که سەیری ئاڵوگۆڕه‌کان له پاش هەڵبژاردنه‌کانی سەرکۆماری ده‌کەین؛ ئه‌گه‌رچی پێشتر لێکدانه‌وه و خوێندنەوەی جۆراوجۆری بۆ دەکرا و چاوه‌ڕوانیی مه‌نتیقیش له سه‌ر حه‌سه‌ن ڕوحانی که‌ڵه‌که کرابوو، بەڵام ده‌بینین که تا ئێستا هیچی لە وەزعی ئێران و سیاسەتی ڕه‌سمیی کۆماری ئیسلامی نەگۆڕیوە. نیزام و حكومەتی ئێران هەروا نادێموکراتیکە، خەڵکی ئێران له‌گه‌ڵ کێشە ئابووری و کۆمەڵایەتییه‌کانی وه‌ک بێکاری، هه‌ژاری، دژواریی ده‌سخستنی بژیوی ژیان و نەبوونی دێموکراسی و ئازادی ده‌سته‌ویه‌خه‌ن و بارودۆخه‌که هیچ به قازانجی خه‌ڵک نه‌شکاوه‌ته‌وه، کە سەیری ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستانیش دەکەین ده‌بینین که لە پێوەندی لەگەڵ ژیان و گوزەرانیاندا وەزعی خەڵک نه‌ک باشتر نەبووە، بەڵکوو لە زۆر لاوه خراپتریش بووە. هەلومەرج لە کوردستان لەچاو ناوچەکانی دیکەی ئێران زیاتر ئەمنییەتیتر کراوە و له‌م دواییانه‌دا بۆ سەرکوتکردنی زیاتری خەڵکی کوردستان و بزووتنەوەی سیاسیی کورد هەموو هێزە ئەمنییه‌تی و نیزامییەکانی کوردستانیان خستۆتە ژێر فەرماندەیی سوپای پاسدارانه‌وه بۆ ئەوەی زیاتر و باشتر بتوانن لە ڕووی ئەمنییه‌تی و نیزامییەوە کۆنترۆڵی کوردستان و سنوورەکانی کوردستان له‌گه‌ڵ بەشەکانی دیکەی کوردستان بکەن. له کوردستان ماف و ئازادییه‌کان و جووڵەی خەڵک زیاتر سنووردار کراوە، هه‌ر بە پێی ئامارەکانی ناوه‌نده حکومییه‌کان که ورد و ده‌قیقیش نین، نرخی بێکاری له کوردستان له هه‌موو ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئێران زیاتره و له سه‌رێیه. ده‌شبینین به‌شێکی زۆری خه‌ڵک که له پێناو پارووه نانێکدا ناچار ڕو له کۆڵبه‌ری ده‌که‌ن_ که به‌هیچ پێوانه و پێناسه‌یه‌ک ناتوانی وه‌ک کار چاوی لێبکه‌ی_ له‌لایه‌ن هێزه چه‌کداره‌کانی حکومه‌ته‌وه چۆن به‌ره‌وڕوویان ده‌بنه‌وه و چۆن خوڵتانی خاک و خوێنیان ده‌که‌ن. گرتن و زیندانیکردن و جێبه‌جێکردنی سزای ئێعدامیش که هەروا درێژەی هەیە. دیاره ئه‌گه‌رچی ئاوسانی ئابووری، بێکاری، گرانی و کێشە کۆمەڵایەتییه‌کانی دیکه بینه‌قاقای خەڵکیان گرتوه، بەڵام بەو حاڵەش خەڵكی کوردستان هەروا لەسەر هەستن و بە حوکمی سیاسیبوونیان بە نیسبەت هەر کردەوەیەک دژکردەوەیان هەیە و له مه‌یداندا ماونه‌ته‌وه. هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا ناڕەزایەتیی خەڵکی بانە و چەند شارێکی دیکه به به‌ردوامیی کوشتنی کۆڵبه‌ران و کاسبکارانی سه‌رسنوور و خۆشیدەربڕینه بێ وێنه‌کانی خه‌ڵک سه‌باره‌ت به ڕاپرسییه‌که‌ی هەرێمی کوردستان بۆ سه‌ربه‌خۆیی دوو نموونه‌ی نیزیکن و دەتوانین بڵێین تێکۆشان و بزووتنەوەی مەدەنی و سیاسیی خەڵکی کوردستان له شێوەی مەدەنیانەدا، فەزای سیاسیی کوردستانی گەرمتر کردوە و خەڵک وشیارتر و لەسەر هەستترن. تەنانەت که چاو له گۆڕانکارییه‌کان له پۆست و به‌رپرسایه‌تییه ئیدارییه‌کان له پارێزگاکانی کوردستاندا ده‌که‌ین، ده‌بینین ئێستا زیاتر لە خەڵكی کورد و خۆجێی بۆ ئوستاندار و فەرماندار و به‌شه‌کانی دیکه کەڵک وەردەگرن ئەمه لە باوەڕی ڕێژیم بۆ هاوبه‌شیی ئیداری سەرچاوە ناگرێ، بەڵکوو ئەوە ئاکامی خه‌بات و تێکۆشان و نه‌سره‌وتنی چالاکانی مەدەنی و به گشتی خەڵکی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە کە حیزبی دێموکرات زۆر بە بایەخەوە سەیری کردوە و پشتگیریی لێ دەکا.
کۆماری ئیسلامیی ئێران له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له نێوخۆی وڵاتدا به‌ره‌وڕووی کۆمه‌ڵێک قه‌یرانی زۆر بنه‌ڕه‌تی و گه‌وره بۆته‌وه، به‌ڵام له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کانی خۆی گه‌مه‌که‌ری سه‌ره‌کیی هاوکێشه‌کانی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی نیوه‌ڕاسته و له ئێستادا له چه‌ند وڵاتی وه‌ک به‌حره‌ین، لوبنان، عێڕاق و سووریه‌دا ده‌وری زۆر به‌رچاو و شوێندانه‌ر ده‌بینێ.
له سه‌ره‌تای ده‌سپێکی قه‌یرانی سووریه‌دا زۆربه‌ی هه‌ره زۆری چاوەدێڕانی سیاسی لایان وابوو بەشار ئەسەد ده‌بێ بڕوا و، مەرجی زۆر وڵات بۆ ئاساییکردنه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌کانیان له‌گه‌ڵ سووریه ئه‌وه بوو کە بەشار ئەسەد لە دەسەڵاتدا نەمێنێ؛ بەڵام ده‌بینین سه‌ره‌تا به‌هۆی پشتگیری هەمەلایەنەی کۆماری ئیسلامی و پاشان بە هاتنه‌مه‌یدانی رووسیە، ئێستا خەریکە وەزعەکە تەواو له به‌رژه‌وه‌ندیی به‌شار ئه‌سه‌ددا دەگۆڕدرێ و نه‌خشی کۆماری ئیسلامی له دروستبوونی ئه‌و واقعییه‌ته حاشای لێ ناکرێ و ته‌نانه‌ت ئەمریکاش هاتۆته سه‌ر ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی کە یه‌کلاکردنه‌وه‌ی چارەسەری شەڕ و قەیران لە سووریە به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی کۆماری ئیسلامیی ئێران ناکرێ.
له ژێر تیشکی ئه‌و بارودۆخه‌دا باس له داهاتووی پرسی کورده‌کانی سووریه گرینگه. کورد له سووریه دوای دروستبوونی قه‌یرانی سیاسی له‌و وڵاته و سه‌رهه‌ڵدانی داعش به‌هۆی ئازایەتی و ژیریی خۆیان بوون بە فاکتۆرێکی بەهێز و لە شەڕی دژی داعشدا خۆیان خسته به‌ره‌ی هاوپه‌یمانان و خه‌ریکی ئه‌زمونکردنی خۆبەرێوەبەریی خۆیانن. کورد له ڕۆژاوا ئه‌وه‌نده‌ی بۆی کرا ناوچە کوردستانییه‌کانیان لە وێرانی پاراست و نەیانهێشت خەڵک ئاوارە بێ و هێزێکی باشی نیزامی و شەڕکەریان پەروەردە کرد و ئێستا وەک فاکتۆرێکی بەهێز لە یەکلاکردنەوەی کێشەکانی سووریەدا حیسابیان بۆ دەکرێ و ڕوونه که له دارشتنه‌وه‌ی سووریەدا ناکرێ په‌راوێز بخرێن. دیاره هەر چەند لە ڕۆژئاوای کوردستاندا کوردەکان کاری گەورەیان کرد کە جێگای رێز و قەدرگرتنە، بەڵام کێشه‌یه‌ک کە لە ڕۆژاواش وەک هەموو بەشەکانی دیکەی کوردستان هەیە، نەبوونی یەکڕیزیی و هاوکاریی هێزە سیاسییەکانە له‌گه‌ڵ یه‌کتر. بۆیه هەموو کاتێک و بە تایبەت له ئێستادا کوردەکانی سووریە پتر له هه‌ر وه‌ختێک پێویستییان بە یەکڕیزی هەیە و ده‌بێ پێش تەواوبوونی شەڕی داعش و زۆر زوو له‌سه‌ر جۆری دیاریکردنی چارەنووسی سیاسیی کورد له‌و وڵاته‌دا لەگەڵ لایەنەکانی دیکەی سووریە پێک بێن. بەتایبەتی کە کوردەکان لە ئێستادا ستاتویه‌کی به‌هێزیان هه‌یه و ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه له داهاتوودا و پاش ڕاماڵینی داعش لە سووریە حکومه‌تی سووریە بە هاوکاریی ئێران هەوڵی له‌باربردنی ده‌سکه‌وته‌کانی کوردەکان بدا، بەتایبەتی که هه‌ر ئێستاوه ڕێژیمی ئێران دەڵێ ناهێڵین هەرێمی دیکەی کوردستان لە سووریە دروست ببێ و وه‌ک ده‌بینین له‌وه‌دا تورکیه‌ش پشتیوانی له ئێران ده‌کا.
کۆماری ئیسلامی له‌و ماوه‌یه‌دا ئەزموونێکی زۆری سیاسی و نیزامیی بۆ چوونە نێو قەیرانەکان و مودیرییەت کردنیان وەدەست هێناوە و ڕاستەوخۆ ده‌ستی هه‌یه لە دروستکردنی دەیان و سەدان گرووپ و تۆڕی سیخوڕی و میلیشیا و گرووپی چه‌کداردا کە هەر کات ویستوویه‌تی بە قازانجی بەرژەوەندییه‌کانی خۆی بەکاری هێناون، ڕووداوه‌کانی ئه‌م دواییانه‌ی باشووری کوردستان و هێرشی هێزه‌کانی عێڕاق و حه‌شدی شه‌عبی به پلاندانانی ئێران تازه‌ترین نموونه بۆ ئه‌و ئیدیعایه‌ن.
وه‌ک دەزانین لێکتێنەگەیشتن و به‌رده‌وامیی کێشه‌کانی نێوان حکومەتی ناوەندی لە عێراق و هەرێمی کوردستان به‌رپرسانی هه‌رێمی کوردستانی به‌ره‌و رێفراندۆم برد. به‌ڵام ئەو ڕێفراندۆمە که زۆر ئازاد و دێموکراتێک و لە کەشێکی ئارام و لەژێر چاودێریی زیاتر لە ٣٠٠ چاودێری نێونەتەوەیی بەڕێوەچوو، زۆر زوو کاردانەوەی نێودەوڵەتی و هەرێمی و حکومەتی عێراقی لێکەوتەوە. کەمتر لە مانگێک دوای ڕێفراندۆم و ئەگەرچی حکومەتی هەرێم ڕاگەیاندبوو کە ئامادەی دانوستانە لەگەڵ بەغدا، بەڵام بە پیلانگێری دەوڵەتانی ئێران و تورکیە و عێراق و بە هێرش بۆ سەر کەرکووک و زۆر ناوچەی دیکەی کوردستان، دەوڵەتی عێراق کەوتە بیانووگرتن لە هەرێمی کوردستان، تەنانەت ئێستا دەیەوێ بە بیانووی جێبەجێکردنی دەستوور دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان لە زۆر بارەوە سنووردار بکا. بە ڕوونی حکومەتی عێراق دەیهەوێ لە کوردستان دەسەڵاتی بەسەر دەروازە و خاڵە سنوورییەکان، فرۆکەخانەکان و سەرچاوەکانی وزە، بە تایبەتی چاڵە نەوتییەکاندا بسەپێنێ و بۆ ئه‌وه‌ش پشتی به ئێران قایم کردوه.
حکومەتی ئێران جیا لەوەی گەمەکەرێکی باشی هاوکێشەکان لە ناوچەکەیە؛ لە بواری سیاسی و ئابووری و نیزامی و ئەمنییەتیەوە کاریگەریی زۆری لەسەر بەغدا و حکومەتی عەبادی لە عێراقدا هەیە. بۆیه ئێران لە عێراق و هەرێمی کوردستان و ناوچەکەدا بەدوای بەرژەوەندییەکانی خۆیدا دەگرێ و یەکێک لەو به‌رژه‌وه‌ندییانه‌ی زه‌بروه‌شاندن له بزووتنه‌وه‌ی سیاسیی کوردی ڕۆژهه‌ڵاته و، مایه‌پووچ کردنه‌وه‌ی ئه‌و پلان و پیلانه‌ش یه‌کیه‌تیی به کرده‌وه‌ی هێزه سیاسییه‌کانی کورد و کردار و په‌رچه‌کرداری گونجاوی پێویسته.
کوچکه‌یه‌کی دیکه‌ی ئه‌و هاوکێشه‌یه ئه‌مریکا و ستراتیژیی ئه‌و وڵاته‌یه. تڕامپ و کابینەکەی لەو ماوەیەی ڕابردوودا لێدوانێکی توندتریان لە بەرامبەر ئێراندا بووە. دەوڵەتی نوێی ئەمریکا بەردەوام ده‌ڵێ بەرجام ڕێککەوتنێکی خراپە و پێویستە هەڵوەشێتەوە یان ئیسلاح بکرێ. دیارە ئەمریکا بیانووی دیکەشی زۆرە کە بیەوێ ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەربینگ بە ئێران بگرێ. ئەمریکا لەو ماوەیەدا دیارە کاری لەسەر هەندێ پڕۆژە کردوە، وەک هەوڵدان بۆ دروستکردنی هاوپەیمانی لەگەڵ دەوڵەتانی عەڕەبیی ناوچەدا، کە مەبەست لەوەش فشارخستنە سەر حکومەتی ئێران بووە. ئەوان باس لەوە دەکەن کە ئێران دەستێوەردان لە کاروباری نێوخۆیی وڵاتانی ناوچەکەدا دەکا، بۆیه دەیانەوێ دەسەڵاتی ئێران لە ناوچەدا سنووردار بکەن. هەر لەو ڕۆژانەدا بینیمان کە وەزیری دەرەوەی ئەمریکا گوتی یارمەتیی خەڵکی ئێران دەدەن بۆ ئەوەی حکومەتی شایستەی خۆیان بێننە سەرکار و لە هەموویان گرینگتر ئەوەی ئێستا سوپای پاسدارانی ئێرانیان بە تاوانی پشتگیرییان لە کردەوەی تیرۆریستیدا خستۆتە لیستەی گەمارۆی توندی ئابوورییەوە. ئەو بڕیارەی ئەمریکا کە سپای پاسدارانی لە تەواوەتیی خۆیدا کردۆتە ئامانج، کۆماری ئیسلامیی ئێرانی زۆر نیگەران کردوە، هەر بۆیە لە خۆڕا نییە دەڵێن گەمارۆخستنە سەر سوپای پاسداران یانی گەمارۆدانی هەر هەموو ئێران؛ چونکی سپای پاسداران زۆربەی جومگەکانی ئێرانی لە بواری سیاسی، ئابووری، ئەمنییەتی، فەرهەنگی، ئیداری و تەنانەت دیپڵۆماسیدا پاوان کردوە.
کاربەدەستانی سەرووی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیش حاشا له‌وه ناکه‌ن که له بڕگه‌یه‌کی هه‌ستیار و چاره‌نووسسازدان، بە تایبەت بەشی نیزامیی کۆماری ئیسلامی ئیدیعا دەکەن کە ئەمریکا لە بەرنامەی دایە حکومەتی ئێران لە سێ قۆناغدا بڕووخێنێ:
یەکەم؛ گەمارۆی توندی ئابووری دەخەنە سەر ئێران.
دووهەم؛ لە ڕێگەی گەمارۆی قورسی ئابوورییەوە خەڵک بێزار دەکەن بۆ ئەوەی هانیان بدەن لە دژی حکومەت بوەستنەوە.
سێهەم؛ لە دوا قۆناغدا هێرشی نیزامی دەکەنە سەر ئێران.
دیارە کۆماری ئیسلامیی ئێران لە مێژووی خۆیدا هەمیشە دوژمنی فەڕزیی بۆ خۆی تاشیوە و لەو ڕێگەیەوە ویست و داواکانی خەڵکی بەڵاڕێدا بردوە و تەمەنی ڕێژیمەکەیان پێ درێژ کردۆتەوە. بەڵام بەپێی ئەو هەمووە کردەوە نامەسئوولانەیەی حکومەتی ئێران لە نێوخۆی وڵات و دەرەوەدا کردوویەتی، هه‌ر دەبێ نیگەران بێ کە لە شوێنێک پێشی پێ بگیردرێ و ئامبازی ببنەوە. هەڵبەت ئەمریکاش ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره کە لە بەرامبەر ئەو هەمووە دەستدرێژییانەی ڕێژیمی کۆماری ئیسلامیدا پلان و ستراتیژییەکی ڕوونی نییە، هەر ئەوەش وای کردوە قسەی بەرپرسانی ئەمریکا بە جیددی وەرنەگیرێن و حکومەتی ئێرانیش بێ بەربەست بەرنامەکانی خۆی بە بەرنامە و رێکوپێک بەرێتە پێشێ.
بە ڕوویەکی دیکەشدا دەزانین ئەگەری زۆربوونی فشارەکان بۆ سەر حکومەتی ئێران لە دەرەوە و ژوورەوە دەتوانێ دەرفەتی زیاتریش بۆ ئوپۆزیسیۆن بڕەخسێنێ بۆ ئەوەی بتوانن بە بەرنامە و جیددیتر لە مەیدانی تێکۆشان دابن. ئه‌وه‌ش هێزه سیاسییه‌کانی کوردستان به‌ره‌وڕووی کۆمڵێک ئه‌رک ده‌کاته‌وه که گرینگترینیان ئه‌وه‌یه که دەبێ بەرنامەی روون و درێژماوەی هاوبەشیان بۆ کار و هاوکاری لە زۆر ئاستدا هەبێ.
( لە ژمارەی ٧١٤ی”کوردستان”دا بڵاو بۆتەوە)
