ناسر ساڵحیئەسڵ
له ڕەوتی مێژوویی خه‌باتی سیاسی له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستاندا، بزووتنەوەی سیاسیی گەلی كورد بۆ هەر سەردەمێک و بۆ هەر گۆڕانكارییەک، بە بەردەوامی گۆڕانكاریی لە شێوەكانی خەبات خۆیدا پێک‌هێناوە.
چونكه نه‌ته‌وه‌ی کورد لە لایەک لە ڕەوتی مێژوویی سیاسیی خۆیدا، بەردەوام خاوەن بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازیی خۆی بووە و کەم تا زۆر قوتابخانە و ڕێبازگەلێکی هزری له‌پێناو مافی سیاسی و نه‌ته‌وایه‌تیی و مافی تاكه‌كه‌سی و كۆمەڵ و پیشەییه‌كاندا بونیاد ناوە، كە بەجۆرێک توانیویەتی لەسەر ئاستی وشیاری و ئاگایی تاک و كۆمەڵ و ڕێكخراوە پیشەییەكان شوێندانەری هەبێت. هەروەها لە لایەكی دیكەوە زەقبوونەوە پرسی شوناسخوازیی نەتەوایەتی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان تەنیا پەیوەست بەم ساڵانە دوایی نیە، بەڵكوو لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی باندۆڕی كۆمەڵە هۆكارێكی وەک باندۆڕی گلۆبالیزم و گەشەی تەكنۆلۆژی و گۆڕانكاریی كولتووری و كۆمەڵایەتی كە ڕێخۆشكەر بوون بۆ دەرچوون لە كۆمەڵگەیەكی ئەرینی بۆ كۆمەڵگەیەكی ئۆرگانێكی كە ئازادی تاک و كۆمەڵ و مافی هەڵبژاردن دەستەبەر دەكا، شوناسخوازیی نەتەوایەتی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتر زەق بۆتەوە و بۆتە ڕۆژەڤی باس و خواستی تاک و كۆمەڵ و ڕێكخراوە مەدەنی و فەرهەنگی و پیشەییەكان.
دیاره مێژوویی چالاکی كاروباری ڕێكخراوەیی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بۆ سه‌رده‌می كۆماری كوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه. دامه‌زرانی ڕێكخراوە مەدەنی و پیشەییەكان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ڕاستای گەشەی هزری سیاسی و كردەوەیی سیاسی و كاری ڕێكخراوه‌یی كاریگه‌ر لەسەر كار و چالاكی تاک و كۆمەڵی كورد هه‌بووه. هه‌ر بۆیه كاتێک لێكۆڵه‌ران له‌سه‌ر بارودۆخی پێگە و جێگه‌ی كار و چالاكی ڕێكخراوە مەدەنی و پیشەییەكان له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان دەدوێن و هه‌ڵیده‌سه‌نگێنن، تێکه‌ڵبوونی تاک و كۆمەڵی کورد له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان بە سیاسه‌ت و كاری مەدەنی و فه‌رهه‌نگی و ڕێكخراوه‌یی بەرز دەنرخێنن.
بەڵام بەهۆی بە ئەمنییەتی كردن و كەڵكەبوون و چارەسەرنەكردنی مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كورد لە ئێرانێكی فرەنەتەوەدا و نەبوونی وڵامێكی كردەیی لە چوارچێوەی یاسایی و سیاسیی و یاسای بنەڕەتی دێموكراتیكدا لە لایەن دەسەڵاتی ناوەندیی ئێرانەوە، وای كردوە، ویستی سیاسی و داخوازیی نەتەوەیی و شوناسخوازی گەلی كورد لە ئێراندا زەقتر و قووڵتر ببێتەوە. جا ئەم قووڵبوونەوە و زەقبوونەوەیە بە مانای ڕەتكردنەوەی شوناسی یەک نەتەوە، یەک زمان و یەک فەرهەنگیی نەتەوەی باڵادەست لە ئێرانی فرە نەتەوە و ئیتنیک و ئایینزا بووە و پەیوەستبوونی زۆرتری بە شوناسخوازیی نەتەوە بندەست و پەراوێزخراوی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەخشیوە.
گه‌لی کورد له پانتایی ده‌سه‌ڵاتی ڕێژیمی کۆماری ئیسلامیدا خاوه‌ن هیچ چه‌شنه مافێکی سیاسی و نەتەوایەتی نیه و ڕێژیم هه‌مووکات حاشای له‌وه کردوه، که کورد وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک پێناسه بکات و هه‌ر له‌م ڕوانگه‌شه‌وه هیچکات دان به مافه سیاسی و نەتەوەیی و کولتوورییەکانی گه‌لی کورد دانانێت. بۆ نموونە: به‌پێی ماده‌ی ١٥ و ١٩ی یاسای بنەڕەتی ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی هه‌موو گه‌لانی نێو جوگرافیای ئێران مافی خوێندن و نووسین به زمانی زگماکی خۆیان هه‌یه و ده‌توانن په‌ره به خوێندن و کولتووری خۆیان بده‌ن، به‌ڵام تا ئێستاش کۆماری ئیسلامی هیچ هه‌وڵێکی له‌م باره‌وه نه‌داوه و ته‌نانه‌ت به‌رگری له زۆر ڕێکخراوەی فەرهەنگی و فێرکاری زمانەوانی سه‌ربه‌خۆ کردوه، که ته‌نیا له بواری فێركاری و گه‌شه‌پێدان به زمانی کوردی چالاکی ده‌که‌ن. بۆیە لە لایەک منداڵانی كورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بێبه‌شن له پەروەردە و فێربوونی زمانی زگماکی به زمانی خۆیان و لە لایەكی دیكەوە سیاسه‌تی هەڵە و نكۆڵی كردن و چەواشەكارانەی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده و بارهێنانی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی بە بەردەوامی خه‌ریکی ئاسیمیله‌کردنی منداڵانی کورد له ناو کو‌لتوور و زمانی نەتەوەی باڵادەستدا بووە. لە چوارچێوەی پەروەردەی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێراندا، مامۆستایانی قوتابخانه‌کانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆیان نیه هیچ زانیارییەک له‌سه‌ر زمان و ئه‌ده‌بی کوردی به قوتابیان بده‌ن. هەروەها هه‌موو ساڵێ لە كاتی كرانەوەی قوتابخانەكانەدا وەزارەتی پەروەردەی ڕێژیم بەدەركردنی بەخشنامەی نهێنی، مامۆستایان ئاگادار دەكرێنەوە كە ئەگەر له‌سه‌ر پۆله‌کانی قوتابخانه به کوردی وانە بڵێنەوە و یا باسی کورد بکه‌ن، ده‌که‌ونه به‌ر سزا و لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌کرێت. هەربۆیە مامۆستایانی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، هەردەم لەژێر سێبەری گوتاری هەڕەشە و تۆقاندن وانە دەڵێنەوە. هەروەها لە کوردستان، مامۆستایانی بە ئەزموون و شکۆمەند بەهۆکاری تۆمەتی ترسنۆکانە و نەشیاوی ئەمنییەتی یان بەهۆی جیاوازی هزری و کولتووری لە کارەکانیان دەردەكرین و دوور دەخرێنەوە و یا ناچار بە خانەنشینی دەکرێن و سزای نادادپەروەرانەی دیکەیان بۆ دەبڕدرێتەوە.
هەروەها ئه‌و ڕووناکبیر و چالاکانی ڕێكخراوە فێركاری و کو‌لتووریانه‌ش که خۆبه‌خشانه خه‌ریکی زیندووڕاگرتنی زمانی کوردین، ساڵانه له‌گه‌ڵ ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه‌ی یه‌کجار زۆری هێزە ئەمنییەتییەكانی ڕێژیم به‌ره‌وڕوو ده‌بنه‌وه و تووشی گرتن و زیندان دەبنەوە. به‌گشتی پێشێلکردنی مافه فێرخوازییەكانی زمانی كوردی و کولتوورییەکانی گه‌لی کورد یه‌کێک له سیاسه‌ته هه‌ر به‌رچاوه‌کانی ڕێژیمه دژ به نه‌ته‌وه‌ی کورد له ڕۆژهەڵاتی کوردستانه.
بۆیە لە وەها بارودۆخێكدا بەستێنی خەبات لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆ مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كورد لە زیادبوون‌دایە. چونكە لە لایەک ڕێژە و ڕادەی پاڵنەرەكانی مافخوازیی كۆمەڵگەی مەدەنی و ویستە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كورد لە زیادبووندان و لە لایەكی دیكەوە ڕادەی وڵامدانەوەی یاسایی و سیاسیی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێران لە كەمترین و نەزمترین ئاستی خۆیدایە. ئەوە لەكاتیكدایە كە هەلومەرجی ناوچەیی و جیهانی بەرەو ئاقارێک دەچێ كە پرسە نەتەوەیی و ئیتنیک و ئایینزاكان یەكێک لە باسە گرنگەكانی سیستەمی نێونەتەوەییە و ڕێگاچارەیی گونجاویی بۆ دەدۆزنەوە تا كێشە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی وڵاتانی فرەنەتەوەیی وەک ئێرانی پێ چارەسەر بكەن.
هەبوونی بارودۆخ و بەستێنێكی ئاوا وادەكات ڕاكێشانی سەرەنجی شوناسخوازیی نەتەوەیی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بگاتە بەرزترین ئاستی خۆی. چونكە لە لایەک بزووتنەوە جەماوەریی گەلی كورد لەسەر بنەمای پێكهاتەی فرەنەتەوەیی ئێران ڕاوەستاوە و لە لایەكی دیكەوە گەلانی ئێران چاوەڕوانی هەل و دەرفەتێكن كە هەڵگری جووڵە و ڕاپەڕینی جەماوەریی بێ، كە هەوێنی سەرەكیی بزووتنەوە جەماوەرییەكان لە هەمبەر زاڵێتی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدایە. هەربۆیە بارودۆخی ئێستای ڕێژیمی ئێران كە تووشی گرفتی ڕەوایی خەڵكی بۆتەوە و لە سیستەمی نێونەتەوەیی تەریک كەوتووتەوە، ئیمكان و زەمینەی بۆ هێز و لایەنە سیاسییەكان و ڕێكخراوە پیشەیی و مەدەنی و فەرهەنگییەكانی گەلانی ئێران ساز بووە، كە بە یەكیەتیی و یەكگرتوویی درێژە بە خەباتی جەماوەریی شار بدەن. بە سەرنجدان لە وەها بارودۆخێكدا، حیزب و ڕێكخراوەی سیاسی گەلانی ئێران و كۆمەڵگەی مەدەنی و شوناسخوازانی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، هەمیشە بە دوای ڕێگاچارەی ئاشتییانە بۆ ویستە سیاسی و نەتەوایەتییەكان و ویستە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەكاندا دەگەڕێن.
هەر وەكوو له ڕەوتی ڕاپەڕینی گەلی كورد لە بزووتنەوەی ژینادا، ڕێكخراوەكانی ژنان، پیشەیی و مەدەنی، فەرهەنگییەكان و لایەنە سیاسییەكان، پێشەنگی بزووتنەوە (ژن ژیان ئازادی) و شوێندانەر ئەو بزووتنەوەیە لە ئاستی ئێران و نێونەتەوەییدا بوون، لە ئیستادا بۆ شوێندانه‌ری و به‌هێزبوونی زیاتری ئه‌و ڕەوتە له خه‌باتى شاردا، له‌پێناو گه‌یشتن به ئامانجه سیاسی و نه‌ته‌وایه‌تییه‌كانی گەلی كورد، پێویسته له هه‌موو توانا‌کانی تاک و کۆمه‌ڵ و ڕێكخراوە پیشەییەكان و لایەنە سیاسییەكان، كه‌لک وه‌رگرین. بۆیە له ئێستا‌دا كه خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی كورد له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان له قوناغێكی هه‌ستیاردایه، پرس و كێشه‌ی پیشەییەكان له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان، نابێ ته‌نیا لە پرس و كێشه‌ی پیشەیی و ڕێكخراوەیەدا قەتیس و بخولێتەوە، به‌ڵكوو دەبێ كێشه و پرسی ڕێكخراوەكان و به‌شدارییان له ڕاپەڕین و شۆڕشدا، ببێته پرسێکی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی و پێوه‌ندیدار به چاره‌نووسی مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكان و لە ڕاستای گه‌یشتن به ئازادی و مافی پیشەییەكاندا بێت.
به كورتی هەموو چالاكییەک و كردەوەی چالاكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، فەرهەنگی، ژینگەپارێز، هونەری و وەرزشی و كەسایەتییەكان و ئێلیتی كورد، لە چوارچێوەی خەباتی ڕزگاریخوازیی نەتەوەیی و دێموكراتیكی گەلی كورد جێ دەگرێت. بۆیە ئەركی ڕێكخراوە مەدنی و فەرهەگییەكان و كەسایەتییەكانی فەرهەنگی و ئایینی نیشتمانپەروەر، له ڕەوتی ڕاپەڕین و شۆڕشی شاردا، به‌شداریكردن و خۆ ڕێكخستن له چوارچێوه‌ی كاری ڕێكخراوه‌یدایه له شێوه‌ی جۆراوجوردا، تاكوو ڕێكخراوە پیشەییەكان شان به شانی لایەنە سیاسییەكان و چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی كوردستان له سه‌ركه‌وتن و گه‌یشتن به ماف و ئازادی خۆیان و نه‌ته‌وه‌كه‌یان، به‌شداری چالاكانه‌یان هه‌بێت. به‌شداری به كرده‌وه‌ی كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوە پیشەییەكان له ڕەوتی خه‌باتی شاردا، سه‌ركه‌وتن و گه‌یشتن به ماف و ئازادی و پێشكەوتنی کۆمه‌ڵگە مسۆگەر دەكات. بۆیە لە سەردەمی كۆمەڵگەی ئۆرگانێكی و گلۆبالیزم و گەشەی تەكنۆلۆژیدا، دەبێ به‌شداری ڕێكخراوە پیشەییەكان ببێتە بەردی بناغە و پڕەنسیبی نەگۆڕی خه‌باتی شار، تا له توانا جەماوەرییەکانی چین و توێژەی كۆمەڵگەی زیندوو له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان، كه‌لكی پێویست وەرگیری و سه‌رئه‌نجام ڕەوتی خەباتی ڕزگاریخوازانى گه‌لی كورد له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان، خێرایی و جووڵەی زیاتر بەخۆیەوە بینێت. كەوابوو داهاتووی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لەدەستی كۆمەڵاتی خەڵكی كوردستان دایە نە ڕێژیمێكی سەرەڕۆ و ناوەندگەرا لە ئێراندا.
