنـد وەربگـرن، بەڵکو پێویستە لە بـڕیـارەکانیـشدا بەشداربـم.
(ئـەو رۆژە نەبینـم) ئەگـەر دایـک و باوکـم لەیـەک جیابـوونەوە، پێـش ئـەوەی دادوەر بڕیاری خۆی بـدات، پێویستە پرسـم پێ بکات کە حەزدەکەم لە لای کامیـان بمـێـنمەوە. ئەگـەرچی ئـەو بـۆی هـەیە داواکـەی مـن ڕەت بـکاتەوە، بـەڵام لەسـەریەتی کە گـوێـم لێ بگـرێـت، چـونکە ئـەو بـڕیـارە پەیـوەنـدیی راسـتەوخـۆی بە ژیـانی منـەوە هـەیە.
٨ـ مـافی پاراستن لە تـونـد و تیـژی: کەس مافی ئەوەی نییە کە لێم بدات، یا بە خراپی رەفـتارم لەگـەڵـدا بکەن، یا لـۆمەم بـکەن و گـاڵـتەم پێ بکەن. لە کـوێ دا بـژیـم مـافی ئەوەم هەیە بە ئارامی و ئاشتی بژیم. دووربم لە تونـدوتیژی و لە شەڕ و لە ئاژاوە. کەسیش ئەو مافـەی نییە بمـنێرێـت بـۆ بـەرەی شـەڕ. مـافی ئـەوەم هـەیە، دایـکم و باوکم و کەسوکـارم لە شـەڕ و ئـاژاوە و لە زەبـر و زەنـگ و ئەشـکەنجـە بـمپـارێـزن.
٩ـ مـافی ناچـاری نەکـردن: شوێنی من پـۆل و قـوتابخانەیە نەک کـێڵگە و کارخانە. شوێنی من یاریگا و شاری یارییـە، نەک قـووڵی تونێـلی کانی کانـزاییە، تەنانەت گەر باوکم و دایکم و خـێزانەکەم زۆر هـەژاریش بـن، نە ئـەوان و نە کەسانی تـر ناتـوانن ناچار بە کارکردنم بکەن، بەتایبەتیش گەر ئەو کارە قـورس و مەتـرسیدار بێت و لە تـوانامـدا نەبێـت و زیانـم پێ بگەیەنێـت، کە بووم بە شانـزە ساڵان، لەوانـەیە لەو تەمەنەدا باشتر ڕابێـم و زیـاتر تێ بـگەم و قـاڵ ببـمەوە. ئەوسا مامـۆسـتاکانم دەتـوانن مامـەڵەی یاساییـم لەگـەڵـدا بـکەن.
١٠ـ مـافی یـاری و پێکـەنین و خـەون: هەنـدێ لە گەورەکانمان، ئەوەیان لە یـاد نییە، کە من هـێشتا منـداڵم و گەورە نیم، وەکوو هەموو منـداڵانی تر مافی یـاری و پێکەنین و خەونی خۆشم هـەیە. منداڵیم لێ تێک مەدەن، چونکە من هـێشتا زۆرم ماوە گەورە ببم.
پشـوو بۆ ئـەوەیە کە گەشـەی تێدا بکەم و خۆش ڕابوێرم. ئایا لـەوە خـۆشـتر و باشـتر هـەیە کە لە کاتی پشـوودانمـدا هـەوای پـاک هـەڵـبمـژم و هـاوڕێی تازە بگـرم و لە جەنجـاڵی شـار کـەمێ دووربـکەومەوە.
١١ـ مـافی پێکهـێنانی کۆمەڵەی منـداڵان: مـافی ئـەوەم هـەیە کە لەگەڵ کۆمەڵـێک لە هـاوڕێـکانـمدا، ڕێکەوتنمان هەبێت و کـۆمـەڵـەی تایبـەت بە خـۆمـان دابمـەزرێـنـین، داوا و پێداویستییەکانمان بخەینە ڕوو و گۆڤـاری منـداڵانمان هـەبێت، بۆم هەیە لە چالاکییە ڕووناکبیری و هـونەرییەکانـدا بەشداری بکەم و توانای خۆم بسەلمێنم و ڕۆڵـم هەبێـت.
١٢ـ لە سـێدارەنەدان و بەنـد نەکردنی تا هـەتایی: ئەگەر بە هـەر بیانـوویەک تاوانبـار کـرام، نابێت ئەشکەنجـە و ئـازارم بـدەن و رەفـتاری نابـەجێ دەرهـەقـم بکەن، نابێـت سـزای قـورس و نامـرۆیانەم بـدەن و نابێـت لە سـێدارەم بـدەن و نابێت بەنـدکردنی درێژماوەم بە سەردا بسەپـێنن. ئەوەش بـزانن کە من هەرگـیز حەز بە تاوان و بە خـراپی و بە کـاری نـاڕەوا ناکـەم.
ئەمڕۆ لە ئێراندا مانگ نییە بە تـۆمەتی هەڵبەستراوی بێبنەما، بە شێوەیەکی زۆر دڕنـدانەی بێوێنـە لە جیهـاندا، چەنـد مـێردمنـداڵـیک لە سـێدارە نەدەن، پشکی شـێری ئـەم تـاوانە دڕنـدانەیەش بـەر مـێردمنـداڵانی گەلی کورد کەوتـووە.
١٣ـ پاراسـتن لە دەسـترێـژی: پێـویسـتە لـە دەستـدرێـژیی سـێکـسی بـمـانپـارێـزن و زۆر بە تـونـدی سزای ئەو بێڕەوشتانە بـدەن کە دەستدرێـژی دەکەنە سەر منـداڵان.
١٤ـ خاوەنی پێداویستییە تایبەتییەکـان: ئەگەر منـداڵێکی خاوەن پێداویستییە تایبەتییەکان بـم، دەبێت ئەوە بزانن کە منیش وەکوو منداڵێکی تەندروستی ئاسایی، مافی ژیـانم هەیە. پێویستە پێداویستییە تایبەتییەکانی نەشونما و گەشەکردنـم بۆ دابین بکەن، ڕێـز و شکـۆداری و سەروەریم بپارێزن و پشتم لێ مەکەن و پشتیوانیم لێ بکەن، تاکوو بتوانم بە ئاسانی تێکەڵ بە کۆمەڵگاکەمان ببـم و وەکوو تاکـێکی ئاسایی ڕۆڵی بەرچاوم هەبێت.
١٥ـ بـیمـەی کۆمەڵایەتی: مـافی ئـەوەم هـەیە سوود لە زەمـانی کـۆمەڵاتی وەربگـرم، ئەگەر خـێزانەکەم هەژار و دەست کورتبێت، پێویستە مووچەیەکی مانگانەمان پێ بدەن.
١٦ـ پاراستن لە ماددە هـۆشبەرەکان: پێویستە لە سەرتان لە ماددە هـۆشبەرەکان و هەر ماددەیەکی سڕکەری دیکە بمانپارێزن و کەسانی دەرووننزم و لە ڕێدەرچوو کە بیانهەوێـت دڵپـاکی و ساویـلکەییمان بـقـۆزنەوە و هـەڵـمان بخەڵـەتێـنن و بۆ مەبەستی گڵاوی خۆیـان و بازرگانیکردن بەم ماددانەوە بەکارمان بهێنهن و ئێمەی منـداڵان تـووش بکەن، سزای قورس بەسەریاندا بسەپێندرێت.
١٧ـ مافی پەروەردەی سەردەمیانە: گرنگترین و سەرەکیترین ئەرکی ئەستۆی دایکم و باوکـم و بەخێـوکەرم ئەوەیە کە پێـکەوە هـاوکاری بـکەن و بە شیوازێکی سەردەمیانە پـەروەردەم بکەن و بایەخەم پێ بـدەن، ئەو ڕاستییە لەبەرچـاو بگـرن کە لە داهـاتـوودا من دەبـمە تاکـێکی کۆمەڵـگەکـەمان، هـیوادارم تاکـێک بم کە بتوانم خزمەت بە کۆمەڵگەکەم بکەم.
١٨ـ گۆشکـردنم بە کـوردایـەتی و کوردسـتانپـەروەری: ئـەرکی دایـکـم و باوکـم و خێزانەکەم و مامۆستاکانم و هەر دڵسۆزێکی دواڕۆژی گەشتری گەل و نیشتمانەکەمانە کە بە بیـری کوردایەتیی دوور لە دەمارگـرژی و بە سۆز و خۆشەویسی بۆ کوردستانی شیرینمان گۆشم بکەن وپەروەرەدەم بکەن، ئەمەش ئەرکێکی پێویست و پیـرۆزی نیشتمانیی هەموو لایەکتانە، ئەگەر ئەو ڕێبازەم گرت بەر، دەبمە مایەی شانازی بۆ هەمـووتان.
١٩ـ ئەرک و مافـەکـانـم: پێـویسـتە دایـک و باوک و مامـۆسـتاکانـم لـە ڕێی ڕاگەیـانـدنەکانەوە یان هەر ڕێگەیەکی ترەوە ئەرکەکـانم پێ بناسێنن، هەروەها ئاگادار بم کە مافـەکانیـشـم چـین و بە جوانی بۆمی ڕوون بکەنەوە. چونکە ئەو دوو شتە بۆ من و بۆ هەموو منداڵان و چـین و تـوێـژێکی کـۆمەڵـگەی کوردیمـان، زۆر گـرنگن کە بیـزانـین.
٢٠ـ فـرۆشتن و ڕفانـدن: دەزانـم هـەژاری و نەبـوونی وای کردووە کە هەندێک خێزانی بێدەرتان منـداڵەکانیان پێ بەخێو نەکـرێت، وەکوو کەلـوپەلێکی بازرگانی دەیانفـرۆشن، یان هەنـدێک گـرووپی مافـیا و دز منـداڵان دەڕفـێنن و بۆ کاری ناهەمـوار گەورەیان دەکەن، یان ئەندامەکانی لەشیان دەفرۆشن، یان بۆ ئازادکردنیان داوای پارەیەکی زۆر لە خێزانەکانی منـداڵە ڕفـێنراوەکان دەکەن بەرانبەر بە ئازادکردنیان، زۆر جاریش درۆ دەکەن و دەیانکوژن. گرووپە تیرۆریستییەکانیش منداڵان و هەرزەکارانی شێت و ناتەواو دەڕفـینن و بۆ کار و مەرامی تیـرۆریستی و تـاوان و خۆتەقـانـدنەوە بەکاریان دەهـێنن. هەمـوو ئەم کـارە نامـرۆییـانە، تاوانـن و هـەڕەشـەیـەکی گـەورەن بـۆ سـەر ژیـانی ئێمەی منـداڵان. پێـویستە لـەم دز و مـافـیا و گـرووپە دڕنـدانەیە بمـانپـارێـزن و قـورسـترین سـزای یاساییـان بـدەن.
٢١ـ پاراسـتن لە دەمارگـرژی: لـە هـەمـوو شـێوازێـکی دەمـارگـرژی ئاییـنی و نەتـەوەیی بـمپارێـزن، بە هـەستێکی پاک پەروەردەم بکەن، تـۆوی هـاوڕێیەتی و ئاشتی، لێبووردەیی، هاوکاری، هاوسۆزی، دڵسۆزی، چاکە، خـێرخوازی، ئاشتیخـوازی، زمانی وتووێژ و ڕێزگرتن لە دڵـمدا بـڕوێنن. چاندن و گەشەی ئەم کردارە باشانە، جیهـانێکی پڕ لە ئاشتی و مرۆڤدۆستی دێننە ئاراوە.
