یه‌کێک له بنەڕەتیترین مافی نه‌ته‌وه‌کان، مافی دیاریکردنی چاره‌نووسه و ئه‌و ئه‌سڵه ئه‌و مافه ده‌دا به نەتەوەکان که لە بەرژەوەندیی خۆیاندا بڕیار لەسەر چاره‌نوسی سیاسی، ئابووری و فه‌رهەنگییان بدەن.
له ساڵی١٩٦٠ زایینیدا ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان به‌یاننامه‌یه‌کی گرینگی له پێناو پێدانی سه‌ربه‌خۆیی به وڵاته داگیرکراوەکان»مستعمرات» په‌سه‌ند کرد. ماده‌ی ٢٥ی ئه‌و به‌‌یاننامه‌یه پێداگری لە سەر ئه‌و تێڕوانینه دەکا که قه‌رارگرتن و مانه‌وه له ژێر ده‌ستی ده‌وڵه‌تی بێگانه به جۆرێک له‌ژێرپێنانی مافی مرۆڤه و دژایه‌تیی هه‌یه له‌گه‌ڵ مه‌نشووری ڕیکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان. هه‌ر بۆیه له‌و بیاننامەیه‌دا باس له‌وه کراوه که هه‌موو نه‌ته‌وه‌کان خاوه‌نی ئه‌و مافه‌ن که له بڕیاردان بۆ دیاریکردنی چاره‌نووسی خۆیاندا سه‌ربه‌ست بن، به‌و مانایه مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه ئازادانه له‌سه‌ر دۆخی سیاسیی خۆیان بڕیار بده‌ن و په‌ره به گه‌شه‌پێدان بە بواری ئابووری، کۆمەڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگیی خۆیان بده‌ن.
ئاکامی گرینگیدانی کۆمەڵگای نیونەتەوەیی بە مەسەلەی مافی دیاریکردنی چارەنووس ئەوە بوو کە لە نێوان ساڵەکانی ١٩٤٥ هەتا ١٩٧٧ نزیک بە ٧٥ وڵات سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند و لەلایەن کۆمەڵگەی نێو نەتەوەییەوە بەڕەسمی ناسران. بەڵام هێشتا کۆمەڵە نەتەوەیەکی دیکەش ماون کە ئەو مافەیان بەخاوەن نەکردوە و نەتەوەی کورد یەک لەوانە.
بەپێی نێوەرۆکی ڕێکەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان ئەو مافە تەنیا بەو گەلانە ڕەوا بیندراوە کە خاکەکەیان لەلایەن دەوڵەتانی دیکەوە داگیر کرابێ، واتە «مستعمرە» بووبن. بەداخەوە یەکێک لەو نەته‌وانە کە هەم خاک و هەم خەڵکی بەسەر چوار دەوڵەتدا دابەش کراوە و نەیتوانیوە لەو مافە کەڵک وەربگرێ نەتەوەی کوردە و هەر کاتێک ویستوویەتی پەنا بۆ یاسا نێودەوڵەتییەکان بەرێ، بەوە تۆمەتبار کراوە کە دەیەوێ خاکی وڵاتێک داببرێ؛ لە حاڵیکدا کورد نایهەوێ خاکی هیچ وڵاتیک داببڕێ، بەڵکوو دەیەوێ خۆی خاوەنی خاک و نیشتمانی خۆی بێ.
دەگوترێ یەکێک لە کۆسپەکانی سەر ڕێگای مافی دیاریکردنی چارەنووس ئەوەیە کە سنوورەکان ئاڵوگۆڕیان بەسەردادێ و لە هەمان حاڵدا یەکی دیکە لە گرفتە بنەڕەتییەکان لە جێبەجێکردنی ئەو ئەسڵەدا ئەوەیە کە هەم ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و هەم کۆمەڵگەی جیهانی بە پاساوی ئەوە کە نابی دەست لە کاروباری نێوخۆیی وڵاتان وەربدرێ لە جێبەجێکردنی ئەسڵی مافی بڕیاردان لەسەر چارەنووسی گەلانی ژێردەست خۆ دەبوێرن.
ئەنگیزە و هۆکاری جۆراوجۆر هەن بۆ ئەوەی تاکەکانی نەتەوەیەک کە لە کەمایەتی دان لە دەوری یەکتر کۆ بکاتەوە بۆ بڕیاردان لەسەر چارەنووسی خۆی کە زیاتر بە جیابوونەوە لەو دەوڵەتە دادەندرێ کە حکوومەتیان بەسەردا دەکا. هۆکارەکانیش بە پێی هەلومەرجی سیاسی لە وڵاتە جۆراوجۆرەکاندا جیاوازن.
لێرەدا سێ هۆکاری سەرەکی باس دەکەین کە ڕەنگە گرینگترین هۆکارەکان بن بۆ ئەوەی کەمایەتییەکان بۆ گەیشتن بە مافەکانیان پەنا بۆ کەلکوەرگرتن لە مافی بریاردان لەسەر دیاریکردنی چارەنووس دەبن.
١) ڕزگاربوون لە چەوسانەوە. بۆ ڕزگاربوون لە زوڵم و زۆریی دەسەڵاتدار کە بە هەموو شێوازێک دەیەوێ پاکتاوی ڕەگەزییان بکا، یا لە بواری فەرهەنگی و ئابوورییەوە دەچەوسێندرێتەوە ودەسەڵاتدار لەو ڕێگایەوە دەیەوێ تاکەکانی ئەو کەمایەتییە هەژار و بێکار و بێدەرەتان بکا بۆ ئەوەی هێژموونی خۆی بەسەردا ڕابگرێ.
٢) بێبەشکردنی لە دەسەڵات. دەسەڵاتدار بەردەوام کەمایەتییە نەتەوەییەکان لە بەشداری پێکردن لە بەڕیوەبەریی وڵاتدا بێبەش دەکا و هەموو کات وەک هاووڵاتیی پلە ٢ و ٣ چاو لە تاکەکانی ئەو کەمینەیە دەکا و هیچ زەمینەیەکی لەبار ناخوڵقێنێ کە تاکەکانی کەمینە لە بەرپرسایەتیی سەرەکی و بڕیاردەری بەڕێوەبەریی وڵاتدا بەشدار بن.
٣) هەستی نەتەویەتی. کاتێک تاکەکانی نەتەوەیەک کە لە کەمایەتی دان و لە بواری سیاسی و ئابووریی و فەرهەنگی و تەنانەت لە بواری مافەکانی مرۆڤیشەوە دەچەوسێندرێنەوە، سروشتییە هەستی نەتەوایەتی و هاوخوێنی لە دەوری یەکتریان کۆ بکاتەوە و هەوڵ بدەن لە ڕیگای جۆراوجۆرەوە تێ بکۆشن بۆ ئەوەی ببنە خاوەنی مافی بڕیاردان لە سەر چارەنووسی خۆیان و بۆ دروستکردنی کیانێکی سەربەخۆ هەنگاو بنێن و ئەو ئیرادە لە خۆیان نیشان دەدەن کە هیچ دەوڵەتێک ناتوانێ بە پاساوی ئەمنی و مەسەڵەی نێوخۆیی مافەکانیان پێشێل بکا.
سروشتییە لە هەر وڵاتێکدا کەمینەیەکی نەتەوەیی، مەزهەبی و زمانی ئەگەر بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ و نادیار لە مەیدانی سیاسەت و بەڕێوەبەریی وڵاتدا بەشداریی پێ نەکرێ و و بەڕادەی خۆی لە بەرهەم و قازانجی وڵاتی پێ نەبڕێ دەبێتە ئۆپۆزیسیون و هەموو ڕێگەچارەکان تاقی دەکاتەوە بۆ ئەوەی لەو بارودۆخە ڕزگاری بێ. لووتکەی ئەو هەڵوێستە پەنا بردنە بۆ پێکهێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ و جیا لەو وڵات و دەوڵەتەی کە هەتا ئێستا تێیدا ژیاوە. هەموو ئەوانەی ئاماژەمان پێدان لەگەڵ بارودۆخی نەتەوەی کورد لە ئێستادا یەک دەگرێتەوە. بەداخەوە بە هۆی دابەشبوونی کوردستان بەسەر چوار دەوڵەت (ئێران، عێراق، سوریە و تورکیە)دا و مانەوەی لە ژێر هەژموونیی دەوڵەت نەتەوەکانی فارس و تورک و عەڕەب وایکردووە کورد لە نێو ئەو دەوڵەتانەدا ببێتە کەمینە و لە هەمان حاڵدا لە مافە سیاسی و ئابووری و فەرهەنگییەکانی بێبەری بکرێ و لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا لە لایەن سپا و دەزگا ئەمنیەتییەکانی ئەو دەوڵەتانەوە کۆمەڵکوژ بکرێ و خاکەکەی لێ داگیر بکرێ. ئەوەش وایکردوە کە کورد لە سەد ساڵی ڕابردوودا ئۆپۆزیسیونی بەهێز و مەیدانی بێ. خەبات و تێکۆشانی بێ پسانەوەی کورد وایکردووە کە چەوسانەوەی نەتەوەیەکی زیاتر لە چل میلیۆنی تەنیا لە چوارچێوەی ئەو دەسه‌ڵاتانەدا قەتیس نەمێنێتەوە و سەردەمی ئیستادا ببێتە پرسێکی ناوچەیی و جیهانی کە ئەگەر چارەسەری بنەڕەتی نەکرێ ئارامی وئ اسایشی ناوچەکە کە بۆ جیهان گرینگە لەو ناوچەیەدا نایەتەدی.
لەلایەکی دی کۆمەڵگەی جیهانی و بە تایبەتی ڕیکخراوە نەتەوە یەکگرتووەکان بەشێکی گرینگن لە درێژەکێشانی ئەو چەوسانەوە و پشتگوێخرانی مافەکانی کورد وەک نەتەوەیەک کە خاوەنی خاک و گەل و مێژوو و کلتوور و زمانی خۆیەتی. گرینگیدانی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان و کۆمەڵگەی جیهانی بە مەسەلەی کورد لەسەر ئەو بنەمایە نییە کە کێشەی کورد مەرجەکانی مەشرووعیەتی قانوونی تێدا نییە، بەڵکوو ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان پێی وایە ئەوە پرسێکی نێوخۆیی وڵاتانە کە ئەوە لە پێوەندی له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌ی کورد و کێشه ڕه‌واکه‌یدا لە جێی خۆیدا نییە. چونکه ئه‌گه‌ر هەر به مێژووی 500 ساڵی ڕابردودا بێینه‌وه ده‌بینینن که کوردستان و ئه‌و خاکه‌ی که کورد له‌سه‌ری نیشته‌جییه یه‌ک پارچه بووە و سنوور به نێو خاکه‌که‌یدا نه‌کێشراوه، به‌ڵام دوای شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی و دابه‌شکردنی ئیمپراتۆریی عوسمانی بێ ئه‌وه‌ی کورد خۆی بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نووسی سیاسیی خۆی بدا، ده‌وڵه‌تانی سه‌رکه‌وتوو له شه‌ڕ چاره‌نووسێکیان بۆ ده‌ستنیشان کرد که تا ئێستاش به‌ده‌ستییەوە ده‌ناڵینێ. هێزه‌کانی خه‌باتکاری کورد له ماوه‌ی سه‌د ساڵی ڕابردووشدا خه‌باتیان کردووه بۆ ئه‌وه‌ی ئەم غه‌درە لە کۆڵ کورد کەنەوە. له لایه‌کی دیکه‌وه له ماوه‌ی سه‌د ساڵی ڕابردوودا ڕێکخراوی
نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان خۆی له چه‌ندین مه‌سه‌له‌ی هاوشێوه‌ی مه‌سه‌له‌ی کورد به خاوه‌ن کرده‌وه و ئه‌و خاوه‌ندارییه‌تیه وایکردوە مه‌سه‌له‌ی ئه‌و نه‌ته‌وه ژێرده‌ستانه مەشڕوعیه‌تی جیهانی وه‌ده‌ست بێنێ بۆ نموونه فەلستین که پشتگیری رێکخراوه نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان بوو به هۆی ئه‌وه‌ی فەڵەستین ستاتوی خۆی هەبێ لەو ڕێکخراوه‌یەدا.
شک له‌وەدا نییه ڕێکخراوی نه‌ته‌وه
یه‌کگرتوه‌کان به داخه‌وه تا ئێستا هیچ
ڕۆڵێکی له چاره‌سه‌ری کێشه‌ی کورددا نه‌بووه و له‌و نێوه‌دا هێندێک هۆکار ڕه‌نگه
کاریگه‌رییان بووبێ له‌سه‌ر ئه‌وه که ئەو ڕێکخراوەیە خۆی له ئاستی چاره‌سه‌ری
پرسی کورددا بێده‌نگ کردوه. وه‌ک ئاڵۆزیی
پرسی کورد که نه‌ته‌وه‌یه‌که به‌سه‌ر چوار ده‌وڵه‌تدا دابه‌ش کراوه و ئه‌وه چوار ده‌وڵه‌ته‌ش له ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست هه‌ڵکەوتوون که هه‌ستیارترین ناوچەی جیهانه، یا ڕه‌نگه ئه‌وەش هۆکارێک بێ که تا ئێستا هیچ ده‌وڵه‌تێک پشتیوانیی له پرسی کورد نه‌کردووه و به‌ڕه‌سمی ئه‌و بابەتەی نه‌بردۆته به‌ر ده‌می ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان. چوونکە به پێی سازوکاری ئه‌و ڕێکخراوه جیهانییه هه‌ر کاتێک پرسی نەتەوەیەک لە کۆڕی گشتیی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کاندا بێته به‌ر باس پێویسته له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تێکی ئه‌ندام له‌و ڕێکخراوه‌یه پێشنیار و پشتگیری بکرێ. له
ساڵی 1٩63 ده‌وڵه‌تی «مو‌غولستان» له ژێر کاریگه‌ریی یەکیەتیی سۆڤییەتدا هه‌نگاوێکی گرینگی بۆ ئەو بابەتە هاویشت و مه‌سه‌له‌ی کوردی برده
به‌ر ده‌م کۆڕی گشتی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان، به‌ڵام هه‌ر زوو پاشگه‌ز بۆوه.
لێره‌دا جێی خۆیەتی ئه‌م پرسیاره ڕووبه‌ڕووی کۆمه‌ڵگای جیهانی بکەینەوە چۆنە لەو سەردەمەدا کە سەردەمی بە جیهانیبوونه و ڕۆژ به ڕۆژ به هۆی پێشکه‌وتنی زانست مه‌وداکان کورتتر ده‌بنه‌وه و سنووره‌کان مانای ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان له ده‌ست ده‌ده‌ن، نه‌ته‌وه‌یه‌کی زیاتر له چل میلیونی به پانتایه‌کی جوغرافیایی به‌ربه‌رین له مافی بڕیاردان له سه‌ر چاره‌نووسی خۆی بێبه‌شه؟ چۆنە پێی ڕه‌وا نابینن که خۆی بڕیار له‌سه‌ر مافی چاره‌نووسی خۆی بدا و ته‌نانت پێی ڕه‌وا نابینن که له سه‌ره‌تایترین مافی هاووڵاتیبوون له نیو ئه‌و ده‌وڵەتانه‌ی که به‌سه‌ریاندا دابه‌ش کراوه به‌هره‌مه‌ند بێ، ئه‌وه له حالێک دایه که هه‌ر ئه‌و چوار ده‌وڵه‌ته که دژایه‌تیان هه‌یه له‌گه‌ڵ مافه‌کانی کورد له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کانیان به پێی به‌رژه‌وندییه‌کانی خۆیان به‌ردی ئازادیی گه‌لان له سینگیان ده‌ده‌ن و پشتگیری مادی و مه‌عنه‌وی جیابوونه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده‌که‌ن لەو ده‌وڵه‌ته‌ی تێیدا ده‌ژین. هه‌ر ئه‌وه خۆی پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئوسووڵه‌یه که ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان پشتی پێ ده‌به‌ستێ بۆ ئه‌وه پشتگیری پرسی کورد و خه‌باته ڕه‌واکه‌ی نه‌کا و به پێ قانوونی نێوده‌وڵه‌تی هه‌ڵسوکه‌وتی ئه‌و چوار ده‌وڵه‌ته له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کانی خۆیان «تعارض» قانوون درووست ده‌کا؛ به‌ڵام کۆمه‌ڵگای جیهانی لێی بێده‌نگ بووه و ئه‌وی له‌و نێوه‌دا زیانی پێ گه‌یشتووه نه‌ته‌وه‌ی کورد بووه.
له سه‌رده‌می ئیستادا که هه‌م ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی کوردستانیان به‌سه‌ردا به‌ش کراوه ئینکاری مافی چاره‌نووس کورد ده‌که‌ن و هه‌م ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان به پاساوی مه‌سه‌له‌ی نێوخۆیی وڵاتان خۆ له چاره‌سه‌ری پرسی کورد ده‌بوێرێ، پێویسته کورد له هه‌ر پارچه‌یه‌ک له کوردستان که هه‌ل و ده‌رفه‌تێک به هۆی خه‌بات و تێکۆشان یا ئاڵوگۆره‌کانی ناوچه‌که هاته پێش بیقۆزێتەوە و به باشی که‌ڵکی لێ وه‌ربگرێ. ئه‌و ده‌رفه‌ته له حاڵی حازردا بۆ باشووری کوردستان ڕه‌خساوه چونکه ماوه‌ی زیاتر له 20 ساڵه گه‌لی کورد له‌و پارچه لە کوردستان بۆته خاوه‌نی داموده‌زگای ده‌وڵه‌تی و له ناوچه‌یه‌کی نائارامی وه‌ک ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست و له نێو عێراقیکی شێواودا سه‌ره‌ڕای هه‌موو کۆسپه‌کان توانیویه‌تی ئارامی و سه‌قامگیری و ئه‌منیه‌ت له نێوخۆیدا دروست بکا؛ بۆیە لەسەر هەر تاکێکی کوردە لە پێشدا لە باشووری کوردستان و پاشان لە پانتایی کوردستانی گەورەدا پشتیوانیی بکا لە بەشداری کردن لە گشتپرسی بۆ ئەوە ئیرادەی نەتەوەیەک زاڵ بێ بە سەر قانوونە نێوخۆیی ونێودەوڵەتیەکان کە لە بەرژەوەندی ئەو دەوڵەتانەدا دارێژراون کە کوردستانیان بە سەردا دابەش کراوە.
سەرچاوە: ڕۆژنامەی کوردستان ژمارە ٧٠٩.
