Li cihê wek Îranê, bi çi şeklî kêmtir daxwaza stemkariyê heye?
N: Ramîn Omerzade
W: Hesen Mukerem
Îran welatek e ku aliyên curbicur ên netewî, olî û civakî di cografiya siyasî ya wê de dijîn û bi taybetî her yek ji van pirrengiyên netewî xwedî ziman, çand, ol, edet û teqlîdên xwe ye ku li cografiyeke diyar de dijîn.
Tevî curbicur û rengên wiha ku di Îranê de heye, lê balkişandin li ser desthilata siyasî ya bi darê zorê ji aliyê dîktatorek yan girûpeke olî û îdeolojîk ve di dirêjahiya dîrokê de, çarçoveya zilm û înkarkirin û cudakariyê li dijî van pirrengiyan û tevahiya gelên Îranê çêkiriye.
Bi awayekê ku bi destxistina desthilatdariya siyasî û desteserkirin û talankirina çavkaniyên bin erd û îstîsmarkirin û bikaranîna xelkê bo feydeyên xwe cudahiyan ji bo berjewendiya komeke taybet, cihêkarî di sîstema perwerdeyê û nebûna perwerdeya bi zimanê dayikê, cudakarî, di dirustkirina xweşderbasiya civakî û dabînkirina derfetên şûxilan û damezrandina kargeh û derfetên hilberînê di van herêman de, nebûna perwerde û hîndekariya kedkarên pispor û nerîna dijminane û ewlekarî ya elîtên van neteweyan, sansura dîrokî û civakî û nêrîna hemwelatiyên pileya duyem û ji bilî wê jî, milîtarîzekirina cografiya van neteweyan ji aliyê hêzên zordar û tundrew ên îdeolojiya olî û stemên cudaxwaziyê û girêdana van gelan û elîtên siyasî û civakî bi faktorên derve û dijminên derve re.
Di derbarê kêmîneyên olî de jî nêrîna van sîsteman bi vî rengî ye û di gelek rewşan de beşek ji van komên olî ji mafê xwendina li ser asta bilind û zanîngehê û mafê welatîbûnê di civakê de hatine redkirin. Îslam hertim rastî cezayên tund û sirgûnê hatiye, cudakariya zayendî û hewildan ji bo rêgirtin li beşdarbûna jin û keçan di çalakiyên civakî, siyasî û çandî de di van salên derbasbûyî de, ku di dawiyê de û di encama givaşên herî zêde ya sînordarkirina azadî û cilûbergên takekesî de û xwestekên wan bûye zemînek ji bo afirandina şoreşa, Jin, Jiyan azadî ya jinan bi pêşengiya jinan di civaka Îranê de bi awayekê ku sîstema totalîter û îdeolojîk hejandiye û nebûna plansaziyê û lîstina bi zanistî û çareseriyên zanistî ji berpirsên xwedî nêrîneke kevneperest û biçûk in.
Û ji aliyeke din ve, pêkhatina gelek ji van kirîzên jîngehê ne sirûştî ye û bi awayekê givaş xistin û bi mebest û bi mebesteke siyasî tê kirin, bo mînak, çêkirina bendavên bêhejmar ku bûne sedema zuwabûna gelek golên (gola Urmiyê) û bi dehan mînakên din a van kirîzên jîngeha welat in,) agirberdana bizanebûn ji aliyê ajanên rejîmê ve li daristanên Kurdistanê.
Ji bilî balkişandin û girtina desthilatê di destê kesan yan komeke taybet de, bingeha pêkhatina stemkariyê peyda kiriye, faktoreke din e ku di dirêjahiya dîrokê de li Îranê roleke sereke di domandin û dubarekirina stemkariyê de lîstiye û ew jî nebûna demokrasiya rasteqîn û bikaranîna van sîsteman û demokrasiya derewîn û li ser daxwazên xwe çêkirî ne.
Ev nebûna demokrasiyê bûye sedema nehevsengiya hêzê di navbera gel û sîstem û hikûmetên desthilatê de bi awayekê ku hêza sîstem û hikûmetên di civaka Îranê de ji xelkê zêdetir bûye û ji ber wê jî kariye, ji ber sedemên curbicur di nav wan de bikaranîna ol, hesta netewî û belavkirina xurafiyan û feyde wergirtina ji hestan ji bo serdestiya li ser xelkê de.
Her weha ji ber nebûna dezgehên sivîl ên bihêz ku bikarin di navbera gel û hukûmetan de weke amûreke givaşan bixebitin, helbet sedema nebûna saziyên bihêz ji ber nebûna demokrasiyê di nav van pergalan de ye ku her mafekê bindest dikin, lêgerîna dengan û herwiha lawazbûna performansa elîtan di gelek rewşan de civak yan dikeve bin siyaseta van hikûmet û sîsteman, yan jî ji ber givaşên van sîsteman civak û gel li hev du veqetandine yan hatine girtin, îdamkirin û sirgûnkirin.
Ji aliyekî din ve, em dikarin behsa dest biserdegirtina aboriya makro û mîkro ya welat ji aliyê hikûmet û sîstemên serdest ve bikin, ku bi siyaseta firotina petrolê û tiştên din ên xwezayî û çavkaniyên binerd, ku xelk bi awayeke pratîkî îstismar kirine û siyaseta birçîkirina gel girtine berahîka xwe.
Ji ber ku hikûmetên wiha bi enerjî û çavkaniyên wiha hewcedariyên xwe distînin, xwe ne hewcedarê gel dikin û ev jî berovajî welatên demokratîk e ku bacên gel beşeke mezin ji hewcedariyên hikûmetê dabîn dikin, û hebûna demokrasiya sexte û demagoj di nav de, şeklê sîstema komarî, ku bi rastî jî sîstema nizamîst ya gel e, di esasê xwe de ji bo hikûmetên wisa amûrek e ku demokrasiyê di nav ramanên gel û cîhanê de nîşan bide.
Di sîstemên bi vî rengî yên Îranê de, gel tu carî nekariye bi riya referandumê (ji bilî referanduma durû ya şoreşa 1957an bi du peyvên sereke yan jî vegere ser desthilata otokratî ya Şah û Komara Îslamî) yan jî bi awayekê nerasterast, rasterast beşdarî mijarên sereke bibe, di bijartina nûnerên xwe yên rasteqîn de, ji bo meclis û parlemanê rola xwe bilîzin û hertim di nav endamên hilbijartî yên hikûmetên Îranê de siya hilbijartina di navbera xirab û xerabtir de hebûye û ji bo vê yekê jî mirov dikare bibêje ku komar, ku sembola desthilatdariya gel e, êdî ne nav e û ev komar bi serweriyê veguheriye zordestiya olî.
Ji aliyê din ve em dibînin ku opozisyona ku li ser kaxezê demokratîk û pêşverû ye, lê di rastiyê de ramanên xweserî û paşverû ji nû ve hildiberîne û me ev yek bi zelalî di şoreşa Jin, Jiyan, Azadî de jî di nav hinek kesan û dijberên derveyî welat de dît, ku di pratîkê de rê li avakirina rêxistineke demokratîk û gerdûnî ya hêzên azadîxwaz girt û bi pratîk bi polîtîkayên temamiyet û di bin logoya yekparçeyeya xakê û zeftkirina desthilatdariya siyasî de, xwest ku vegere ser zilmeke din a li ser gel, ji bo guhertinê şoreş kirin.
"Berovajî demokrasiya ku beşdariya çalak a welatiyan di karûbarên siyasî de, di hikûmetên otorîter û otorîterxwast de teşwîq dike, beşdariya gel qedexe ye an jî bi tundî tê sînordar kirin. Di civakên wiha de, ji daxwaz û berjewendiyên hikûmetê zêdetir girîngî tê dayîn heta hewcedariyan meylên welatiyên asayî, û ti mekanîzmayên zagonî ji bo dijberiya hukûmetê an jî derxistina rêber ji desthilatê nayên çêkirin." (1)
Ji ber vê yekê, mirov dikare bibêje ku yekane pêkhate an forma ku dikare Îrana ku xwedî pirrengiya neteweyî, olî, çandî û civakî ye, ji bindestiyê rizgar bike û îhtîmala vegerê bo zilmê kêm bike, hebûna pêkhatiyeke hukûmetek federal a demokratîk e ku rizgar bike, û fokoskirina li ser desthilata îdarî li çar aliyên Îranê bi vî awayî ye ku her neteweyek di cografiya siyasî ya xwe de xwediyê desthilata siyasî, parlamento, aborî, sîstema perwerdehiya serbixwe û rêveberiya xweser ji aliyê hêzên herêmî ve ye.
Ji ber vê sedemê federalî ji ber ku her çiqas sîstemek demokratîk û gelerî be jî, divê hêza siyasî ya hikûmeta demokratîk di navendê de be, ji ber ku em yek ji hikûmetên derdor û welatên cîhana sêyem in ku qet demokrasiya rastî pêka dewreybûn û pabendbûna bi dengên gel neceribandiye, îhtîmala vegerê bo serdestiyê heye, çawa ku li Îrana Îslamî jî, bi dirêjkirina têgeha komarê û desthilatdariya gel, hemû pêkhateyên vê komarê, ji wan hilbijartinan û dewreyî bûna van hilbijartinan û îmkana nûnerên serbixwe û azad bêyî fîlterkirina van, xwe bi berbijêrkirin û îmkana dengdana azad a xelkê sivîl dîtiye û ew tenê vê pêkhatinê wek amûrê mifahê jê werdigire.
"Komlîka" dibêje ku modela federalîzma pirneteweyî li gorî modela netew-dewleta yekzimanî serketî bûye û wekheviyê di navbera neteweyên kêm û piraniyê de, hem di warên siyasî, aborî û çandî de çê dike û fedralîzma pirneteweyî ji bo dîtina "Kamlîka" tê gotin ku ew sîstemek e ku tê de hesta cudabûna netewe û cudabûna neteweyên kêm tê parastin, û ji neteweyên kêm di nav xwe de şeklê xwebirêvebirin tê dayîn, ax, û netewperestiya neteweyên kêm ji aliyê hikûmet ve bi tevahî rewa û qanûnî tê dîtin li şûna ku were tepisandin û gef bê hesibandin.
Ew di wê baweriyê de ye ku "federalîzm rê dide ku yekîneyên siyasî yên herêmî û xwecihî yên ku ji aliyên neteweyê kêm ve têne kontrol kirin ava dike û bijareyên berçav ku zagona bingehîn a welat ji bo xwebirêvebirina neteweyî hatine garantî kirin". Navdartirîn welatên ku di rûbirûbûna di gel daxwazên neteweyên kêm ên xwe yên netewî federalîzim qebûlkirine ev in: Swîsra (li hemberî Kêmîneyên Fransî û îtalî ziman), Kanada (li beşa fransî zimanên kibik), Beljîka (ji bo kêmîneya Flamingo an jî Hollandî ziman) û Spanya (ji bo Katalanan, Baskan û galeriyan).
Di van hemû mînakan de, xwerêveberiya warên neteweyên kêm de di asta herêmî de ev şiyan dayê da ku saziyên xwe yên giştî û hikûmetî yên taybet bi xwe ava bikin, ev sazî mebesta wan dibistan û zanîngeh, dadgeh, meclîsên herêmî û ofîsên din e ku bi tenê bi zimanê neteweyên kêm yên navborî an li kêleka pir zimanî de kar dikin.
Ji ber ku pêkhateyên ne demokratîk, takekesî, olî û îdeolojîk ên ku li hundirî cografiya siyasî ya Îranê serwer bûne û hertim ji bo komkirina hêza siyasî, leşkerî û aborî di destê kesekî despotîk an jî komeke îdeolojîk a despotîk de ne, Îranê dihesibînin, bi welatê yek ziman û yek netewe, û hebûna neteweyên din ên ku di çarçoveya Îranê de xwedî cihêrengiya ziman, çand, edet, teqlîd û cografiya taybet in û ji aliyekê din ve jî di bin ala Îranê de ne, red kirine.
Di warê yekparçeya xakê de, di warê çand, aborî, perwerde, mafan de qadeke asîmîlasyon û cudakariya bêsînor heye, welatîbûn, ziman û gelek tiştên din li dijî wan hatine bikaranîn û ji aliyê din ve dema ku ev rastiya cografiya siyasî û siyasî tê bikaranîn, pirrengiya Îranê ji aliyê hizb, gel û elîtan ve girêdayî ye, bi cudaxwazî û girêdana wan bi welatên derve û dijminên derve ve. Axên bi bereket, û tevî potansiyela mirovî ya ewqasî zêde û hêza elît a razayî ya ku di civakê de di bin ala hikûmetên weha nedemokratîk û navendî de heye, xweşderbasî û bêcudakarî, wekhevî û wekheviya mafên welatîbûnê bi hemû cureyî û aştî û aramî û zemîna pêşketina aborî, civakî û çandî pêk tine.
Li her welatek ku xwedan aliyên cuda yên derûnî, siyasî, îdarî û teknîkî, ku xwediyê pêkhateya xeyrî konsatrekî de bi awayekê ku, ji aliyê derûnnasî li hevkirinê de bi xwastekên mirovan re hevaheng e, ji ber ku mirov dixwazin beşdarî karûbarên xwe yên siyasî û hukûmî û berjewendî bibin, ji bo ku di destê wan de be, mirov nefret dike ku hikûmeta navendî destêwerdanê di hemû karên wan ên îdarî de bike, ji aliyê siyasî ve, welatek ku cudahiyên neteweyî, nijadî, olî û edetan lê hene yan jî herêmên cuda hene, ji aliyê cografiyayî û aborî ve ji hev cuda ne, nebûna fokosa îdarî baştirîn şêwaza rêvebirinê ye ji ber ku bi vî awayî her navçeyek cografî li gorî hewcedarî û hewcedariyên xwecihî tê birêvebirin û wekhevî û yekrengiya tiştên ku encamên sîstemeke ne navendî ne ji dest diçe.
Ji hêla îdarî û teknîkî ve, karûbarên çavkaniyên herêmî ji hêla karbidest û ajanên herêmî ve çêtir têne rêvebirin heta ku ji hêla karbidestên navendî ve, ji ber ku karbidestên herêmî yên ku bi serbestî ji hêla gel ve têne hilbijartin, di karûbarên herêmî de ji karbidestên ku ji wan hatine destnîşankirin bêtir xwedî ezmûn û têgihiştinê ne, her wiha ev sîstem baştirîn amûr e ji bo çareserkirina bilez a kêşeyên îdarî, ji ber ku di vê sîstemê de pêwîstî bi serdankirin û danûstandinan û birokrasiya îdarî ya navendê nîne.
3. Her weha mirov dikare bibêje ku di sîstema îdarî ya nenavendî de, beşdariya gel di rêvebirina karûbarên herêmî de hesta destpêşxeriyê û çalakiya kesan zêde dike û destwerdana dewletê dibe sedema jinavçûna însiyatîfa taybet kêm bibe.
Birêvebirina karûbarên herêmî ji aliyê gel bixwe ve dibe sedem ku xelk bi beşdariya di kampanyayên hilbijartinan de, têgihîştin û ezmûna pêwîst ji bo beşdariya di jiyana giştî ya welat de bi dest bixin, ku ev yek bingeha avakirina demokrasî û hikûmeta gelerî li ser asta makro ye, civak bi awayekê ku hemû gel tevkariyê li pêşketina civakê bikin û bingeha avakirina hikûmeteke nenavendî li ser bingeha hêza rastî ya gelan ava bikin.
Di civaka îroyîn a Îranê de, tevî ezmûna dîrokî ya hem sîstema mîrnişîniya otokratîk û hem jî sîstema parêzgehan a olî-îdeolojîk, niha ji hemû serdeman zêdetir, derfeta guhertina ji zilmê peyda bûye û mirov bi têgihiştinê gihîştine fêmkirina rastiya civakî û siyasî ya civakê ku yekane rêya bextewariyê ye û jiyana bi rûmeta mirovî, bidestxistina pergaleke demokratîk e ku bingeha wê dengê gel e, li gorî pirrengiya civakê ye, realîzm di şoreşa Jin, Jiyan, Azadî de qal bûye.
Bi awayekê ku gelên Îranê ji hemû netewe û girûpên olî û zayendî bi yek dengî û yekgirtî daxwaza rûxandina stemkariyê kirin, akademîsyen, esnafên bazarê, werzişvan, hunermend û … hwd, bi vê qatê mezinbûna siyasî û civakî ya civaka Îranê ji her nijad, ziman û çandekê nîşan dide.
Damezrandina hikûmeteke demokratîk a nenavendî di warê desthilatdariya siyasî û îdarî de bi hizra wekhevî û azadî û beşdariya hemûyan, qebûlkirina hebûna pirrengiyên netewî, olî û zayendî û rêzgirtina ji pirrengiya civakî, dûr ji her cûdakarî û zordestiyê ye, da ku hemû hevwelatî wek hev bin û xwedî erk û derfet li hember civaka xwe bin, her wiha hebûna azadiya derbirînê hebe, ji ber ku bêyî azadiya derbirîn û ramanê, mirov nikare behsa demokrasiyê û hikûmeta gel bike. Hemî rûniştiyên welat dikarin biryarê bidin ka kîjan pirs û şêwazê hikûmetê ji bo raya giştî baş e ku ew bi hev re jiyanek civakî ya saxlem bêyî cudahî û rêzgirtina ji daxwaz û ramanên hev re bijîn.
Çavkanî:
Giddens Anthony, civaknasî wergêr Hesen Çavşiyan, çapa şeşim, weşana Nî, 1389an a Rojî kumlîka, Federalîzma Pirneteweyî
Tebatebaiy, Motme`inî, Hiqûqa Îdarî, çapa çarem, Weşanên Semit, 1377ana Rojî.
