زانیار حوسێنی
لەو ڕۆژانەدا و لەو چرکەساتە هەستیارانەی شۆڕشی ژینادا کە ڕووداوەکان خێراتر لە ڕۆژانی ڕابردوو ڕوو دەدەن و وێژمانە جیاوازەکان زیاتر دێنە ئاراوە و لە هەر شوێنێک لەسەر گۆی زەوی، کەس یان کەسانێک بە نوێنەرایەتی لە حیزب یان ڕێکخراوەیەک یان وەک خۆی یان بەشێک لە کۆمەڵگەی نەتەوەکەیان دێنە سەر میدیا، کۆڕ و کۆبوونەوە و سێمینارەکان و باس لە دواڕۆژی ئێرانی بێ ڕژیمی کۆماری ئیسلامی دەکەن، ئەوە هەڵگری ئەو پەیامەیە کە گەلی کورد بە وردی و دوورڕوانینێکی ژیرانەتر دەبێ بڕوانێتە پرسی خۆی. هەروەها ژیرانە و لۆژیکی چوارچێوەی ویست، خواست و مافەکانی ڕوونتر لەپێشوو شی بکاتەوە و لە مانیفێستێکی یەکلاکەرەوەدا خۆی بە حیزب و لایەنەکانی دیکەی نێو جوغرافیای سیاسیی ئێران، وڵاتانی ناوچە و جیهانی و ڕێکخراوە جیهانییەکان بناسێنێ. بۆ ئەوەش باشترین بەڵگە بۆ سەلماندنی ڕەوایی ماف و ویستی گەلی کورد، ئوسوولی مافی مرۆڤ، کۆنڤانسیۆنە نێودەوڵەتییەکان و بەڵگە مێژووییەکانی گەلانی بە ئامانج گەیشتوویە.
بە پێوەری یەکسانی، عەداڵەت و مافی مرۆڤ، هەر گەل و نەتەوەیەک هەموو ئەو مافانەی بۆ ڕەوایە کە بۆ نەتەوەکان دیاری کراوە؛ بەو پێیە هەر مافێک بۆ هەر گەل یان گەلانێك ڕەوا بێ بۆ گەلی کوردیش ڕەوایە. کە وایە هیچ یاسایەک، هیچ دانوستانێك و هیچ پێکهاتنێک، ناتوانێ کاریگەری لەسەر ڕەوایی بوون یان نەبوونی مافەکان بۆ گەلی کورد دابنێت؛ بۆیە پێکهاتن و دانوستان یان زەوتکردن یان سەپاندنی هەر حاڵەت و دوخێک کە بڕیار و دەنگی گەلی کوردی تێدا نەبێ لە بواری مەشروعییەتەوە، هیچ شەرعییەتێکی نییە؛ با ئەو مەسەلە و حاڵەتە بە زۆرەملی هێز یان ڕێککەوتنی سیاسی سەپێندرابێ.
لە جیهانی حقووقیدا بەتایبەت حقووقی سیاسیدا ئەو بەشە لانیکەم بەتەواوی جێ کەوتووە کە ئەو بڕیارە گرینگ، تایبەت و هەستیارانەی پێوەندی ڕاستەوخۆی به پرسە نەتەوەییەکان و گشتگیر و هەمەلایەنەی نەتەوەیەک هەیە، دەبێ لە فیلتەری ئەو نەتەوەیە تێپەر ببێت (ئەو فیلتەرە دەکرێ بە دەنگی ڕاستەوخۆی خەڵک، نوێنەرانی هەمەلایەنەی خەڵک و یان هەر جۆر و حاڵەتێكی گونجاو و دیاریکەری دیکە بێت).
یەکێک لە هەرە مافە گرینگەکان کە بنەما و بناغەی زۆر مافی دیکەیە، مافی چارەی خۆنووسینە؛ لەو وتارەدا هەوڵ دراوە لە چەند ڕوانگەوە سەیری ئەو بابەتە گرینگ و هەستیارە بکرێ.
پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسین وەک مافێکی سەرەتایی مرۆڤ، بنەمای مافەکانی دیکەی مرۆڤ پێک‌دەهێنێت و بەپێی ئەو مافانە هەموو تاک و گروپە کۆمەڵایەتییەکان، بەبێ گوێدانە نەتەوە، ڕەگەز و ئایین، دەتوانن کاروباری خۆیان لە بواری سیاسیی جۆراوجۆردا و بوارەکانی کۆمەڵایەتی، ئابووری، و کولتووری بەڕێوە ببەن. ئەم مافە، مافێکی تاکەکەسیی مرۆڤ و بەکۆمەڵی مرۆڤە کە هەر کەسێک و هەر کەسێکی نەتەوەیەک هەیەتی و ڕەنگە هەر ئەمەش هۆکارێک بێت بۆ ئەوەی لە میساقی نەتەوە یەکگرتووەکاندا، هاوکات لەگەڵ پێویستی ڕەچاوکردن و ڕێزگرتن لە ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکانی تاک، ئاماژە بەم پرەنسیپە بکرێت. بنەمای دوای ئەوە یەکێکە لە بنەما سەرەکییەکانی یاسا و ڕێسا نێودەوڵەتییەکان و وەک فەرماندەیی مافی مرۆڤ دادەنرێ و دەتوانرێ لە پلەی یەکەمدا پەیڕەوی لێ‌بکرێ بۆ کەمکردنەوەی حاڵەتەکانی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ، کە یەکێک لە نموونە گرنگەکانی ڕێگریکردنە لە پێشێلکردنی مافی کەمینەکان، و لە قۆناغەکانی داهاتوودا، بە پێدانی مافی ئازادی بە گەلان بۆ بەشداریکردنی بەردەوامە لەسەر دیاریکردنی سیستەمی سیاسی. پڕەنسیپی مافی دیاریکردنی چارەنووسی مرۆڤ تەنیا کاتێک بەدی دێت کە ماف و ئازادییە سەرەتاییەکانی هەموو ئەندامانی کۆمەڵگە و بەتایبەت کەمینەکانی تێیدا دەژین مسۆگەر بکرێن. گرووپە کەمینە سەرکوتکراوەکان کە مافەکانیان پێشێل کراوە، بۆ گەڕاندنەوەی مافە لەدەستچووەکانیان دەتوانن پەنا بۆ ڕێگەی توندوتیژی و نادێموکراسی ببەن. (کە هەمان بەرگریی ڕەوایە لە هەمبەر پێشێلکەرانی ماف)، ئەمەش لە کاتێک‌دایە کە ڕەچاوکردنی پڕەنسیپی مافی دیاریکردنی چارەنووس لەلایەن حکومەتەکانەوە، بنەمایەک بۆ وروژاندنی پرسەکانی وەک ئۆتۆنۆمی، جوداخوازی، یان خەباتی بزووتنەوە ڕزگاریخوازە نەتەوەییەکان نابێت و لەلایەن ئەوانەوە ئەو مافە هەستیار و بنچینەییە پێشێل دەکرێت. پەیوەندیی نێوان پڕەنسیپی چارەی خۆنووسین و جوداخوازی چییە و کەنگێ کەمایەتییەکان لە وڵاتێکدا دەتوانن پەنا بۆ جوداخوازی یان چارەنووسی خۆیان ببەن، وەک یەکێک لە نموونەکانی مومارەسەی مافی چارەی خۆنووسین.
لە ڕاستیدا مافی چارەی خۆنووسین مافێکی پێشێل نەکراوە بۆ هەموو مرۆڤەکان کە بتوانن لە ڕووی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە خۆیان پێناسە بکەن و پێگەیەکی نێودەوڵەتی بۆ خۆیان بەدەست بهێنن، ئەم مافە دوو دەرکەوتی گشتی لە ئەدەبیاتی هاوچەرخی مافی مرۆڤ و هەروەها لە بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکاندا دۆزیوەتەوە، کە بریتین لە: مافی دیاریکردنی مافی مرۆڤ لە کایەی پرسە دەرەکییەکان و مافی چارەی خۆنووسین لە کایەی پرسە نێوخۆییەکاندا؛ ڕەهەندی دەرەکیی مافی چارەنووس لە مافی سەربەخۆیی یان سەربەخۆییدا دەردەکەوێت و ڕەهەندی نێوخۆیی ئەم مافە لە مافی هەڵبژاردنی تاک دەردەکەوێت و مافی هەڵبژاردن، خۆی دەرکەوتەی جۆراوجۆری هەیە لە بواری ماف و ئازادییە مەدەنییەکان و ئازادیی قسەکردن، ئازادیی جووڵە و ئازادی هەڵبژاردنی کار و...هتد. مافی دیاریکردنی چارەنووسی مرۆڤ، ئەمڕۆ چ لە بواری یاسای نێوخۆ و چ لە بواری یاسای نێودەوڵەتیدا بووەتە یەکێک لە چەمکە دیارەکانی یاسای نێودەوڵەتی و مافی مرۆڤ. گرینگیی مافی چارەی خۆنووسین لە یاسا نێودەوڵەتییەکان و مافەکانی مرۆڤدا تا ئەو ڕادەیەیە کە وەک یاسایەکی نێودەوڵەتی و مافەکانی مرۆڤ دانی پێدا بنێن، بە شێوەیەک کە پێشێلکردن و دەستدرێژیکردنە سەر ئەو بەرپرسیارێتییە نێودەوڵەتییە، دەبێتە هۆی ئەوەی حکومەتەکان بە جۆرێکی تر ببینرێن و وەک ڕۆڵگێڕانێکی نێو کایەی نێودەوڵەتی پێناسە بکرێن کە لە هەوڵی تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی گشتی لە ئاستی ناوچەیی و جیهانی دان. جگە لەوەش پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە مافی دیاریکردنی چارەنووسی مرۆڤ بە شێوەیەکی دانەبڕاو بە پرسەکانی وەک دێموکراسی و مافی مرۆڤەوە پەیوەستە و یەکێک لە هۆکارەکانی گرێدراوی ئەو مافە بە پرسی دێموکراسی و مافی مرۆڤ ئەوەیە کە نەبوونی دێموکراسی لە هەر وڵاتێکدا لەگەڵ پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤایەتی پێوەندی ڕاستەوخۆی هەیە.
پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسین، مافێکی تاکەکەسی مرۆڤە کە هەر تاکێکی نەتەوەیەک لێی بەهرەمەندە و ئەم مافەش کاتێک بەدی دێت کە مافی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکانی هەموو ئەندامانی ئەو کۆمەڵگەیە مسۆگەر بکرێن؛ فەلسەفەی پێکهێنانی سیستەمی مافی مرۆڤ بریتییە لە پاراستن و پاراستنی مافی تاکەکان بۆ ئەوەی لانیکەم بەهرەمەندبوونیان لە کەمترین ژیانێکی شایستە مرۆیی مسۆگەر بکەن. مافی چارەی خۆنووسین، مافێکە کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە خەڵکی هەموو گەلانی دەبەخشێت و بۆ سەلماندنی ئیدیعاکانیان ئاماژە بە بەڵگەنامە یاساییە نێودەوڵەتییەکان دەکەن کە پەیوەندییان بە مافی چارەی خۆنووسینەوە هەیە و ئەوانە هەمیشە ئاماژە بە خەڵک دەکەن کە شایەنی پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسینن؛ لە مادەی ١٥٥ و میساقێکی نەتەوە یەکگرتووەکان، هەروەها مادەی یەکەمی پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان، پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان. هەروەها لە لایەکی ترەوە ئامانجی ئەم بەڵگەنامانە کە مافی چارەی خۆنووسین نیشان دەدەن، پەیوەندییەکی نزیک بە خواستی ڕاستەقینەی خەڵکەوە هەیە.
بەگوێرەی نەتەوە یەکگرتووەکان، کاتێک باس لە مافی مرۆڤەکان دەکرێت بۆ دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان، ئامانجەکە "جۆرێکی دیاریکراوی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە کە خواستێکی هاوبەشی هەیە بۆ دامەزراندنی قەوارەیەکی کارا و دەستەبەرکردنی داهاتوویەکی هاوبەش". بەگشتی دەکرێ بڵێین وشەی "گەل" ئاماژەیە بۆ کەسانێک کە زۆرجار ناسنامەیەکی گرووپییان هەیە وەک نەتەوە، خەڵکی ژێر کۆلۆنیالیزم و ڕەگەزپەرستی و کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان. بەڵام کۆمەڵێک نووسەر لەسەر ئەو بۆچوونەن کە گەلە ڕەسەنەکان (بوومییەکان) یان نەتەوەکان لە چوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتییەکان بە نەتەوەیەک هەژمار ناکرێن، ئەمەش بەو مانایەیە کە وەک مرۆڤێک دانیان پێدا نەهێنراوە کە مافی بەکۆمەڵیان هەیە بۆ بەدواداچوونی گەشەسەندنی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتووری خۆیان. بەڵام لە هەندێک دەستووری نیشتمانیدا، بە تایبەت وڵاتانی وەک بۆلیڤیا، کۆڵۆمبیا و ئیکوادۆر دانیان بەم مافە بۆ خەڵکی ڕەسەن داناوە. تەنانەت پێش ئەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان دان بە مافە بەکۆمەڵەکانی گەلانی ڕەسەندا بنێت، وڵاتی مێکزیک دانی بەم مافەدا هێناوە؛ لە ئێستاشدا گەلە ڕەسەنەکان لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە وەک نەتەوەیەک ناسێنران و ئەم دانپێدانانە بە ئاسانی ئینکار ناکرێ.
کەم نین ئەو وڵاتانەی کە گروپە کەمینەکان لەخۆ نەگرێت و بەهۆی داواکارییەکانیانەوە، سەرقاڵی پرسەکەیان نەبن. ئەو کێشەیەی کە ئەمڕۆ لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا زۆرینەی وڵاتان ڕووبەڕووی دەبنەوە، داخوازییەکانی کەمینەکانی نەتەوەیی، ڕەگەزی، زمانەوانی، کەلتووری و هتدە؛ ئەو وڵاتانە لایان وایە کە لەسەر بنەمای مافی چارەی خۆنووسین، داواکارییەکان وەک خودمووختاری، فدێراڵی و تەنانەت مافی جیابوونەوە (یان لکاندنی بەشە جیاکراوەکان بە یەکەوە) ، ناعەقڵانین و دەبنە هۆی باڵکانیزەبوون و پارچەپارچەبوونی ئەندامان. بەڵام لە حاڵەتەکانی وەک پێشێلکارییەکی گەورە و سیستماتیکی مافەکانی مرۆڤ، پێویستە ئەم بژاردەیە وەک داواکارییەکی مەعقول و چارەسەرێکی جددی بۆ کەمکردنەوەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ، بەتایبەتی مافی کەمینەکان لەبەرچاو بگیردرێت.
پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسین لەو کۆمەڵگایانەی کە کەمینەکان سەرکوت کراون، دەتوانرێ وەک بنەمایەکی یاسایی نێودەوڵەتی بخرێتە ڕوو. ئەو پێکهاتە چەوساوانەی کە مافەکانیان پێشێل کراوە دەتوانن بە نزیکبوونەوە لەم بنەما یاساییە نێودەوڵەتییانە، مافی چارەی خۆنووسینی خۆیان بگەڕێننەوە. ئەم پرەنسیپە یاساییە بە مانای نیزیکبوونەوە لە تووندوتیژی یان دەست بردن بۆ تووندوتیژی نییە بۆ گەڕاندنەوەی ماف؛ چونکی دەکرێ مافی چارەی خۆنووسین لە ڕێگەی ئارام و ئاشتییانەوە بەدەست بهێنرێ، بەڵام کاتێک حکومەت لە کۆمەڵگەی زۆرینەدا پەیوەندی نێوان پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسین و جوداخوازی و ئۆتۆنۆمی کۆنترۆڵ بکات و ئەگەر گوێ بە داواکارییە ڕەواکانی کۆمەڵگەی کەمینەکان نەدات، ئەوکات ئەو ڕێگا ئاشتییانەیە جێگەی خۆی بە تووندوتیژییەکی مەشرووع بدات و لە ڕوانگەی ئەوانەوە (حکومەت)، ڕێگەیەکی نادێموکراسی بگرێتەبەر.
لەم چوارچێوەیەدا پرۆفیسۆر کاسی دەڵێت: دەکرێ لە هەلومەرجێکی زۆر سەختدا مافی جیابوونەوە بۆ کەمینە ڕەگەزییەکان لەبەرچاو بگیردرێ؛ ئەم مەرجانە بریتین لە:
١- دەسەڵاتە سەرەکییەکانی حکومەتی دەسەڵاتدار بەردەوام ڕەتی دەکەنەوە مافی بەشداریکردن بدەن بە گروپە ڕەگەزییەکان.
٢- پێشێلکردنی مافە بنەڕەتییەکانیان بە شێوەیەکی گەورە و سیستماتیک.
٣- نەبوونی ئەگەری گەیشتن بە چارەسەری ئاشتییانە لە چوارچێوەی هەیکەلی حکوومەتی مەوجووددا.
مافی هەر میللەتێکە کە مافی دیاریکردنی چارەنووسی خۆی هەبێت و بەپێی ئەم چەمکە هەر میللەتێک دەتوانێ مافی چارەی خۆنووسین لە دژی ڕەگەزپەرستی و هەڵاواردنی ڕەگەزی، کولتووری و مێژوویی جێبەجێ بکات و نەتەوەی ماف‌زەوتکراو مافی جیابوونەوەی هەیە. زانایانی ماف بۆ بەدیهێنانی جوداخوازی هەندێک حاڵەت وەک پێشمەرج باس دەکەن و پێیان وایە تەنها ئەگەر ئەم مەرجانە هەبن، دەکرێ مافی جیابوونەوەی نەتەوەیەک بە جێبەجێکراو هەژمار بکرێ؛ ئەم مەرجانە بە کورتی بریتین لە:
١-جۆری حکوومەت و وەڵامی ئەو پرسیارەی کە ئایا حکومەت دێموکراسییە یان خۆسەپێن؟
٢-ئەم بانگەشەیە لەلایەن گروپێکی زمانەوانی و ئایینی و خۆبەخشەوە کرابێ و تاقمێک نەبێ کە بێ ئامانج کۆبوبێتەوە.
٣-خواستی جیابوونەوە یان بەستنەوەی ئەم گرووپە دەبێت خواستی گشتی بێت نەک خواستی چین و چینە تایبەتەکان.
٤- بنەمای ئیدیعای ئەم گروپە پێشێلکردنی سیستماتیکی مافەکان بێت.
٥- بۆ پاراستنی مافەکانی ئەم گروپە جگە لە جیابوونەوە هیچ چارەسەرێکی تر لە ئارادا نەبێ کە بتوانرێ مافەکانیان پارێزراو بێ.
ئەو مەرجانەی لە سەرەوە باس کران تەنیا لە بەرانبەر دەسەڵاتە ڕەگەزپەرەستەکاندا نییە و هەموو ئەو نەتەوە و کەمینە جیاوازانە لەخۆ دەگرێت کە مافەکانیان بەردەوام پێشێل دەکرێت و هیچ ڕێكارێكی ئوسوولی، یاسایی و دروست لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە پێشنیار ناکرێ یان لە ئەگەری بوونی ڕێگەچارە، دەسەڵات لەبەر چاویان ناگرێت یان پێبەندیان نابێت.
بۆ نموونە دادگای نێودەوڵەتی لە بۆچوونی ڕاوێژکاریی خۆیدا سەبارەت بە سەحرای ڕۆژئاوا ئاماژە بە پرەنسیپی ئۆتۆنۆمی وەک مافی گەل دەکات و جەخت لەوە دەکاتەوە کە پرەنسیپی ئۆتۆنۆمی لێکدانەوەی مافەکانی گەلە. هەرچەندە بڕگەکانی مادەی شەشەمی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕوونی ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆیی لە یەکتر جیا دەکەنەوە، بەڵام نەتەوە یەکگرتووەکان بەکردەوە، مافی گەلی بۆ دیاریکردنی ئازادانەی پێگەی سیاسی، جگە لە کاروباری نێوخۆیی (خودموختاری) بۆ کاروباری دەرەکی (سەربەخۆیی) فراوانتر کرد و ئەوەشی بە بەشێک لە مافی سەروەری دانا؛ بۆیە لە ڕوانگەی نێو دەوڵەتییەوە، مافی ئازادی گەلان لەژێر حوکمڕانی ڕاستەوخۆدا، جا دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزم بێ یان داگیرکاری یان هەڵاواردنی ڕەگەزی، مەشروعییەتی دیاریکردنی چارەنووسییان پێ دەبەخشرێ و ئەوەش دەکرێ هەردووک بەشی خودموختاری نێوخۆیی و دەرەکی لەخۆ بگرێ.
ئەسڵی مافی چارەی خۆنووسین لەگەڵ پرس و بابەتەکانی دێموکراسی و مافی مرۆڤ پێوەندیی ڕاستەوخۆ و هەڵنەوەشاوەی هەیە؛ ئەو مافە ڕێگە چارەیەکی ئەرێنییە لەو کاتەیدا کە بەشێکی دیاریکراو لە نێو ئەو کۆمەڵگەیە یان لەنێو چەند کۆمەڵگە یان نەتەوە کە پێکەوە دەژین، مافی بەشداری ڕاستەقینەی لە ژیانی سیاسی، ئابووری، کولتووری، زمانی و کۆمەڵایەتی نەبێ و لێرە دایە کە چەمکی مافی چارەی خۆنووسین ئاوێتەی چەمکی دێموکراسی دەبێ. بۆیە لە ساڵی ١٩٧٠ بەملاوە، ئەسڵی مافی چارەی خۆنووسین، تەنیا بە مانای ڕزگاربوون لە داگیرکاری، کۆلۆنیالیزم و دەسەڵاتە ڕەگەزپەرەستەکان نییە، بەڵکوو ئەو ئەسڵ و بنەمایە لە چەمکەکانی دێموکراسی، مافی مرۆڤ، مافی کەمینەکان و ڕێزگرتن لە مافەکانیان نیزیکتر بۆتەوە. ئەو ئاڵوگۆڕە ئەرێنییە بە هۆی ئەوەیە کە چیی تر ئەو مافە لە مافە تایبەتەکانی گرووپێکی تایبەت و دیاریکراو (وەک ئیمپراتوورییەکان، داگیرکەرەکان و زلهێزەکان و هتد) نییە و سەر بە هەموو تاکەکان، کەمینەکان و نەتەوەکانە؛ کوردیش وەک هەر نەتەوەیەکی ئەو جیهانە دەتوانێ مافەکانی خۆی بەکار بهێنێ و پارێزگارییان لێ بکات یان بۆ پارێزگاریکردن لە مافەکانی، مافی چارەی خۆنووسین بکاتە بەردی بناغە و دایکی هەموو مافەکانی دیکەی، بەتایبەتی کە پرسی کورد بە خاک، زمان، کولتوور، مێژوو و ڕەگەزی هاوبەش و دیاریکراو، کەوتۆتە ژێر کاریگەرییەکانی دابەشکاریی بەئانقەست و پارچەپارچەکردنی ئەو گەلە بەسەر چوار بەشی لێک جیاوازدا.
