Arif Vêlzî
26’ê Hezîrana her sal weke roja cîhaniya xebat li dijî madeyên hişber hatiye diyarîkirin. Rojek ku li encama konferansek navnetewî derheq gef û metirsiyên madeyê hişber li asta cîhanê bi giştî li sala 1987an de li Bajarê Viyenê, derket rojevê û biryarnameyek pêre hat pesend kirin ku ji bona kuntrol, kêm û jinavbirina madeyên hişber li cîhanê de divê ji 35 hêlan ve gavên piraktîkî weke; nirxandina rêjeya bikaranîna madeyên hişber, rola ragehandinan di vegerandina muitadan bo nava civakê, nehiştina zewiyên berhemanîn û çandina narkotîkê, jinavbirina bandên bazirganî û tiranzîta madeyên hişber û ... bên avêtin.
Bêguman madeyên hişber diyardeyek giştgîr û cîhanî ye û li civakekê bo civakek din rêjeya bikaranîna wê diguhere, lê desthilatên hakim li welatan de dikarin li kuntirol û jinavbirina vê diyardeyê de rola xwe bilîzin. Civaka Îranê jî weke civakên din ên cîhanê ji vê diyardeya metirsîdar bêpar nemaye. Mixabin piştî hatine serkara desthilata reş a Komara Îslamî diyardeya han jî weke siyasetek darêtî û alavek serkut û asmîlasiyonê bi awayek sîstematîk li dijî gelên Îranê hat peyrew kirin û di encam de em dibînin ku vê diyardeyê bi awayek berçav û karesatbar beşek ji civaka Îranê dagirtiye û jiyana xelkê xistiye bin bandora xwe.
Li Îranê xincî siyaseta fermî a desthilatê, gelek sedemên din jî hene ku bûne alîkar û hayder ji bo tûşbûyîna bi vê belayê, weke: Hejarî, bêkarî, hilkevta cuxrafiyayî a Îranê û sînorê hevbeş ê wê bi çavkaniya sereke a madeyên hişber (Efxanistan) re ku bûye sedem weke deriyê herî mezin yê tiranzîta madeyên hişber bo welatên Ewropa bê nasîn.
Lê sedema sereke a ku xelkê Îranê xistiya nav dawika îtiyadê, ev e ku sîstema desthilatdar bi nêrînek siyasî û bi awayek sîstimatîk li dijî xelkê wê pilana qirêj birêve dibe. Çûnkî rejîmek totalîter û dîktator li ser kare ku tu girîngiyê nade nirx û buhayên mkirovî û bona parastina xwe amade ye dest bide her karek nemirovî.
Lê îrade û hêza xelkê tu car li hember van siyaset û kompiloyan de nesekiniye û ji her riyê û bi her awayek ku îmkana wan hebe nerazîbûna xwe nîşan dane û li dijî vê siyasetê sekinîne. Lewra rejîm jî xincî riyên din ên serkutê weke girtin, kuştin, îşkence, îdam û şikandinê ve, vê metod a herî karîger bo jinavbirin û fetisandina dengên nerazî û guhertinxwaz di Îranê de bikar tîne ku xwe li belavkirina madeyên hişber di nav civakê de dibîne. Ku mixabin li vê riya serkutê de biser ketiye û kariye hejmarek berbiçav ji tex û qatên cur bi curên civakê bengdar bike, wate êdî bengdarî li Îranê de regez, temen û tebeqê nas nake, ji ber ku niha bi hêsanî li ser şeqam û li her dera Îranê ew made bi nirxek erzan dest dikewin.
Berhema van siyasetên dijî mirovî ên Komara Îslamî derheq xelkê Îranê bûye sedema wê ku diyardeya malwêranker a bengdariyê bi taybetî li nav texa ciwanan de civaka Îranê dabigre û li gor amaran heya niha zêdeyî 4 milyon mûitad di Îranê de hene û di rewşek pir xerab de dijîn. Rewşek ku ger weha bidome, dê li pêşerojek nêzîk de civaka Îranê biçokde bîne.
26’ê Hezîrana her sal weke roja cîhaniya xebat li dijî madeyên hişber hatiye diyarîkirin. Rojek ku li encama konferansek navnetewî derheq gef û metirsiyên madeyê hişber li asta cîhanê bi giştî li sala 1987an de li Bajarê Viyenê, derket rojevê û biryarnameyek pêre hat pesend kirin ku ji bona kuntrol, kêm û jinavbirina madeyên hişber li cîhanê de divê ji 35 hêlan ve gavên piraktîkî weke; nirxandina rêjeya bikaranîna madeyên hişber, rola ragehandinan di vegerandina muitadan bo nava civakê, nehiştina zewiyên berhemanîn û çandina narkotîkê, jinavbirina bandên bazirganî û tiranzîta madeyên hişber û ... bên avêtin.
Bêguman madeyên hişber diyardeyek giştgîr û cîhanî ye û li civakekê bo civakek din rêjeya bikaranîna wê diguhere, lê desthilatên hakim li welatan de dikarin li kuntirol û jinavbirina vê diyardeyê de rola xwe bilîzin. Civaka Îranê jî weke civakên din ên cîhanê ji vê diyardeya metirsîdar bêpar nemaye. Mixabin piştî hatine serkara desthilata reş a Komara Îslamî diyardeya han jî weke siyasetek darêtî û alavek serkut û asmîlasiyonê bi awayek sîstematîk li dijî gelên Îranê hat peyrew kirin û di encam de em dibînin ku vê diyardeyê bi awayek berçav û karesatbar beşek ji civaka Îranê dagirtiye û jiyana xelkê xistiye bin bandora xwe.
Li Îranê xincî siyaseta fermî a desthilatê, gelek sedemên din jî hene ku bûne alîkar û hayder ji bo tûşbûyîna bi vê belayê, weke: Hejarî, bêkarî, hilkevta cuxrafiyayî a Îranê û sînorê hevbeş ê wê bi çavkaniya sereke a madeyên hişber (Efxanistan) re ku bûye sedem weke deriyê herî mezin yê tiranzîta madeyên hişber bo welatên Ewropa bê nasîn.
Lê sedema sereke a ku xelkê Îranê xistiya nav dawika îtiyadê, ev e ku sîstema desthilatdar bi nêrînek siyasî û bi awayek sîstimatîk li dijî xelkê wê pilana qirêj birêve dibe. Çûnkî rejîmek totalîter û dîktator li ser kare ku tu girîngiyê nade nirx û buhayên mkirovî û bona parastina xwe amade ye dest bide her karek nemirovî.
Lê îrade û hêza xelkê tu car li hember van siyaset û kompiloyan de nesekiniye û ji her riyê û bi her awayek ku îmkana wan hebe nerazîbûna xwe nîşan dane û li dijî vê siyasetê sekinîne. Lewra rejîm jî xincî riyên din ên serkutê weke girtin, kuştin, îşkence, îdam û şikandinê ve, vê metod a herî karîger bo jinavbirin û fetisandina dengên nerazî û guhertinxwaz di Îranê de bikar tîne ku xwe li belavkirina madeyên hişber di nav civakê de dibîne. Ku mixabin li vê riya serkutê de biser ketiye û kariye hejmarek berbiçav ji tex û qatên cur bi curên civakê bengdar bike, wate êdî bengdarî li Îranê de regez, temen û tebeqê nas nake, ji ber ku niha bi hêsanî li ser şeqam û li her dera Îranê ew made bi nirxek erzan dest dikewin.
Berhema van siyasetên dijî mirovî ên Komara Îslamî derheq xelkê Îranê bûye sedema wê ku diyardeya malwêranker a bengdariyê bi taybetî li nav texa ciwanan de civaka Îranê dabigre û li gor amaran heya niha zêdeyî 4 milyon mûitad di Îranê de hene û di rewşek pir xerab de dijîn. Rewşek ku ger weha bidome, dê li pêşerojek nêzîk de civaka Îranê biçokde bîne.
