Seîd VEROJ
Îro jî li ser bikaranîna alfabeya Latînî ya kurdî, gengeşe berdewam dikin. Di vê nivîsa ber destê we de, dixwazim li ser dewra sereke ya çapkirina eserên kurdî, xebatên li ser nivîsandina kurdî û alfabeyê bikim. Babeteke girîng a weşanên salên destpêka 1900î, nivîs û gengeşeyên li ser xebata ziman û eserên kurdî ye. Di vê çarçoveyê de; ji nû ve çapkirina berhemên klasîkên kurdî, nivîs û nûçeyên di derheqê xebatên rêxistinên kulturî û sîyasî yên kurdan de, sansora li ser zimanê kurdî, meseleya şêwe û dîyalektan, hewldanên standartkirina zimanê kurdî û çêkirina alfabeyeke nû, babetên tewr girîng ên nivîs û nivîskarên weşanên wê demê bûn.
Feqet îro dema ku behsa bikaranîna alfabeya latînî ji bo nivîsîna zimanê kurdî bête kirin, pêşîyê Celadet Bedirxan tête bîra me. Bêguman di pêkanîna şiklê dawî û tetbîqkirina vê alfabeyê de para Celadet Bedirxan û ekula Hawarê gelek zêde ye. Lêbelê di kudandina vê rê de keda gelek mirovên berîya wî jî hene, divê ew jî bêne bi bîrxistin û ev encam, wek pêvajoyeke gehiştî û kulektîf bête dîtin. Lewra li ser vî babetê nêrînên cih cih hene.
Qedrî Cemîl Paşa, di bîranînên xwe de li ser rabirdûya xebata bikaranîna alfabeya latînî û gengeşeyên li ser vî babetê dibêje:
“Pêşniyara qebûlkirina tîpên (herfên) latînî, cara yekemîn di sala 1913`an de ji layê memurê posteya Stenbolê Fewzî Beg ve hatîye kirin ku bi xwe jî endamê Kumela Hêvî bû. Her weha Dr. Abdullah Cevdet jî di nivîsên xwe yên nav rûpelên kuvara Rojî Kurd de ji bo nivîsandina zimanê kurdî pêşniyara bikaranîna alfabeya latînî dike û dibêje tîpên erebî nikarin bi temamî zimanê kurdî îfade bikin.”
Dr. Abdullah Cevdet di hejmara yekem a Rojî Kurd de li ser girîngî û pêdivîya perwerdehî û guhartina alfabeyê weha dibêje:
“Divê rêjeya xwendin û nivîsandina kurdan bi kêmtirîn bigîje 40%. Ya din, divê zarokek 7-8 salî, tewr zêde di nav mehek de fêrî xwendin û nivîsandinê bibe û karibe rast bixwîne. Ji bo pêkanîna vê jî, divê dev ji herfên kevnar bête berdan û yên nû bêne qebûlkirin.”
Dema em bala xwe bidin nav rûpelên Rojî Kurd, dîyar dibe ku li ser alfabeyê gelek gengeşe çêbûne û pêşnîyar hatine kirin. Digel pêşnîyarên li jorê, nivîskarê Rojî Kurd Mesudê Silêmanîyeyî jî îşaret û herekeyên alfabeya erebî wek bargiranîyeke dijwar dibîne û pêdivîya nûkirina alfabeyê tîne ziman û dibêje:
“Ji bo hînkirina 33 herfan, ji dusedî zêdetir şekil ji xwendevanan re têne nîşandan. Ev, xwendevan û mamosteyan gelek diwestîne û pêdivîya performansek gelek zêde ji wê re divê. Bi giştî sebebekî nezanîyê jî ev e.
Çareserîya vê yekê jî; Divê di destpêka perwerdehiyê de ji bo her herfekê tenê şiklek bête destnîşankirin û dest ji yên din bête berdan.”
Wê demê kumeleyek bi navê Îlîmlerîn Genelleştîrîlmesî ve Harflerîn Dûzenlenmesî Cemîyetî hebû û ew jî tevlî van gengeşeyan dibe û ji bo rêvebirên kuvara Rojî Kurd pêşnîyarek wisa dikin:
“Sebebê tewr girîng ê paşvemayina me, kêmasîya herfên (tîpên) me ye. Heta roja îro li ser vê babetê gelek dîtin hatine pêşkêşkirin; Beşekî gotine bila herfên latînî, ermenî bêne qebûlkirin û beşekî din jî vê pêşniyarê wek xeterîyek dîtine û gotine bila herfên erebî yên ku ji alîyê alema îslamî ve têne bikaranîn bêne sererastkirin û qebûlkirin...
Bi dîtina me, zimanê kurdî, bi herfên dervayê alfabeya erebî bête nivîsandin, dê ziman bête xerakirin. Ji ber vê yekê, ji bo zimanê milletên misilman qebûlkirina alfabeyên bîyanî, ne munasib e; Xeternak e. Em nabêjin ne mimkun e, em dibêjin ne munasib e. Ger ji vê xeternakîyê nebe, dikare mimkun be. Ji ber vê yekê, divê herfên erebî li gorî zimanê hemû milletên misilman ji nû ve bêne sererastkirin.”
Li ser meseleya alfabeyê, M. S. Azîzî jî di hejmara duyemîn a Rojî Kurd de, pêşnîyarên Cemîyeta Belavkirina Îlim û Serrastkirina Tîpan erênî dibîne û dibêje:
“Meseleya lêkulandin û amadekirina alfabeyeke hêsan û nû ya ji bo kurdî, berdewamî serê min meşxul kirîye; Ez wisa bawer dikim ku pêşnîyara Cemîyeta Belavkirina Îlim û Sererastkirina Tîpan a li ser alfabeyê, ji her kesî bêtir bi kêrî me kurdan tê.”
Di heman hejmara Rojî Kurd de Modanî Xelîl ku bi kurteya “M. X.” nivîsandîye dibêje: “Elîfbayek li ser tarzekî nû lazim e.”
Ji Rojî Kurd şûn ve di nav kuvar û rojnameyên wekî Jîn, Kurdistan û Serbestîyê de jî li ser alfabe, zimanê kurdî, sansura li ser nivîsandina kurdî, perwerdehî û çapkirina berhemên klasîk ên kurdî nirxandin û pêşniyarên ciyawaz hatine kirin.
Sansur, wê demê jî babeteke girîng a çapemenîyê bû û bi taybetî nivîsên kurdî jî hatine sansurkirin. Dema em bala xwe bidin hin hejmar û rûpelên weşanên wê demê, dîyar dibe ku valahî di nav de heye û ew valahî ji ber sansur û qedexeya li ser zimanê kurdî bû. Li ser meseleya sansurê, di hejmara 29`an a Nîsan a sala 1919`an Serbestîyê de weha hatîye gotin: “Ji ber ku di nava îdareya matbûatê de mutercîmekî şarezayê zimanê milletê kurd nîne, gelek astengî li pêşîya neşriyata kurdî çê dibe. Ji ber vê yekê, roja bihûrî, helbesteke kurdî ji nav rûpelên rojnameya me hatîye sansurkirin.”
Ji ber vê sansurê, di nav rûpelên Serbestî de bi navê “Neşrîyata Kurd” daxuyanîyek hatîye belavkirin û dibêje:
“Ji alîyê îdareya sansurê ve helbesteke kurdî ji nav rojnameya me hatîye derxistin. Helbest bi tevî tercumeya xwe hatibû nivîsandin û rakirina wê ne li gorî teamulên heyî bû. Gelek rojname 20-30 rêzik û qitayên bi zimanê fransizî û farisî çap dikin û rastî tu astengîyekî nayin, em hêvî dikin ev qaîde ji bo neşriyata me jî bêne tetbîqkirin.”
Digel van rexne û balkêşîyan, di nav rûpelên weşanên kurdan de gengeşe û nivîsên li ser vê babetê têne domandin. Naveroka paneleke CTKê bi sernivîsa “Di heqê zimanê kurdan de” weha hatîye ragehandin:
“Ji alîyê xortê çeleng ê kurd Abdurehman Rehmî yê Hekarî ve, do li navenda Cemîyeta Tealîya Kurdistanê li ser girîngîya ziman û pêşxistina qabîlîyeta kurdî panelek muhîm hate sazkirin.
Axaftvanî hinek berhemên şaîrên kurd bi dûr û dirêjî tetkîk kirin û li ser kultura neteweyî ya kurd, hin esasên balkêş dane dîyarkirin.”
Du roj piştî belavkirina vê nûçeyê, li Stenbolê di navenda CTKê de, kumîsyonek taybet ji bo lêkulîn û çapkirina eserên alim û şaîrên kurd tête damezirandin. Di nûçeyê de hatîye gotin ku “Hin zatên îlmîye û mûlkiyeyê hatine wezîfedarkirin ku di heqê eserên îlmî yê kurdî de xwedî malumat in. Vê kumîsyonê, lêkulînên xwe yên li ser Mem û Zîna Mele Ehmedê Xanî temam kirine. Heşt formayên vê eserê hatine çapkirin û yên mayî jî di demeke kurt de têne çapkirin. Mem û Zîn, şaheserekî edebîyata klasîk a kurd tête qebûlkirin.” Mem û Zîn, bi vê çapê, cara yekemîn dikeve nav lewheyên matbeayê.
Li ser xebatên standartkirina zimanê kurdî û hewldanên Cemîyeta Neşrê Mearîf ê Kurd , di hejmara 480ê ya Serbestîyê de, bi sernivîsa “Tedvîna lîsanê kurdî” nivîseke wisa hatîye belavkirin:
“Piştî îlankirina Meşrûtîyetê, ji bo îsleh û standartkirina kurdî, Kumela Kurd a Belavkirina Zanînê û hin rêxistinên din hatibûn damezirandin. Van rêxistinan di dema destpêkirina Şerê Giştî de xebat û weşana xwe dabûn rawestandin. Ji dawîhatina Şerê Giştî şûn ve, van rêxistinan bi belavkirina kuvara Jînê, dest bi berdewamkirina xebata berê kirine.
Kumela navborî ji berê ve dixebite ku li ser esasê cihê nivîsandina herfan, gramereke zimanê kurdî binivisîne û bide çapkirin. Alfabe hatîye amadekirin û hetanî çend rojên din dê bête çapkirin. Alfabeya ku nûha tê çapkirin, ji alfabeya berê bêtir mifedar û mukemeltir e. Em mûteşebbîs û nivîskarên wê pîroz dikin.”
Kamuran Bedirxan jî di nivîsa xwe de behsa girîngîya xebata vê kumelê û karê standartkirina zimanê kurdî dike û dibêje: “Ew milletên ku zimanê xwe reforme bikin, qaîdeyên gramera xwe sererast bikin, herfên sade û sivik çêbikin û pê binivisînin, asteng li ber îstiqbal û pêkhatina hêvîyên wan namînin.” Nivîskar di çarçoveya vê dîtinê de, bala kumîsyona navborî dikişîne li ser van xûsusiyetan û dibêje:
“Xusûsiyetên tewr girîng ên ku kumîsyon dîqet bike ev in: 1- Alfabeya ku ji bo xwendin û nivîsandina kurdî bête duristkirin, divê gundî jî karibin di demeke kurt de bi wê alfabeyê hînê xwendin û nivîsandinê bibin. 2- Meseleyek tewr dijwar jî, şikil û rêbaza alfabeyê ye; gelo ev alfabe dê ji milê çep ber bi milê rast ve yan ji milê rast ber bi milê çep ve bête nivîsandin. Dema em bala xwe bidin girîngîya vê babetê, divê em bi hîssa faalîyetek azamî û têgehîştinek nûjenîyê tevbigerin.”
Li ser vê babetê gengeşeyek balkêş jî, meha Tebaxa sala 1919`an di navbera Noel û şanda wî ya kurd de çêdibe. Di rêwîtîya Meletiyê de, li ser zimanê kurdî du xusûsiyetên balkêş dibin meseleya rojeva gengeşîya Noel û endamên heyeta wî ya kurd; Cûdahîya şêwe-dîyalektên kurdî û alfabeya nivîsandina kurdî. Ji ber ku bi rêya Entab û Meraşê re diçûn, dema heyet digihîje qeza Pazarciq a Meraşê, tiştekî girîng bala Noel dikşîne, dibîne ku axaftvanên şêwe û dîyalektên van herêman û yên herêmên din ên Kurdistanê bi hêsanî hev têdigîjin. Lewra endamên heyeta wî yek ji Botan, yek ji Hekarî û yê din jî kurdê Diyarbekirê bû, di têkilî û hev têgihîştina wan û yê van herêman de tu problemk tune bû. Li ser vê yekê Noel dibêje:
“Bi pirranî dihat gotin ku zimanê kurdî zimanek têkel e, li gorî herêman diguhere û hev tênagîjin. Rast e, baba kurdî ya ku li başûrê rojavayê Kurdistanê tête axaftin, di navbera wê û kurmancî de ferq heye, lê ku em bêjin şêweyên cûda yên kurmancî di esasê de ji hev cûda ne, ev nerast e. Li nik min kurdên Botanî, Hekarîyî û Dîyarbekirî hene, ew di navbera xwe de û bi kurdên tewr bakurê Kurdistanê re bi rehetî hev têdigihîjin. Di nav çend hefteyan de dikarin bi temamî wekî kurdên binekî yên li vê deverê biaxivin. Ferqa bingehîn a di navbera axaftina wan de, bikaranîna tîpên dengdêr in.”
Xûsusiyetek din jî bikaranîna alfabê ye;
“Noel dibêje, min notên xwe yên li ser zargotinên herêmî yên kurdî bi alfabeya latînî dinivîsand û hevalên min ên kurd jî bi alfabeya erebî dinivîsandin. Bi tevî ku ez hîn baş bi kurdî hîn nebûbûm jî, di dema xwendinê de, min ji wan baştir dengên kurdî derdixist û xwendina min jî ji ya wan bêqisurtir bû. Wê demê ez têgehîşt ku herfên erebî ji bo tîpên dengdêr ên kurdî têr nakin û ne bes in. Piranîya wan ciwanan bawer dikirin ku tîpên latînî bêtir dikarin dengên kurdî derbixin û dixebitîn ev dîtinên hanê li Kurdistanê jî bêne qebûlkirin. Lêbelê neslên berîya wan û ulema, ji ber sebebên dînî, li hemberê gorandinek weha ne.”
Encam û gengeşeyên rêwîtîya serdana Meletiyê, di serê Celadet Bedirxan de fikra bikaranîna alfabeya latînî ya kurdî peyda dike. Celadet Bedirxan bi xwe jî li ser bihûrîya peydabûna fikra alfabeya latînî ya kurdî dibêje:
“Ev elfabeya hanê ku îro em zimanê xwe pê dinivisînin paşîya xebateke salinên dirêj e.
Di sala 1919an de me da bû çiyayên Meletiyê. Em ketibûn nav eşîra Reşiwan. Mêcer Noel jî digel me bû. Mêcer zarê nîvro dizanî bû, dixebitî ku hînê zarê bakur bibe û ji xwe re her tişt dinivîsandin. Min jî hin medhelok, stran û çîrok berhev dikirin.
Carinan me çav li nivîsarên xwe digerandin, dixwendin û diedilandin. Min bala xwe dida Mêcer, bi bilêvkirineke biyanî, lê bi dişwazî destnivîsa xwe dixwend. Lê belê ez, heta ku min (û, و) ji (o, و) û (î, و) ji (ê, ى) h. p. derdixistin diketim ber hezar dijwariyan. Ma çima?.. Ji ber ku Mêcer bi herfên latînî, lê min bi herfên erebî dinivîsandin. Ser vê yekê, di cih de min qerara xwe da û ji xwe re bi herfên latînî elfabêyek lêkanî. Êd min bikarîya destnivîsa xwe paş hezar salî jî bê dijwarî û weke xwe bixwînim, ji ber ku her deng cihê cihê li ser kaxezê dihat sekinandin.”
Piştî van nirixandin û gengeşeyên dûr û dirêj, cara pêşîn di sala 1928`an de li Erîvanê yekemîn pirtûka kurdî ya bi alfabeya latînî hatîye çapkirin. “Elfabeya Kurdî ya bi tîpên latînî cara ewilî di sala 1928`an de li Ermenîstanê ji teref nivîskarên kurd Erebê Şemo û Îsahak Maragulovê Asûrî ve hatîye çêkirin. Ji alîyê hikumeta Ermenîstanê û herweha hikumeta yekîtîya Sovyetê ve jî hatiye pejirandin.
Di sala 1929`an de bi vê elfabeyê pirtûka perwerdekirina zimanê kurdî hat weşandin. Navê vê pirtûkê “Xo xo hînbûna xwendina nivîsara kurmancî” bû. Ev pirtûka hînker li Erîvanê hat weşandin. Divê bê zanîn ku ev pirtûka kurdî, pirtûka bi tîpên latînî ya pêşîn e li cîhanê. Ev pirtûk, niha di pirtûkxaneya Enstîtuya Kurdî ya Parîsê de ye.”
Ev pêvajo bi van gengeşî û pêşnîyaran digihîje hetanî destpêka salên 1930`an. “Di sala 1931ê de li Şamê di mala Elî Axayê Zilfo de civînek tê lidarxistin û Celadet Bedirxan, Hemzeyê Miksî, ji kurdên Şamê Musa Beg û Ekrem Cemîlpaşa wek lijneya amadekirina elîfbaya kurdî/latinî dihêne hilbijartin. Ligel vê yekê, ji layê hevalan de çend elîfba hatine derxistin.”
Nûredîn Zaza sala 1931ê digel kekê xwe Dr. Nafîz ji Helebê diçin Şamê û li wê derê dibe temaşevan û guhdarvanê gengeşeyên li ser alfabeya latînî/kurd. Dibêje: “Celadet Bedirxan, elfabeya kurdî, bi tîpên latînî, pêk tanî û dil dikir ku bi van kuvarekê derêxe. Ekrem Cemîl Paşa, Hemzeyê Miksî û hinekên din tê de pir kêmanî didîtin û bi hişkî lê radibûn. Lê, rehmetî Celadet bi gelek zimanan dizanî, pir li Ewropa mabû, bi ser de jî zor zîrek, bi hiş û hûner bû, bala xwe dida rexne û gotinên xelkê û dixebitî ku şaşîyên xwe binase, elfabeya xwe li gora dengên zimên û ji şîwe û zaravayên têvel rêz û dûzanên bingehîn derêxe. Ew ji zû da li vî tiştî hûr dibû, lê li Şamê ev karê ha bûbû mijûlayîya wî ya hergavî. Di sala 1932an de, piştî ku elfabeya xwe danî û rêzimanek jî dirust kir”, dest bi derêxistina kuvara Hawarê kir.
Ev gengeşîyên ku berîya bîst salan dest pê kiribû, di sala 1932`an de digihîje radeyek bilind û dibe pêngavek nû. Bêguman ev radeya nû jî, encam û berhemê ew gotar û gengeşeyên berîya bîst salan bû.
Piştî ku alfabeya latînî di kuvara Hawarê (1932-1943/ 57 hej.) de hate ceribandin û qebûlkirin, paşê kuvarên wekî Ronahî (1942-1945), Roja Nû (1943-1946/ 73 hej.) û Stêr (1943-1945/ 3 hej.) jî bi vê alfabeyê hatin weşandin. Îro, ziman û dîyalektên kurdî, pirranî bi vê alfabeyê têne nivîsandin, bi taybetî jî di nav kurdên bakur û rojavayê Kurdistanê û dîasporayê de tê bikaranîn.
Jêrenot:
Qedrî Cemîl Paşa (Zinar Silopî), Doza Kurdistan, Weşanên Bîr, Dîyarbekir, 2007, r. 138
Abdullah Cevdet, Bir Hitap , Rojî Kurd, h: 1, 30ê Gulana 1913, Weşanên War, Dîyarbekir, 2007, r. 16-17
Suleymaniyeli Mesud, Harflerimiz ve okuma kulaylığı, Rojî Kurd, no: 1, 6 Heziran 1329 (1913), Weşanên War, İstanbul, 2002, r. 29
İlimlerin Genelleştirilmesi ve Harflerin Düzenlenmesi Cemiyeti, Rojî Kurd mecmuası yüce müdürlüğüne, Rojî Kurd, no: 2, Weşanên War, İstanbul, 2002, r. 56-57
M. S. Azîzî, Harflerimiz ve okuma kulaylığı, Rojî Kurd, no: 2, 6ê Temûza 1329 (1913), Weşanên War, İstanbul, 2002, r
M. X., Ziman, Rojî Kurd, no: 3, 6ê Temûza 1329 (1913), weşanên War, İstanbul, 2002, r. 88
Serbestî, Kürd sansürü , no: 480, 29 Nisan 1919
Serbestî, Kürdçe yazılar , no: 480, 29 Nisan 1919
Serbestî, Kürd lisanı hakkında , no: 477, 26ê Nîsana 1919
Serbestî, Kürd eserleri tetkik kumisyonu , no: 479, 28 Nisan 191
Serbestî, Kürd lisanının tedvini , no: 480, 4 Mayis 1919
Kamuran Bedirhan, Kürdler ve Kurdistan: Kürd lisanı , Serbestî, no: 486, 5ê Gulana 1919
J. b.. 5ê Gulana 1919
Edward William Charles Noel, Kurdistan 1919, Weşanên Avesta, İstanbul, 1999, r. 22-23
J. b., r. 23
Celadet Bedirxan, Pêşgotinek, Hawar, hejmar: 13, 14yê Çileyê-Berê 1932, Weşanên Nûdem, cild: 1, Stockholm, 1998, r. 263
http://www.kuvarabir.com/2015/07/mir-osmane-deriki-mir-celadet-ali-bedirxan-1893-1951/, 21 Temmuz 2015
Qedrî Cemîl Paşa (Zinar Silopî), Doza Kurdistan, Weşanên Bîr, Dîyarbekir, 2007, r. 138
Dr. Nûredîn Zaza, Pêşgotin, Hawar (1934-1943), h.: 24-57, çapxanên: Mindik el- Mibkî, Teraqî, Şam
Naveroka vê nivîsê, nerîn û dîtina nivîskar bi xwe ye û malpera Kurdistan Media jê berpirsiyar nine
