د. کەیوان ئازاد ئەنوەر: هەمیشە ئەو سەرکردانەی کورد کراونەتە ئامانج کە مەترسییان بۆ داگیرکەرانی کوردستان هەبووە

وتووێژ: شەهرام سوبحانی

ئاماژە: مێژووی دەسکەوتی نەتەوەیی و هەروەها کارەساتەکان لە بزووتنەوەی سیاسیی کورد بۆ فێربوون و ئەزموون وەرگرتنە. بەو پێیە خوێندنەوەی مێژوو ئەرکە، بەتایبەت بۆ سیاسییەکان لەپێناو دووپاتنەبوونەوەی کارەساتەکان و بەردەوامیی هەوڵەکان بۆ دەخستنی دەسکەوتی زیاتر و دەستەبەرکردنیان. ڕۆژی ٣١ی جۆزەردان بیرهێنەرەوەی تێرۆری سەرکردەی نەمر "سمکۆخانی شکاک"ە. سمکۆخانی شکاک چ پێگەیەکی لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی کورددا هەیە؟ بۆچی بە باوکی ناسیۆنالیزمی کورد ناسراوە؟ شۆڕشی سمکۆ بۆچی شکستی هێنا؟ ئەم پرسیارانە و چەند بابەتێکی تر لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر کەیوان ئازاد ئەنوەر، مامۆستای زانکۆ و پسپۆڕی مێژوو تاوتوێ دەکەین.

د. کەیوان بەم پرسیارە وتووێژەکەمان دەست پێ دەکەین کە سمکۆخانی شکاک بۆچی وەک باوکی ناسیۆنالیزمی کورد ناسراوە؟

لەڕاستیدا ئەمن ناتوانم بڵێم کە "سمكۆی شكاك" باوكی ناسیۆنالیزمی كوردە، بەڵكوو سمکۆ یەكێك بووە لە ڕێبەرانی ناسیۆنالیزمی كوردی لە قۆناغێكی مێژووییدا. لەم بارەوە هەموو مێژوونووسان لەسەر ئەوە كۆك نین "سمكۆی شكاك" باوكی ناسیۆنالیزمی كوردی بێت، بەڵكوو ئەوە بۆچوونی هەندێک مێژوونووس و کەسایەتیی سیاسی و نووسەر و خەمخۆری نەتەوەی کوردە كە ئەویان وەك باوکی ناسیۆنالیزمی کوردی ناساندوە. بۆ؟ چونکی ئەو یەکێک بووە لەو سەرکردانەی مێژووی خەباتی نەتەوایەتی كورد كە بۆ سەربەخۆیی كوردستان و ناسیۆنالیزمی کوردی تێکۆشاوە و هەوڵی داوە نەتەوەی کورد وەکوو نەتەوەیەكی ژێردەست بگەیەنێتە سەربەخۆیی و مافەکانی خۆی. دیارە كە دەڵێن: باوكی ناسیۆنالیزمی كوردی نەبووە، ئەوە لە گەورەیی "سمكۆی شكاك" كەم ناكاتەوە، چونکی مێژوو پێمان دەڵێ سمکۆ یەكێك لە ڕێبەرانی ئەو ڕێبازە و سەركردەیەكی شۆڕشگێری كورد بووە كە كاری بۆ ناسیۆنالیزمی كوردی كرد، وەگەرنا یەكەم كەس نەبوو، وە باوكی ئەو ڕەوتەش نەبوو، بەڵكو وەك ئاماژەمان پێدا یەكێك بوو لەو ڕەوتە سیاسی و مێژووییەی نەتەوەی كورد. سەركردەیەك کە هەتا دوا هەناسەی ژیانی، خەباتی بۆ نەتەوە و خاكەكەی كرد و لە هێز و دڵڕەقی و توندڕەوی دوژمنەكانیشی سڵی نەكردەوە.

دەکرێ ئاماژە بەو کەسایەتییانە بکەن کە لەو رێبازەدا لە "سمکۆخانی شکاک" لەپێشتر بوون؟

لە مێژوویی ئێمەی كورددا، زۆرینەی سەرکردەکانمان، بەتوانا و دڵسۆز بوون. واتە هەڵەیە یەكێكیان بە گەورەتر و یەكێكی دیكەیان بە بچووكتر بزانین. واتە "سمکۆ خانی شکاک" لە "شێخ مەحموودی نەمر" گەورەتر و بچووکتریش نەبوو. لە "ئیحسان نووری پاشا" کەمتر و گەورەتر نەبوو. لە "سەید ڕەزای دەرسیم" گەورەتر و بچووکتر نەبوو. ڕاستە ئاستی توانا و كەسایەتییەکان وەك یەك نەبووە، بەڵام لە یەكیش دوور نەبوون. ئەمەش بەو مانایە نا كە تاقیكردنەوەیەك بێت و مامۆستای وانەكە، (١٠٠) بداتە "سمكۆی شكاك" و (٩٧) بداتە "شێخ مەحموودی نەمر" و (٩٠) بداتە "ئیحسان نووری پاشا" و (٨٥) بداتە سەید ڕەزای دەرسیم. هۆیەكەش ئەوە بووە هەریەك لەوان و ئەوانەی تریش خوێندكار نەبوون تا لە وانەیەك ئەوەندە وەربگرن، بەڵكوو ئەوان شۆڕشگێڕ بوون و لە سەردەم و كات و پێگەی جوغرافیی خۆیان خەباتیان بۆ نەتەوەکەیان كرد. ئەوەندەی لە توانایان بوو، بە خۆیان و هۆزە و ناوچەكەیان دژی داگیركەرانی كوردستان وەستان. ئەمە لەلایەك. لەلایەكی دیكەوە نابێت ئەوەش نادیدە بگرین، كە هێز و توانای هەر سەركردەیەك یا بەند بوو بە كەسایەتیی خۆی و هۆز و خێڵ و تیرە و بنەماڵەكەی تا بە ناوچەكەی دەگات، لەپاڵ ئەو هێزە داگیركارییەی بەرامبەری وەستا. ئەمەو جگە لە بەرەنگاری هۆز و خێڵ و تیرە و بنەماڵە كوردە نەیارەكانی بۆی، تا بە هێزە ئەورووپایی و ڕووسەكان دەگات. لەم بارەوە "سمكۆی شكاك"یش وەك سەرۆك هۆزی شكاك و سەركردەیەكی كورد لە قۆناغێكی مێژووییدا شۆڕشی کرد و كۆی شۆڕشەكەی نزیك بە (١٢) ساڵی خایاند، بەڵام بەراورد بە "شێخ مەحموودی نەمر"، كە تەمەنی كۆی شۆڕشەكەی لەكاتی شۆڕشەكەی "سمكۆی شكاك"دا، نەگەیشتە (٦) ساڵ، واتە نیوەی تەمەنی شۆڕشەكەی "سمكۆی شكاك"، كەچی بەرهەمەكەی زیاتر بوو، بەوەی "شێخ مەحموودی نەمر" لە ساڵی (١٩١٨ز) كرایە حكوومەتداری باشووری كوردستان و نزیك بە (٨) مانگ لە حوکمڕانیی بەشێكی باشووری كوردستان مایەوە. لە (١٠ی تشرینی یەكەمی١٩٢٢ز) كرایە مەلیكی باشووری كوردستان و شاری "سولەیمانی" بووە پایتەختی دەسەڵاتەكەی و بۆ ماوەی "پێنج" مانگ لەو پۆستەی مایەوە. تەنانەت دواتریش هەر وەك "مەلیك مەحموود" سەیر كرا. لەم بوارەدا بەرهەمی خەباتەكەی "شێخ مەحموودی نەمر" لەوەی "سمكۆی شكاك" زیاتر بوو، ئەگەرچی كەم ماوە بوو. "ئیحسان نووری پاشا" لە ساڵی (١٩٢٧ز) كۆماری ئاراراتی لە بەشی باكووری كوردستان ڕاگەیاند، لەكاتێكدا "سمكۆی شكاك" ئەو كارەی نەكرد. هەموو ئەوانەش پێمان دەڵێن: كە لەسەر خاكی كوردستان و لای نەتەوەی كورد، زۆری هاوشێوەی "سمكۆی شكاك" و زیاتریش هەبوون. هەر وەك ئەوەی كەمتریش لەو هەبوون. خۆ ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێشتریش ئەوا "بەدرخان پاشا" لەنێوان ساڵانی (١٨٢١-١٨٤٧ز) میر و ڕێبەرایەتیی ناوچەی بۆتانی كرد و وەك ناسیۆنالیزمێكی گەورەی كوردیش ناسرا. "شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری"ش لەنێوان ساڵانی (١٨٨٠-١٨٨٢ز) ڕێبەرایەتیی شۆڕشێكی گەورەی كرد و وەك ناسیۆنالیستێکی تری كوردی ناسرا. ناوەكان زۆرن و نووسین و باسكردنی مێژووییان و كەسایەتییان و شۆڕش و هەوڵە سەربەخۆیی خوازییەكانیان زۆری دەوێت. هەربۆیە هەڵەیە چاكە و گەورەیی یەكێكیان بەسەر ئەوەی تریاندا بدەین. لایەنێكی تری وەڵامی پرسیارەكەی بەڕێزتان ئەوەیە كە ئێمەی كورد بەدرێژایی مێژوو، سەرکردەیەكی وەك "بیسمارک" یان" گاریباڵدی" یان "گاندی"مان نەبووە، تا خاكەكەمان بەرەو قەوارەیەكی سیاسی ببەن و هێز و هۆزە پەرتەوازە و دژ بە یەكەكان یەك بخەن. خۆ ئەگەر ئێمەی كورد، ئەوەمان بوایە ئێستا کوردستان دەوڵەت و كورد سەربەخۆ بوو. خۆ ئەگەر ئەو كارە بە "سمكۆی شكاك"ی بكرایە، ئەوا دەكرا ناوبراو بە باوك و ڕێبەری نەتەوەیی كورد دابنێن، بەڵام كە بۆی نەكرا ئیتر چۆن ئەو ناوەی لێ بنێن؟

بەڵام بەڕێزتان چۆن باس لە کاریگەریی سمکۆخانی شکاک لەسەر گەشەسەندنی بیری ناسیۆنالیزمی کورد دەکەن؟

"سمکۆی شکاک" كەسایەتییەكی شۆڕشگێڕی ناسراوی كورد بوو. ئەو سەرباری ئەوەی سەرۆكی هۆزی شكاك بوو، لە ناوچەی شکاک و هاوسێی ناوچەی ئازەربایجان و نەتەوەی ئازەری بوو، لە كۆمەڵگەیەكدا شۆڕش وەڕێ خست كە زمانی فارسی زمانی فەرمی ناوچەكە و كۆی دەوڵەتی ئێران بوو. تارانی پایتەختی ئەو دەوڵەتەش، بەروارد بە زۆربەی ناوچەكانی تری ئێران و كوردستان، دوور نەبوو. "سمكۆی شكاك" لەو پێگەیەدا شۆڕشەکەی وەڕێ خست كە ئەوكات خاكی ئێران بەدەست بنەماڵەی قاجارەوە بوو. بنەماڵەی قاجاریش بە بنەماڵە و دەسەڵاتێكی توندڕەو و دڵڕەق ناسرابوون. بەتایبەت بەرامبەر بە كورد. تەنانەت بەهۆی لێدان و دوورخستنەوەی "بنەماڵەی كوردی زەند" لە لووتكەی دەسەڵاتی ئێران، گەیشتنە پایەی پادشایەتی. هەر بۆیە لەو سەردەم و پێگەیەدا هەڵایسانی شۆڕشێك بە ڕابەرایەتیی "سمكۆی شكاك"و لەو ناوچە هەستیارەدا كارێكی ئاسان و بێ مەترسی نەبوو. ئەوە لەكاتێكدا قاجارەكان وەك ئازەرییەكان نەك هەر تورك، بەڵكوو شیعەش بوون، لەكاتێكدا كوردەكان، نە لە نەتەوەی تورك و ئازەری بوون، نە زۆرینەشیان شیعە بوون، بەڵكوو زۆرینەی كورد سووننی مەزهەب بوون. هەربۆیە خەبات لەو سەردەمەدا بۆ ئازادی ئایین و ئایینزایی و زمان و مافی نەتەوەیی و كولتووری لە دەوڵەتێكی وەهادا، كارێكی قورس و خەباتێكی سەختی پێویست بوو. "سمكۆی شكاك" لەو سەردەم و ڕووبەڕە جوغرافیایە و لەنێو ئەو كۆمەڵگەیەدا لە ساڵی (١٩١٨ز) دەستی دایە شۆڕش و تا ساڵی (١٩٢٢ز) ڕووبەڕووی دەوڵەتی قاجاری وەستا. ئەوە قۆناغی یەكەمی خەباتی بوو، بەڵام بەهۆی بەرتەسكبوونی ناوچەی شۆڕشەكەی و كەمیی پشتیوانی نێوخۆیی و نەبوونی پشتیوانی دەرەكی لەو كاتەدا، تا بە كەمی توانای سەربازی و بنەمای ئابووری بۆ درێژەدان بە شۆڕش دوچاری شكست هات. بەتایبەت دوای ئەوەی بەشێكی هۆزە كوردییەكانی سنووری دەسەڵات و ناوچەكەی و دەورووبەری لەبری ئەوەی ببنە هاوپەیمانی "سمكۆی شكاك"، لە دژی وەستان. ئەوەش خەباتەكەی قورس كرد و لە شكست نزیكی كردەوە، بۆیە پەنای بۆ باشووری كوردستان هێنا. كاتێكش "سمكۆی شكاك" قۆناغی دووهەمی شۆڕشەکەی وەڕێ خست، "ڕەزا شا" پادشای ئێران و توندتر لە بنەماڵەی قاجاری دژی كورد وەستا و پشتیوانیی بریتانیا و فەڕانسە و تەنانەت "یەکیەتیی سۆڤییەت"یشێ هەبوو. هەربۆیە كاتێك "سمكۆی شكاک" بۆ بەگژداچوونەوەی ئەو نادادییانە، دەستی دایەوە شۆڕش و بەرامبەر دەوڵەتی نوێی پەهلەوی وەستا. دیار بوو خەباتەكەی بەرامبەر ئەو دەوڵەتە نوێیە، ئاسان نابێت، ئەگەر پشتیوانی نێوخۆیی هەموو كوردی لەگەڵ نەبێت كە لەگەڵی نەبوو. هەربۆیە شۆڕشەكەی لەو دۆخەدا كەم نەبوو، بەتایبەت كاتێك كاری بۆ خوێندن بە زمانی كوردی كرد و هەوڵی بۆ بە زیندوو هێشتنەوەی فەرهەنگ و كولتووری كوردی ‌دا. لێرەوە هەوڵەكانی "سمكۆی شكاك" بۆ زیندووكردنەوە و كاركردن بە زمانی كوردی و پۆشینی پۆشاكی كوردی و دەستەبەركردنی مافە نەتەوەییەكانی كورد لە بەشی خۆرهەڵاتی كوردستان، وەك هەنگاوی زیندووكردنەوەی ناسیۆنالیزمی كوردی سەیر دەکرێ، ئەوە بەدەر لەوەی سەلماندی كە كورد نەتەوەیەكی سەربەخۆ و ئازادە و خۆی بڕیار لە چارەنووسی خۆی ئەدات.

تێرۆرکردنی کەسایەتییەکانی کورد دەتوانێ چ هۆکارێکی بێ کە دەستبەجێ لە هەموو قۆناغێکی مێژوودا هەوڵ و بژاردەی یەکەمی داگیرکەران بووە؟

بە گەڕانەوە بۆ مێژوویی شۆڕشی "سمکۆی شكاك" و بە گەڕانەوە بۆ مێژوویی شۆڕشەکانی تری کورد، لە پێش "سمکۆ" و دوای ئەویش، دەگەینە ئەوەی هەمیشە ئەو سەرکردانەی کورد کراونەتە ئامانج کە مەترسییان بۆ لایەنی بەرامبەر واتە داگیرکەرانی کوردستان هەبووە. ئەو سەرکردانە بە زاراوە و قەناعەتی ئێمە شەهید کراون و لە دیدگای بەرانبەرەکانیان تێرۆر کراون. دیارە ئەگەر چاوێك بە مێژوویی کورددا بگێڕین و لەنێو مێژووی کوردیشدا، بەشی خۆرهەڵاتی کوردستان لەنەزەر بگرین، ئەم بەشەی خۆرهەڵات، کە لەژێر دەسەڵات و هەژموونی دەوڵەتی ئێراندا بووە، بەردەوام چەندین سەرکردەی كورد لەو بەشەی خاکی کوردستاندا خەباتیان کردوە. خۆ ئەگەر قۆناغی مێژوویی هاوچەرخ بە نموونە وەربگرین، ئەوا چەندین سەركردەی كورد لەو بەشەی كوردستان، بەدەستی دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی ئێران شەهید كراون، وەك "سمکۆی شکاک، قەدەم‌خێر، پێشەوا قازی محەممەد، دوکتور عەبدولڕەحمانی قاسملوو، دوکتور سادقی شەرەفکەندی" و كەسایەتیی تر. ئەوانەی شەهید كران، مەترسی بوون بۆ سەر دەوڵەتی ئێران. بۆ؟ چونكە دەسەڵاتدارانی ئێران لەو ماوەیەدا باش بەوە گەیشتوون ئەگەر ئەو سەرکردانە نەمێنن، ئەوە خەڵکی كوردستان بێ سەركردە ئەمێنێت و ئەوكات ناتوانن لە دەوری یەك كۆببنەوە. بەوەش پەرتەوازە ئەبن و لێدان و جڵەكردنیان ئاسان دەبێت. كاتێكیش ئەوە ڕووی دا، ناچار دەبن چۆک بۆ دەوڵەت دابدەن و ملكەچی هەموو بڕیار و داواكانیان بن. لەلایەكی دیكەوە بیری ئێرانیزم وای زانیوە و وای ڕوانیوە، کە ئەگەر سەركردەكان لەنێو چوون، ئیتر شۆڕشەكان، کۆتاییان دێت و دەوڵەت ڕووبەڕووی بەرەنگاربوونەوەی نێوخۆیی نابێتەوە. ڕاستییەکەشی وابووە، بە شەهیدبوونی "سمکۆی شكاك" شۆڕشەكەی کۆتایی هات. بە شەهید‌بوونی (ێشەوا قازی محەممەد کۆماری کوردستان کۆتایی پێ هات. سەرنج بدەن ئەوە بووە ڕۆانگەیەک بۆ دەسەڵاتدارانی ئێران، كە لە لێدانی سەركردەی شۆڕشەكان، یان ڕێبەرانی بزووتنەوە چەكدارییەكان، بگەنە ئەو ئەنجامەی، كە ئیتر ئەو شۆڕش و بزووتنەوەیە كۆتایی دێت. واتە هۆكارێكی سەرەكی لاوازبوون و دواتر لێدان و ڕووخانی شۆڕش و بزووتنەوەكە دەبێت. ئەوەش ئامانجی سەرەكی دەسەڵاتدارانی ئێران بوو بەدرێژایی مێژوو و لە هەموو ناوچەكانی ئێراندا، بە ناوچە كوردستانییەكانەوە.

لە تەنیشت تێرۆری ڕێبەران هەمیشە هەوڵی چەواشەکردنی مێژووی کورد و ناساندنی ڕێبەرانی کورد وەک پیاوکوژ دراوە؟ بۆ؟

ئەو هۆکارانەی مێژووی کوردییان چەواشە كردووە  و دواجار سەرکردەکانی ئێمەی كوردیین لە بەرامبەر ڕای گشتی و نەیارانماندا ناشیرین و خراپ كردوە، زۆرن. گەیشتۆتە ئەوەی، سەركردەكانمان بە (تێرۆریست، یاخی، گێرەشێوێن) بناسێنرێن. ئەوەش لە بەهێزی و بەتوانایی دەسەڵاتدارانی ئێران، سەرچاوەی گرتوە. كاتێك وەك دەوڵەت و لە چەندین لاوە و بە چەندین كەرەسە و پلانی ورد، كار بۆ شێواندنی ئەو مێژووی كورد و شۆڕش و سەركردەكانی بكرێت. خۆ ئەگەر بە واقیعی لە كاری ئەوان ورد ببینەوە، بۆمان دەرئەكەوێت ئەوان وەك دەوڵەتی سەردەست مافی خۆیان بوو، ئەو کارە بکەن، چونکە ئەگەر ئەوان مێژووی کوردیان چەواشە نەکردایە، چۆن ئەیانتوانی ڕەوایەتی بە كارەكانی خۆیان بدەن؟ واتە چۆن لە لێدان و شكست پێهێنانی شۆڕش و هەوڵە ڕزگاریخوازەكانی كورددا سەركەوتوو بن؟ دیارە ئەگەر ئەوان، سەرکردەکانی کوردییان نەكردایەتە یاخی و گێرەشێوێن، چۆن لەبەردەم خەڵكی خۆیان و ڕای گشتیدا، ڕەواییەتیان بە كارەكەی خۆیان ئەدا؟ لەلایەكی دیكەوە دەسەڵاتدارانی ئێران، هەوڵیان ئەدا كوشتنی سەربازەكانیان گەورە بكەن و بە شێواندنی تەرمەكانیان لەلایەن خودی خۆیانەوە، ڕووی شۆڕشەكانی كورد و سەركردەكانی ناشیرین بكەن. ئەوەش لە ڕێگای میدیا گەورەكانیان بە تەلەفزیۆن و ڕۆژنامە و تۆڕە میدیاییەكانی ترەوە. وەك ئەوەی "سمكۆی شكاك"و شۆڕشەكەی پێ عەیبدار كرا، كاتێك هەندێك حاڵەتی تاڵانی و كوشتنی لابەلا بەسەر شۆڕشەكەیدا ساغكرایەوە. گەیشتە ئەوەی بەشێك لە كوردەكانیش باوەڕ بەوە بكەن، كە "سمكۆی شكاك" و هۆزەكەی بۆ كاری تاڵانچی و گەیشتن بە زەوی و سامانی زیاتر، دەستی داوەتە چەك! هەربۆیە ئەو دیدگا شێواوە، نەك وای لە بەرپرسانی ئێران و هێزە چەكدارەكان كرد، توندتر دژ بە شۆڕشەكەی بوەستن، بەڵكوو لەنێو كوردیش چەندین سەرۆك هۆز و سەرۆك خێڵ و سەرۆكی بنەماڵەكان، چوونە پاڵ دەوڵەتی ئێران و لە دژی "سمكۆی شكاك" شۆڕشەكەی وەستان. دیارە هەموو ئەوانە و زۆر كاری تریش، لەو هۆکارانە بوون، دواجار ڕەوایەتیان بە لێدانی شۆڕشەکەدا. لەم بوارەشدا دەوڵەتی ئێران، سوودی لە بوونی سەدان زانکۆ و سەدان ناوەندی فەرهەنگی و هەزاران خوێندكار و ئاكادیمی زانكۆكانی وەرگرت، تا لە ڕێگای ئەوانەوە، هەزاران توێژینەوە و بەرهەم و کتێبی تایبەت لە سەرجەم بوارەكانی "مێژوو، ڕیشەی كورد، جوغرافیا، كۆمەڵگەی كوردی و ئێرانی، زمان و ئەدەبی كوردی" و دەیان بواری تر ئامادە بكەن، تا ڕووی ڕاستەقینەی مێژووی كورد و شۆڕشەكانی بشێوێنن. وەك ئەوەی دواتر "سمکۆی شکاک"یان بە سەرۆك هۆزێكی نەخوێنەوار و دواكەوتوو ناساند، كە لەلایەن نەیارانی دەوڵەتی ئێرانەوە خەڵەتێنراوە و ئامانجیان لێدانی ئارامی ئێران و خەڵكەكەی و تێكدانی پەیوەندی نێوان كورد و خاك و پێكهاتەكانی ئێران بووە. دواتر ئەو كارانەیان و دەیان كاری دروستكراوی لەو جۆرەیان بە زمانی فارسی بەچاپ گەیاند. دواتر ئەو بەرهەمانەشیان هەر بە كەسانی خۆیان بۆ زمانە زیندووەكانی جیهانیان وەرگێڕا، تا واقیعی مێژووی كورد و شۆڕشەكانیان بشێوێنن و سیمایەكی تری دواكەوتوویی و پاشكۆیی ئێرانی بە كورد و شۆڕشەكەیانەوە بنێن.

ئەگەر بگەڕێینەوە سەر سمکۆخانی شکاک، بۆچی شۆڕشی سمکۆخانی شکاک شکستی ‌هێنا؟

کۆمەڵێک هۆكار لەپشت شكستی شۆڕشەکانی کوردەوە بوون بە شکستی شۆڕشەكەی سمکۆشەوە. لەوانە ڕێبەرایەتی زۆرینەی ڕەهای شۆڕشەكانی كورد، لەلایەن سەرۆک هۆزێك یان مامۆستایەکی ئایینی، هۆكارێك بووە. واتە شۆڕشەكانی ئێمەی كورد، شۆڕشی جووتیاران، کرێکاران، كاسبكاران نەبووە، تا هەموو بە ویستی خۆیان بەشداری تێدا بكەن. تەنانەت شۆڕشێكی فەرهەنگی یان پیشەییش نەبووە، تا ڕوویەكی شارستانی بە بەر شۆڕشەكەماندا بنرێت، بەڵكوو شۆڕشێک بوون، لەلایەن سەرۆک هۆزێک یان سەرۆكی خێڵ و بنەماڵەیەك یان كەسایەتییەكی ئایینی دەست پێ كراوە. بەو پێیەشی سەرۆک خێڵەکە یان سەرۆک هۆزەكە، سەرۆكی ناوچەیەک بووە، ئاسایی سەرۆکی هۆزێکی تر نەیاری بووە. بەوەی سەرۆك هۆزە نەیارەكە، بە خۆی و هۆزەكەیەوە لە دژی وەستاوە، یان لە قۆناغێكی خەباتی سەرۆك هۆزە شۆڕشگێرەكەدا، چۆتە پاڵ دوژمنەكەی و لە شۆڕشەكەی داوە. ئاسایی كاتێك هۆزی شکاك بە سەرۆكایەتیی "ئیسماعیل خانی سمكۆ"ی سەرۆك هۆز،ڕێبەرایەتی شۆڕشێكی كرد، هەر لە ناوخۆی کورددا هۆزە نەیارەكانی شكاك، دژایەتییان كرد، بۆیە دواجار ئەم هۆزە نەیارانە لەلایەن دەوڵەتانی سەر دەستەوە بۆ لێدان و شكستی شۆڕشەکە بەکارهێنران. هۆكەش ئەوە بووە، ئەگەر هۆزی شكاك بە ڕێبەرایەتی "سمکۆ" سەرکەوتوو بوایە لە هەوڵەكەیدا، بوون و گەورەیەكەی جێگای قبوڵی هۆزەكانی تری كورد نەبوو. لەم بوارەشدا نەیارانی كورد لە خودی كورد زیرەكتر و وریاتر بوون، بەوەی هۆزە نەیارەكانیان لە دژی هۆزە شۆڕشگێرەكان بەکار هێنا. ئەمەو حەز و ویستی هۆزە نەیارەكانیش زۆر بوو، تا لە ڕێگای داوای دەوڵەتی سەردەست و داگیركەرانی خاكی كوردستانەوە بە زیاتر بگەن. هەربۆیە كاتێك لەلایەن دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی ئێرانەوە داوای یارمەتیان بۆ لێدانی هۆزە شۆڕشگێرەكە و شۆڕشەكەی لێكرا، بەدەم داواكەوە چوون، تا لەلایەك هۆزە نەیارەكەیان بە سەركەوتن نەگات، لەلایەكی دیكەوە ڕەزامەندی دەسەڵاتداران بەدەست بهێنن بۆ پشتیوانی لە خۆیان و هۆزەكەیان. دواجار بەم هۆیە هۆزە شۆڕشگێڕەكە لێدراو و تێکشکاو كۆتایی بە شۆڕشەكەی هاتوە. هەر بۆیە كاتێك لە مێژوویی ئێمەی كورددا، سەرۆک خێل و سەرۆک هۆز و سەرۆکی بنەماڵەیەک ڕێبەرایەتی شۆڕشێك یان ڕاپەرین و جووڵانەوەیەكی كرد، هۆز و خێڵ و بنەماڵە نەیارەكانی، بەرامبەری وەستان. واتە لەبری ئەوەی هەمووان خەمی كۆی نەتەوە و خاكەكەیان بێت، خەمی مانەوە و هێز و دەسەڵاتی خۆیان بوو. ئەوەش بە زیانی كۆی خەباتی كورد كۆتایی هات. بە هەمان شێوە كاتێك مامۆستا یان پێشەوایەكی ئایینی ڕێبەرایەتیی شۆڕشێكی كوردییان كرد، بەو پێیەی سەرچاوەی ئایینی ئیسلام یان ڕێبازێكی ئایینی خاكی کوردستان نەبوو، هەربۆیە لەلایەن پێشەوا و پێگە ئایینییەكانی دەرەوەی كوردستان لێدران. ئەوانەشی سەرچاوەیان خاكی كوردستان بوو، ئەوەندەی خەمی كۆی ئایینەكەیان بوو، خەمی خاك و نەتەوەكەیان نەبوو. بۆ نموونە كاتێك فارسەكان و دەوڵەتی ئێران، خۆیان بە خاوەنی ئایینزای شیعە زانی، هەمیشە لەنێو کورددا پێکهاتەی شیعەی كوردییان لە دژی ئایین و پەیڕەوە ئایینییە جیاوازەكانی نێو كۆمەڵگەی كوردی بەكارهێنا. هەروەها بۆ ئایینزای سووننە و كۆی ئایین و ئایینزاكانی تری كوردستان، هەر وابوو. وەك ئەوەی سەردەمانێك لە شاری "ئیستانبۆڵ"ی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی، كە پێگەی سولـتانی عوسمانی و خۆی بە ڕێبەری ئایینزای سووننە دەزانی، فتوای لێدانی شۆڕش و ڕاپەرینەكانی كورد درا.

ئەگەر باسێکێش دەسکەوتەکانی شۆڕشی سمکۆخانی شکاک بکەین. کورد چەندە توانیویە لەو دەسکەوتانە بۆ بەرەوپێشچوونی خەباتی ڕزگاریخوازانەی خۆیی کەڵک وەربگرێ؟

ئەگەر بە عەقڵانی لەم بابەتە بڕوانین شۆڕشی سمكۆی شكاك ئەو دەسکەوتانەی بەدی نەهێنا كە پێویست بوون. با هەر یەكێك لە ئێمە چاو لە مێژوویی شۆڕشەكەی سمکۆ  بکات و بزانێت، توانی شارێک ئاوەدان بكاتەوە؟ پردێکی گەورە دروست بکات؟ بنەمای شارستانییەت لە نێو شۆڕشەكەیدا بنیات بنێت؟ زمانی كوردی سنوورەكەی یەك بخات؟ یان فەرهەنگێك بۆ زمانی کوردی دابنێت؟ خوێندنگەیەك یان زانکۆیەک بکاتەوە، تا ببێتە بەرهەمی داهاتووی نەتەوەکەی؟ یان باڵەخانەیەک وەك كۆشكی سەرۆكایەتی شۆڕشەكەی بنیات بنێت، تا دواتر وەك شوێنەوارێكی گەورەی خۆی و شۆڕشەكەی بمێنتەوە و پێشانمان بدات، كە ئەو لە وەها شوێنێكدا بۆ ماوەیەك شۆڕش و حكوومەتداری كرد؟ دیارە ئەوەش بۆ "شۆڕشەكەی سمكۆی شكاك" هەر وانییە، بۆ زۆربەی هەر زۆری شۆڕش و دەسەڵاتەكانی مێژووی كورد هەر وابووە. وەك ئەوەی کوان ئەو باڵەخانانەی کە میر و سەركردە شۆڕشگێڕەكانی کوردی تێدا ژیان و فەرمانڕەوایەتیان تێدا كرد؟ لە هەمووی مێژووی ئێمەدا تەنیا هەر دوو شاری "سولەیمانی و ڕەواندز"مان وەك (دوو) شاكاری كوردی بۆ ماوەتەوە كە لەلایەن میرەكانی كوردەوە دروست كرابێت. بەدەر لەوە، كوا ئەو دەسکەوتە ماددییە گەورانەی نەك هەر شۆڕشەكانی كورد، بگرە دەسەڵاتە كوردییەكانیشمان بەرهەمیان هێنا؟ جیاواز لەوەو بەدەر لە دەسكەوتی ماددی، شۆڕشەكانی كورد بە شۆڕشەكەی "سمكۆی شكاك"ەوە، دەسكەوتی مەعنەوی هەبووە. وەك ئەوەی شۆڕشێكی كوردانەی بۆ نەتەوە و خاكەكەی كرد. تەمەنی بۆ خەبات و قوربانیدان دانا و لەو پێناوەشدا شەهید بوو. ئەوەش کردی بە توانایی خۆی کردی و بۆ ماوەی (١٢) ساڵ بەرامبەر نەیارەکانی وەستا. لەو ماوەیەش لە پێكهێنانی چەند ئەنجومەنێكی نێوخۆیی بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری ئەو گوند و شارانەی لەژێر دەسەڵاتیدا بوون ئەگەر بۆ ماوەیەكیش بووبێت، كاریكرد. هەروەها كاری بۆ بە زیندوو هێشتنەوەی زمانی کوردی و خوێندی کوردی كرد کە ئەوەش هەوڵێكی كەم نەبوو.

کاک کەیوان سپاس بۆ بەشداریتان و ماندوو نەبن

سپاس ئێوەش ماندوو نەبن.