نووسینى: پرۆفیسۆر دوکتور كەیوان ئازاد ئەنوەر

بەشى مێژوو-زانستگاى سولەیمانی

پێشدەست:

“حیزبی دێموكراتی كوردستان” بە یەكێك لەو هێزە سیاسییانەی مێژووی هاوچەرخى كورد دادەنرێت، كە مێژوویەكی پڕشكۆى لە خەبات و بەرخودان بۆ خۆی و نەتەوەى كورد دروستكردووە. ئەو یەكەمین پارتی سیاسی كوردییە لە مێژووی كورددا، كە توانیبێتى لە ماوەیەكی كەمدا بگاتە لووتكەى دەسەڵاتى سیاسی. ئەوەش كاتێك ڕابەرایەتى یەكەمین قەوارەى سیاسی بەناوی “كۆماری دێموكراتی كوردستان” بەڕێوەبرد. هەربۆیە جێگای خۆیەتی لە یادی ئەڵماسی ئەو پارتەدا، كە پێ دەنێتە “٧٥” ساڵەی دەركەوتن و دامەزراندنی، شیكارییەكی مێژوویی بۆ چەند ڵایەنێكى تەمەنی بكەین، بەتایبەت “پێگەی لە كۆمارى دێموكراتی كوردستاندا”. بەو هیوایەین كەلێنێك لە مێژووی ئەو پارتە و نەتەوەى كورد پڕبكاتەوە.

پرسیارە مێژووییەكان لەم بارەوە چین؟

تا ئێستاش شیكارییە مێژووییەكان لەسەر پرسی كورد و مێژووى پارتی سیاسی لە كۆمەڵگای كوردیدا، لەسەر ئەوە وەستاون، كە چۆن هێزێكی سیاسی وەك “حیزبی دێموكراتی كوردستان” دواى “پێنج” مانگ و نیو یان وردتر بڵێین دوای “١٦٠” ڕۆژ لە دامەزراندنى، گەیشتە لووتكەی دەسەڵاتى سیاسی و یەكەمین سیستمی كۆماری لە مێژووی كورددا بەڕێوەبرد؟ هەروەها ئەوەش پرسیارە، كە زەمینە و پێكهاتەی ئەو هێزە سیاسییە چۆن و چی بوو؟ چۆن دروست بوو؟ چۆن گەیشتە لووتكەى دەسەڵات؟ و چۆن تا ئەمڕۆ بە زیندوویی ماوەتەوە؟ هەموو ئەو پرسیارانە و دەیان پرسیاری تر، تا ئێستا خوێندنەوەی جیاوازیان بۆ دەكرێت. هەربۆیە ئێمەش لە شوێن خۆمانەوە دەمانهەوێت بەشێكی ئەو پرسیارانە، بە پشتبەستن بە تۆمار و بەڵگە مێژووییەكان، وەڵام بدەینەوە.

“حیزبى دێموكراتی كوردستان” چى دەگەیەنێت: “الحزب” زاراوەیەكی عەرەبی و بە كوردی وشەى “پارت”ى بۆ دانراوە، كە لە وشە ئینگلیزییەكە “Party” وەرگیراوە. مەبەستیش لێى ڕێكخراوێكى سیاسییە، بە كۆمەڵێك پەیڕەو و پڕۆگرام و بەرنامەی تایبەت، لە ڕێگای ئەندامەكانییەوە كار بۆ كۆمەڵە ئامانجێك دەكات”“. هەرچى زاراوەی “دێموكراتى”یە، كە ناوی دووهەمى پارتەكەیە، لە وشەیەكی یۆنانى كۆن وەرگیراوە بەماناى “دەسەڵاتى گەل”. مەبەستیش لێى گەڕانەوەی دەسەڵاتە لە دەستەیەكی خاوەن بڕیارەوە بۆ گەل و خودی هاووڵاتیان”“. مێژووى زاراوەكەش بۆ سەدەى “پێنجەمى پێش زایین”و بۆ یۆنانییەكان دەگەڕێتەوە، كاتێك لە شارى “ئەسینا” پیادە كرا”“، بەڵام وەك پیادەكردنى سیستمەكە، بۆ زۆر كۆنتر لە یۆنانییەكان دەگەڕێتەوە. ئەوەش كاتێك گوتییەكان وەك كۆمەڵێكى كوردستانى كۆن، لە “دوو هەزار” ساڵ پێش زاییندا ئەو سیستمەیان لە شارى “ئاراپخا-كەركوكى ئێستا” پیادە كرد. ئەوەش كاتێك پادشاكانیان لە ڕێگاى “ئەنجومەنی پیران”ەوە بۆ ماوەی “٧” ساڵ دیاری كرد و ئەنجومەنەكەش لەڵایەن خودی هاووڵاتیانی گوتییەوە دیاری دەكرا”“، بەڵام كێشەى گەورە ئەوە بوو، كە گوتییەكان ناویان بۆ ئەو سیستمە دانەنا، تا سەروەری ئەو ناوە، بە بەر یۆنانییەكان و خوێنەوارەكانی شارى “ئەسینا”دا بڕا. دواى ئەو مێژووەش “حیزبی دێموكراتی كوردستان” لە مێژووى كورددا بۆ جارێكى تر كارى بەو سیستمە كرد، ئەوەش دواى “چوار هەزار” ساڵ لە گوتییەكان. كارى ئەم حیزبەش بەهۆی ڕابەرایەتیكردنى بوو بۆ “كۆماری دێموكراتى كوردستان”و پیادەكردنى دێموكراسی بوو لەنێو كۆماردا. هەر وەك ئەوەی لەنێو دەسەڵاتى كۆماردا “ئەنجومەنی گوندەكانى” بۆ خۆڕێبەریى گوندەكان دانا”“. ئامانجیشی بوو ئەو پڕۆسەیە بەرێتە شارۆچكە و شارەكان، بەڵام بەهۆی كۆتاییهاتن بە دەسەڵاتى، بواری ئەوەی پێنەدرا.

"كوردستان"یش بەواتاى "وڵاتی كوردان". خودى زاراوەكەش لە هەر دوو بڕگەی "كورد" بە واتای “نەتەوەی كورد”و “ستان– state” بە واتای “هەرێم” پێكهاتووە. هەردوو بڕگەكەش  بەسەر یەكەوە ئەو هەرێمە بەرفراوان و ڕووبەرە خاكە دەگرێتەوە، كە نەتەوەی كوردی تێدا ژیاوە و تێیدا دەژی. “كورد”یش ناوی نەتەوەیی گەلێكی نیشتەجێی وڵاتێكی شاخاوییە، كە هەزاران ساڵە لە ناوچەكانی ئەمڕۆی باكووری خۆرهەڵاتی توركیا و باكووری خۆرئاوای ئێران و باكووری خۆرهەڵاتی عێراق و سوریاى ئەمڕۆدا دەژى و سەردەمانێكە بە “كوردستان” ناسراوە”“.

 لێرەوەش “حیزبی دێموكراتى كوردستان” بەمانای پارتێكی دێموكراتى كوردستانى هاتووە، كە خەبات لەپێناو بەدیهاتنی سیستمێكی سیاسی دەكات، كە خاكی كوردستان بە سەربەخۆیی بگەیەنێت. دواتر لەو دەوڵەتە سەربەخۆیەدا تاكەكانی دەسەڵاتى خۆیان دیاری بكەن و بەڕێوەی ببەن. تەنانەت خودی هاووڵاتییەكانیشی، كە بە “گەلى كوردستان” دەناسرێن، بڕیار لەسەر ئایندەی سیاسی خۆیان بدەن.

“پارت” بۆ دەبێت سیاسی بێت؟ كاتێك دەمانهەوێت “پارت و سیاسەت” بەیەكەوە گرێ بدەین، یان بۆ ئەو پرسیارە بگەڕێین، كە بۆ دەبێت پارتەكان لە مێژوودا سیاسی بن؟ ئەوا دەبێت سەرەتا لەو چەمكەوە دەست پێبكەین، كە بە هەردوو بڕگەی “پارت+سیاسەت”، “پارتی سیاسی” دروست دەبێت. مەبەستیش لێی ئەو ڕێكخراوەیە بە كاری سیاسی شوێن ئامانجێك دەكەوێت، تا خزمەت بە خۆی و ئەندام و ڵایەنگر و هەوادار و ئەو كۆمەڵگایەی بكات، كە كاری تێدا دەكات. “سیاسەت”یش لە زاراوەی “السیاسة”ی عەرەبی وەرگیراوە و لە زمانی ئینگلیزیدا بە “political” هاتووە. كوردیش زاراوەی “ڕامیارى” بۆ “سیاسەت” داناوە، بەڵام ئەوەندەى “سیاسەت” جێكەوتووە، “ڕامیاری” بەكار نەهاتووە. ئەوەش یان لە خۆشویستیمان بووە بۆ عەرەب و زمانى عەرەبی! یان لە ئاسان بەكارهێنانی! خودی “سیاسەت”یش مەبەست لێى گەڵاڵەكردنى بۆچوونێكى فیكرى و ڕۆشنبیرى و كۆمەڵایەتى و ئابوورییە، كە لە چوارچێوەى بەرنامەیەكى ڕێكوپێكدا دادەڕێژرێت و دەخرێتەڕوو. وا پێویستیشە ئەو بەرنامە سیاسییە بەپێى تاكتیكى ڕۆژ و ئەزمونەكانى قۆناغى سەردەم پڵانى گونجاوى بۆ دابنرێت و گۆڕانكارى پێویستى تێدا بكرێت”“. كاتێكیش زاراوە كوردییەكە واتە “ڕامیارى” شی دەكەینەوە، دەگەینە ئەوەی، كە لە واقیعی خودی كۆمەڵگای كوردییەوە هەڵقوڵاوە، بەڵام كورد كاری پێناكات! ئەویش “ڕامیاری”یە بە واتای “راوى یاری” یان “یاری بۆ ڕامكردنى شتێك”““! “نیكۆڵاى میكاڤیللی/١٤٦٩-١٥٢٧ز”یش لە ئەنجام چەندین ساڵ كارى سیاسى بۆ “بنەماڵەی میدچینی” شاری “فلۆرەنسا”ی ئیتاڵی و لە پوختەى بەرهەمەكەیدا “میر” گەیشتۆتە ئەوەى، كە ’’سیاسەت بۆ گەیشتنە بە ئامانجێك، بێ ڕەچاوگرتنی ئەو ڕێگایانەی دەیگریتەبەر‘‘““. دیارە ئەگەرچى ئەو وتەیە بەرهەمى سیاسەتى سەدەكانى پازدەیەم و شازدەیەمی زایینی بووە، بەڵام تا ڕۆژگارەكانى ئەمڕۆشمان بایەخێكى مێژوویى و سیاسى گرنگى هەیە و بەرنامەى زۆرێك لە سیاسییەكانى ئەمڕۆى جیهانە بە كوردیشەوە. سیاسییەكانیش لە ڕێگاى پارتێكی سیاسییەوە هەوڵى بەدیهێنانیان داوە. ئەمەو پێویستیش بووە لەسەریان ملمڵانێى ڕۆژگار و بەرامبەرەكانیان بكەن، تا زیاتر و باشتر بمێننەوە. لەم ڕوانگەیەشەوە زاناى زانستى پەرەسەندن “چارلز داروین/١٨٠٥-١٨٨٢ز” گەیشتۆتە ئەوەى، كە “ملمڵانێ تەنیا لە پێناوى مانەوەدایە”، بەڵام هەمیشە مانەوە بۆ زلهێزەكان بووە، نەوەك ڵاواز و كەمدەستەكان”“، ئەگەرچى هەندێك لەو بڕوایەدان، كە مانەوە بۆ چاكەكان بووە، بەڵام ڕاستییە و جێگاى گومان نییە، كە تەنیا مانەوە بۆ زلهێزەكان بووە، سا ئەوەش لە ڕووى جەستەیى یان ژیرى یان تاكتیكى سیاسییەوە بێت”“.

لە پەراوێزی ئەو دەقانەی سەرەوە دەگەینە ئەوەیكە سیاسەت لە كاری پارتایەتیدا لە توانایدا بووە و هەیە كاری گەورە بكات، تا ئەوەی خاكێك بخاتە چوارچێوەی دەوڵەتێكەوە، یان نەتەوە و كۆمەڵگایەك بە سەربەخۆیی بگەیەنێت. لە هەمانكاتیشدا لە توانایدا بووە و هەیە زۆر شت بە ئەندامەكانیشییەوە لەناو ببات. دیارە ئەگەر ئەوانەی بۆ نەكرابێت، ئەوا پارتەكە هیچی لە بەهای سیاسی نەزانیوە.

مێژووى سەرهەڵدانی پارتە سیاسییە كوردى و كوردستانییەكان: كاتێك دێینە سەر “پارتی سیاسی كوردی” مەبەستمان لەو پارتە سیاسییە كوردییانەیە، كە بۆ نزیكەى “سەد” ساڵێكە بوونیان هەیە. سەرەتاش لە شێوەی كۆمەڵە و دواتر ڕێكخراو لە دەرەوەی كوردستان و لە شارە گەورەكانی “ئەستانبۆل و تاران” وەك “دوو” پێتەختی هەردوو دەوڵەتی “عوسمانی و قاجارى” لە سەرەتای سەدەی بیستەم دەركەوتن. ئەو “دوو” شارە پێگەی سەرەكی “دوو” دەوڵەتی داگیركەری خاكی كوردستان بوون، بەڵام دوای “سی” ساڵ لەو ڕووداوە كۆمەڵە و ڕێكخراوەكان لە چوارچێوەی “پارت”دا شكڵیان گرت. لەم بوارەدا “پارتی خۆیبوون” وەك پارتێكى سیاسی، كە ساڵی “١٩٢٧ز” لە شارى “بەیروت”ى خاكی لوبنان دامەزرا، بووە یەكەمین پارتی سیاسی لە مێژووى كورددا”“. دیارە دەركەوتن و دروستبوونی ئەو پارتە و بە دوایدا پارتی سیاسی كوردی بۆ ئەوە بووە، تا كۆمەڵگای كوردی لە چوارچێوەیەكی سیاسی بە بەرنامە و پەیڕەوێكی نوێوە بەرەو قۆناغێكی باشتر ببات. ئەوەش دوای شكستی ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینانەی لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم دەركەوتن، وەك ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینانەى، كەسانى وەك “شێخ عوبەیدڵڵای نەهری، شێخ عەبدولسەڵام بارزانی، شێخ مەحموودی نەمر، شێخ سەعیدی پیران، ئیسماعیل خانی سمكۆی شكاك، سەید ڕەزاى دەرسیم” ڕابەرایەتییان كرد، بەڵام نەیانتوانی بە سەركەوتن بگەن. واتە هەریەك لەو كەسایەتییانە بێ گەڕانەوە بۆ پارتی سیاسی یان ڕابەرایەتی كردنیان بۆ پارتێكی سیاسی كوردی، هەوڵیان دا بە خەباتی چەكداری ڕابەرایەتی قۆناغێكی بزووتنەوەی كوردایەتی بكەن. تەنانەت “ئیحسان نوری پاشا” ڕابەڕى شۆڕشی ئاگرى داغ، كە بەهۆی “پارتی خۆیبوون”ەوە ڕابەرایەتى شۆڕش و كۆماری ئاراراتى كرد، هەر بە سەركەوتن نەگەیشت، چونكە خەباتەكەی سنووردار و بێ پشتیوان و بەرامبەر هێزێكی گەورەی تورك بوو”“.

دامەزراندن و دەركەوتنى “حیزبی دێموكراتی كوردستان”: “حیزبی دێموكراتی كوردستان” لە “١٦ى ئابی١٩٤٥زایینى” بەرامبەر بە “٢٥ى گەڵاوێژى٢٦٤٥كوردی” لە شاری “مەهاباد”ى مەڵبەندی ناوچەی موكریانی خۆرهەڵاتى كوردستانى سەر بە وڵاتى ئێران، دامەزرا”“. سەرەتا بە ناوی “حیزبی دێموكراتی كوردستان” دامەزرا، بەڵام دواتر بەهۆی سنوورداری خەباتی و دابەشبوونی خاكی كوردستان بەسەر “پێنج” خاكی داگیركراودا، پاشگری “ئێران”ى بۆ زیادكراو بووە “حیزبی دێموكراتی كوردستانى ئێران”. دامەزرێنەرانی ئەو پارتە سیاسییە كوردییە پۆلێك خوێنەوار و كەسایەتی ئایینى و بنەماڵەیی و بازرگانی بە هەڵوێستی ناوچەی موكریان بوون، كە “قازی محەممەد” لەسەروو ئەوانە بوو. ناوبراو، كە لە هەرەمی سەرەوەی دامەرزێنەرانى بوو، دوای “پێنج” مانگ و نیو واتە “١٦٠” ڕۆژ پارتەكەى گەیاندە لووتكەی دەسەڵاتى سیاسی لە كوردستاندا”“. ئەوەش دواى ئەوەى بۆ یەكەمین جار لە مێژووی نەتەوەكەیدا “حیزبی دێموكراتی كوردستان”ى كردە پارتی پێشڕەوی “كۆماری دێموكراتی كوردستان”و بە ناوی “جمهوریەتی كوردستان” یان “كۆماری كوردستان” ناسێنرا. بەداخەوە ئەو كۆمارە ڵای هەندێك نووسەر و كەسایەتى بیرتەسك و نەیار بە كورد، ناوی “كۆماری مەهاباد”ى لێنرا! لەكاتێكدا شارى “مەهاباد” پێتەختى كۆمار و مەڵبەندی سیاسی ئەو قەوارە سیاسییە كوردییە بوو، نەوەك ناوی كۆمارەكە. 

 لەنێوان دامەزراندنى “حیزبی دێموكراتی كوردستان”و “كۆماری دێموكراتی كوردستان”دا “١٦٠” ڕۆژ ماوە هەیە. لەو ماوەیەدا سەرانی حیزب توانیان لە “٢٣ى تشرینی یەكەمی١٩٤٥ز” واتە دواى “دوو” مانگ یەكەمین كۆنگرەی خۆیان لە شاری “مەهاباد” بە بەشداری دەستەی دامەزرێنەر و ئەندامانی حیزب ببەستن. لەو كۆنگرەیەشدا سەرباری ئەوەی سكرتێری گشتی حیزب بە فەرمی دیاری كرا، كە “قازی محەممەد” بوو، دەستەى ڕێبەرایەتی حیزبیش دانرا”“، كە دواتر ناوی “كۆمیتەى سەركردایەتی” لێنرا. لە “٦ى كانوونی یەكەم”ى هەمان ساڵیش “گۆڤارى نیشتمان” وەك یەكەمین گۆڤارى ئەدەبی و شێوەیەك لە زمانحاڵى حیزب دەركرا”“. “شەش” ڕۆژ دواتریش واتە لە “١٢ى كانوونی یەكەم”دا شاندێك لە حیزبی دێموكراتى كوردستان بە سەرۆكایەتی “قازی محەممەد”ی سكرتێری گشتى حیزب سەردانی شارى “تەورێز”یان كرد، تا بەشداری لە دامەزراندنى “كۆماری میللى ئازەربایجان” بكەن. ئەوەش دەسپێكێكی باش بوو ئەو حیزبە ئەزموونەكەی ئازەربایجان لە كوردستان پیادە بكەن. هەربۆیە لە “١٧ى كانوونی یەكەم” لە شاری “مەهاباد” دواى دەركردنى تەواوی هێز و دەزگاكانی دەوڵەتى شاهەنشاهى ئێران، ئاڵاى كوردستان لەسەر باڵەخانەی مەعاریفى شارى “مەهاباد”. دواى “دوو” ڕۆژیش هەمان ئاڵا لە شارى “نەغەدە”و “هەشت” ڕۆژ دواتریش لە شاری “بۆكان” هەڵكرا. بەوەش زەنگی دامەزراندنى قەوارەیەكى سیاسی كوردستانى لێدرا. لەگەڵ دەستپێكى ساڵێكى نوێى زایینى و لە “١٠ى كانوونى دووەمى١٩٤٦ز” بە دەرچواندنى ڕۆژنامەی “كوردستان” وەك ئۆرگانی حیزبی دێموكراتى كوردستان، حیزبی بردە قۆناغێكی نوێ. بەوەش زەمینەی دامەزراندنی “كۆماری دێموكراتی كوردستان” لە “٢٢ى كانوونی دووەمى١٩٤٦ز” ڕەخسا و بانگەشەی بۆ كرا”“.

یەكەم سكرتێری گشتى حیزبی دێموكراتی كوردستان: یەكێك لە سیما دیارەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستان لەنێو سەرجەم پارتە سیاسییە كوردییەكاندا ئەوەبوو، كە بەردەوام سكرتێرە گشتییەكانی كەسانی دیار و گەورە و ناسراو و خوێنەوار بوون. یەكەمین سكرتێری گشتیش “قازی محەممەد كوڕی قازی عەلی” بوو، كە لە “١ی مایس١٩٠٠زایینی” بەرامبەر بە “١١ی گوڵانی٢٦٠٠كوردی” لە شاری “مەهاباد” لەدایك بووە. باوكی واتە “قازی عەلی” مامۆستایەك و زانایەكی ئایینی ناسراوی سەردەمەكەی بوو. خودى “محەممەد”یش، كە دواتر وەك “قازی محەممەد” یان “پێشەوا” ناسرا، ڵای باوكى خوێندنی ئایینی تەواو كرد و لەسەر دەستی ئەو مۆڵەتی مەڵایەتى وەرگرت. ئەوەش بەو مانایەی لە خێزان و بنەماڵەیەكی دیار و ئایینی ناسراوی ناوچەی موكریان پەروەردە و فێركرا. كاتێكیش تەمەنی گەیشتە “٢٣” ساڵ واتە لە ساڵی “١٩٢٣ز” لە سەردەمى دەوڵەتی قاجاریدا، بووە بەرپرسی كارگێڕی و ڕۆشنبیری ئەوقافی شاری “مەهاباد”و تا ساڵی “١٩٢٥” لەو پۆستەدا مایەوە”“. دواتر و لە دواى كودەتاكەى “ڕەزاخان”ی وەزیری جەنگی دەوڵەتی قاجاری لە “ئەحمەدخانی قاجار”ی دوایەمین پادشای ئەو دەوڵەتە”“، بووە بەرپرسى ئەوقافی شارى “مەهاباد”. ئەوەش دواى ئەوەی مامی “میرزا ئەلحەسەنی سەیفولقوزات” كۆچى دوایی كرد و ئەو لە شوێنى دانرا. دواتر بۆ بەرپرسی مەعاریفى شارى “مەهاباد” بەرزكرایەوە”“. كاتێكیش كۆمەڵەى “ژ.ك” یان “ژیانەوەى كورد” لە”١٥ى ئابى١٩٤٢ز”““ هەر لە شارى “مەهاباد”و لەڵایەن دەستەیەك خوێنەوار و كەسایەتى كوردى خۆرهەڵاتی كوردستان دامەزرا”“، “قازی محەممەد” یەكێك بوو لە ئەندامە دیارەكانی”“. “٣” ساڵ دواتریش و لە “١٦ی ئابی١٩٤٥زایینی” بەرامبەر بە “٢٥ی گەلاوێژی٢٦٤٥كوردی” لەگەڵ دامەزراندنى “حیزبی دێموكراتى كوردستان”، لەسەر داواكاری زۆربەی ئەندامانی دامەزرێنەری “حیزبی دێموكراتی كوردستان” بە سكرتێری گشتى ئەو حیزبە دیاری كرا. “شەش” مانگ تێنەپەڕى كاتێك لە “٢٢ی كانونی دووەمی١٩٤٦زایینی” بەرامبەر بە “٢ی ڕێبەندانی٢٦٤٦كوردی” بووە یەكەمین سەركۆماری كوردستان”“. بەوەش پێشەواى “٤٦” ساڵی تەمەن، دواى بڕینى چەندین پۆستى كارگێڕى و سیاسی، بووە ناسنامەی نەتەوەیەك، كە توانى نەتەوەكەی بە دەوڵەت و قەوارەی سیاسی بگەیەنێت. ئەوەش لە ژێر سێبەرى “حیزبى دێموكراتى كوردستان”دا. هەموو ئەوانەش سەرباری ئەوەی دەرخەری ڕاستەقینەی كەسایەتی “پێشەوا قازی محەممەد” بوو. لە هەمانكاتدا گەورەیی و بیرفراوانی “حیزبی دێموكراتى كوردستان” بوو، كە زانا و كەسایەتییەكی ئایینی بكاتە سكرتێری پارتێكی دێموكرات و چەپى لایەنگری یەكێتی سۆڤیەت و بەرەی سۆشیالیستی لە جیهاندا.

سەرباری ئەوانەش، تاكە كەسایەتی سەردەمەكەى بوو، كە زۆرترین زمانی جیهانى بزانێت. ئەو سەرباری زمانی زگماگی خۆی “كوردی”، شارەزایی لە زمانەكانی “عەرەبی، فارسی، توركی، ئازەری، ڕووسی، ئینگلیزی”دا هەبوو، لەگەڵ شارەزایی لە زمانەكانى “فەڕەنسی و ئەڵمانی”دا. ئەوەش لەكاتێكدا بوو، پادشای ئێران “محەممەدڕەزای پەهلەوی”، تەنیا زمانەكانی “فارسی و ئینگلیزی” دەزانی. سەركۆماری میللی ئازەربایجانیش زمانەكانی “فارسی، ئازەری، ڕووسى”و سەركۆماری ئازەربایجانی سۆڤیەتیش زمانەكانی “ئازەری و ڕووسی” دەزانی. ئەو “سێ” سەرۆكەش ئەوانە بوون، كە پێویست بوو پێشەوا لەكاتی خۆیدا بۆ لایان بگەڕێتەوە. كەواتە بەم پێوەرەش سەرباری ئەوەی سەرقافڵەی ناوچەكە بوو، بەڵكوو سەرقافڵەی جیهانیش بوو”“.

 ئەمەو یەكەمین سەركۆماری گەنجیش بوو لە سەردەمێكی تەواو پڕ كێشە و خاكێكی داگیركراودا، بتوانێت بەهۆی ئەو پارتەوە بەشێك لە خاكەكەی بە كەناری ئارام و سەربەخۆیی بگەیەنێت، چونكە كاتێك پێشەوا لە گۆڕەپانی “چوارچرا”ى شاری “مەهاباد” كۆماری كوردستانی ڕاگەیاند تەمەنی تەنیا “٤٦” ساڵ بوو”“. دواى “یانزە” مانگیش لە سەركۆمارى و سەرۆكی ئەو پارتە لە بەرەبەیانی “٣٠ی ئازاری١٩٤٧زایینی” بەرامبەر بە “١٠ی خاكەلێوەی ٢٦٤٧كوردى” لە گۆڕەپانى “چوارچرا”ى شارى “مەهاباد” هەمان گۆڕەپان، كە بانگەشەى یەكەمین سیستمی سیاسی كۆماری تێدا ڕاگەیاند، لەگەڵ وەزیرى جەنگى كۆمار “محەممەد حوسێن خانی سەیفی قازی”و “سەدری قازی” برای نوێنەری شاری مەهاباد لە ئەنجومەنی نیشتمانی ئێران لەسێدارە درا”“. بەوەش ئەو كەسایەتییە لە ماوەی كەمتر لە نیو سەدە تەمەن كۆتایی بە ژیانی هات و ناوی چووە لاپەڕەكانی مێژووەوە. گەورەیی حیزبی دێموكراتی كوردستانیش لەوەدا بوو، كە یەكەمین سكرتێری گشتى پارتەكەی شەهید بكرێت و شەهیدبوون لەبری ملكەچى و سازش بۆ دوژمنانى كورد و كوردستان هەڵبژێرێت.

پێگەى “حیزبی دێموكراتى كوردستان” لە كۆماری دێموكراتی كوردستاندا: وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، گەورەیی “حیزبی دێموكراتى كوردستان” ئەوە بوو، كە لە ماوەی “پێنج مانگ و نیو” توانی بەشێكى خاكى كوردستان بخاتە سەر ڕاستەڕێگای سیاسی. ئەوەش كاتێك لە ڕێگای خۆى و سكرتێری گشتى حیزبەكەیەوە، یەكەمین كۆماری دانپێدانراوی دامەزراند. دامەزراندنى قەوارەیەكی سیاسی لە شێوەی كۆماریش، كارێكی زۆر گەورە و سەخت بوو، چونكە تا ئەو ڕۆژگارە لە سەرتاپای جیهان، تەنیا “٣٤” سیستمی كۆماری هەبوون. وەك ئەوەی لە سەرتاپای ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، جگە لە كۆمارەكانی “توركیا، لوبنان، كۆماری میللی ئازەربایجان” ناوێك بۆ سیستمی كۆماری لە قاڕەى ئاسیادا نەبوو. لە “قاڕەی ئەمریكای باشوور” تەنیا “١٨” وڵات و لە “قاڕەی ئەورووپا” تەنیا “٧” وڵات و لە “قاڕەی ئاسیا” تەنیا “٥” وڵات و لە هەر یەك لە قاڕەكانی “ئەفریقا، ئەمریكای باكوور، ئوسترالیا”ش تەنیا دەوڵەتێك ئەو سیستمەی پیادە كردبوو، “ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا” بوو، بۆیە جێگای بایەخ بوو “كورد” وەك نەتەوە و “كوردستان” وەك خاك ببێتە “٣٥”مین دەوڵەتی كۆماری لە جیهاندا”“. لەوانەش گرنگتر لە دۆخێكی كۆمەڵایەتی و ئابووریدا ئەو سیستمە سیاسییە جێكەوت، كە لەو كۆمارەی پێشەوا سەرۆكی بوو، زۆربەی هەرەزۆری نەخوێنەوار و پابەندی سیستمی هۆزایەتی بوون. بۆ نموونە لە ناوچەكانی ژێردەسەڵاتی كۆماردا بۆ هەر “١٠٠هەزار” كەس “١” پزیشك و بۆ هەر “١٠هەزار” كەس، مامۆستایەك هەبوو. كۆمەڵگاش “٩٠%” بە سەرەتاییترین شێواز سەرقاڵى كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بوون و تەنیا “١٠%”سەرقاڵی كاری پیشەی دەست و بازار و بازرگانی بوون. هەروەها “٧٨%” زەوییەكانی كۆمار بە دەست خاوەن موڵك و دەرەبەگەكان و تەنیا “٢٢%” بە دەست دەوڵەت و مامۆستای ئایینی و جوتیارەوە بوون”“. ئەوەش كارێكی سەخت و دژوار بوو، سكرتێری پارتێكی كەم تەمەن و لە هەمانكاتدا سەركۆماریش بێت، دەسەڵاتدارێتی ناوچەیەكی كوردستان بكات، كە “٨٥%” گوندنشین و “٩٥%” نەخوێندەوار بن”“. لەوانەش گرنگتر قبوڵكردنی دەیان سەركردە و سەرۆك هۆزی گەورەی كورد بۆ كاركردن لە كۆمار و لە خزمەت ئەو پێشەوایەدا مایەی سەروەری و سەربەرزی بوو. ئەوەش هەر لە پێشەوای كورد “مستەفا بارزانی نەمر”، تا كەسایەتییە گەورەكانی وەك “حەمەڕەشیدخانی بانە، عەمەرخانی شكاك، زیرۆبەگی هەركی، محەممەدخانی فەیزوڵڵابەگی، حەمەئەمین ئاغا و قەرەنی ئاغا و عەلی ئاغای ئێلخانیزادە،..تاد”. لەگەڵ چەندین ئەفسەر و دەرجەداری كوردپەروەرە وەك “میرحاج ئەحمەد، مستەفا خۆشناو، بەكر عەبدولكەریم حەوێزى، محەممەد قودسی، وەهابی عەلی ئاغای ڕەواندوزی، خەیرولڵا عەبدولكەریم، عیزەت عەبدولعەزیز....تاد”““، بۆیە كاتێك برایە بەر پەتی سێدارە، هەموو ئەوانەی لەسەر كرا بە ماڵ، كە چۆن توانی ئەو هەموو كەسایەتییەى كورد و سەركردە و ئەفسەر و دەرەجەدارەی كورد لە دەورەی خۆی كۆبكاتەوە”“.

وەك مێژووش نابێت ئەوە لەیاد بكەین، كە ئارمی حیزبی دێموكراتی كوردستان بەسەرجەم تۆمار و نوسراوەكانی كۆمارەوە هەبوو. واتە هێزی كۆمار لەوەدا بوو، كە یەك پارتی سیاسی كۆماری بەڕێوە دەبرد. هەربۆیە لەماوەی “یازدە” مانگ یان وردتر “٣٣٠” ڕۆژ تەمەنی كۆماردا، چەندین دەسكەوتی گەورە بەدیهاتن، كە دیارترینیان ئەمانە بوون:

١. زمانى كوردى كرا بە زمانى ڕەسمى دەوڵەت.

٢. بایەخ بە گۆڤار و ڕۆژنامەى كوردى درا و گۆڤارى “كوردستان” زمانحاڵى “حدكا” و كۆمار چاپ كرا و چەند ژمارەیەكى لێ بڵاو كرایەوە.

٣. هێزى سوپاى نیزامى دامەزرێنرا و پلەى سوپایى دابەش كرا و “چوار” پلەى جەنراڵى درا بە “حەمە حسەین خان، مستەفا بارزانى، حەمەڕەشیدخانى بانە، عەمەرخانى شكاك”. ئەمەو سەرەڕاى بەخشینى چەندین پلەى سەربازى تر. 

٤. بنەما ئابوورییەكان و باجەكان ڕێكخران

٥. بوارەكانى خوێندن بە كوردى بایەخیان پێدرا و كارى بۆ كرا.

٦. ئەنجومەنى گوند و شارۆچكە و شارەكان هەڵبژێران”“.

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: (داریوش ئاشورى و دیگران:  فەرهەنگى نوێ،وەرگێڕانى: بورهان قانیع، چاپى یەكەم، سلێمانى، عێراق، 1985ز، لل116-117).

. د. صالح جواد كاظم و علي غالب العاني: الانظمة السیاسية، الطبعة الاولى، جامعة بغداد-بغداد، العراق، 19991م، ص20، د. سردار قادر محي الدین: الدیمقراطیة التوافیقة في الدول النامیة، الطبعة الاولى، منشورات مركز الدراسات الاستراتیجیة-السلیمانیة، أقلیم كردستان العراق-العراق، 2009م، صص45-46.

. مجموعة من المختصین: قاموس الفكر السیاسي، ترجمة: أنطوان حمصی، الطبعة الاولى، منشورات وزارة الثقافة- دمشق، سوریة، 1994م، ص312، د. سردار قادر محي الدین: س.پ، لل50-51.

. بڕوانە: ((د. جمال رشید احمد و د. فوزي رشید: تاریخ الكرد القدیم، الطبعة الاولى، مطابع دار الحكمة- اربیل، العراق، 1990م، صص(54-56)، كەیوان ئازاد ئەنوەر: كەركوك مەڵبەندی كۆنترین ڕژێمى دیموكراتى لە مێژوودا، رۆژنامەی كوردستانى نوێ، ژمارە (1810)، بەرواری (25/2/1999ز)، ڕۆژى (پێنجشەممە)، ل10)).

.  بڕوانە: ((كەیوان ئازاد ئەنوەر: ڕۆڵى كۆماری دیموكراتی كوردستان لە بنیاتنانی كۆمەڵێكى مەدەنیدا، گۆڤاری (مەدەنییەت)، ژمارە (2)، مانگی (ئازار)، لل(66-82) )).

. د. كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووى كورد، چاپی نۆیەم، چاپخانەی چوارچرا-سلێمانی، هەرێمی كوردستانى عێراق-عێراق، 2019ز، ل19.

. بۆ ئەم مەبەستە و بۆ زیاتر زانیاری، بڕوانە: (ئاشورى و دیگران: س.پ، لل116-117).

. د.كەیوان ئازاد ئەنوەر، كوردستان و كورد لە چەند لێكۆڵینەوەیەكی مێژووییدا، چاپى یەكەم، سلێمانى، هەرێمی كوردستانی ئێراق، ئێراق، 2010ز، ل252.

.  بۆ ئەم مەبەستە و بۆ زیاتر زانیاری، بڕوانە: (نیكولاى میكاڤیللى: میر، وەڕگێڕانى: حسین عارف، چاپى یەكەم، بەغداد، عێراق،1980ز).

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: (داروین، جالرس: اصل الانواع ، ترجمة: اسماعیل مظهر، الطبعة الاولى، بغداد، العراق، 1987م).

. د.كەیوان ئازاد ئەنوەر، كوردستان و كورد لە چەند لێكۆڵینەوەیەكی مێژووییدا، ل252.

. بڕوانە: (د. عبدالستار طاهر شریف: الجمعیات والمنظمات والاحزاب الكردیة في نصف قرن(1908-1958م)، الطبعة الثانیة، السلیمانیة-اقلیم كردستان العراق- العراق، 2007م، صص(101-106) )).

.  بڕوانە: ((د. كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووى كورد، لل(207-257) )).

. د. عبدالرحمن قاسملو و عبداللە حسن زادە: كورتە مێژووى حیزبی دیموكراتی كوردستانى ئێران، چاپی یەكەم، كوردستان، 2002ز، لل31-32، نەوشیروان مستەفا ئەمین: حكومەتى كوردستان، چاپی دووەم، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی كوردستان-سلێمانی، هەرێمی كوردستانى عێراق-عێراق، 2006ز، لل(86-91).

. بڕوانە: ((قاسملو و حسن زادە: س.پ، لل(31-47) )).

. بڕوانە: ((قاسملو و حسن زادە: ه.س، لل(42-44) ))

. نەوشیروان مستەفا ئەمین: س.پ، لل(69-77).

. بڕوانە: ((قاسملو و حسن زادە: س.پ، لل(42-47)، نەوشیروان مستەفا ئەمین: ه.س، لل86-109 )).

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: ((حەمید ڕەزا جەلالی پوور: قازی محەمەد، وەڕگێڕانی: ئەحمەدی وەرتێ، چاپی یەكەم، ئینتشاراتی تەوكلی-تاران، ئێران،1383هەتاوی، لل(25-33)، سەعیدی هومایۆن: پێشەوای ڕابوون-بیرەوەرییەكانی سەعیدی هومایۆن، كۆكردنەوە و ئامادە كردنی: هاشمی سەلیمی، وەڕگێڕانی: ڕەسووڵ سوڵتانی:چاپی یەكەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێرلق-عێراق، 2007ز، لل(17-52) )).

. علی اصغر شمیم: ایران در دورە سلطنت قاجار، چاپ یازدەهم، مؤسسە انتشارات مدبر-تهران، ایران، 1384ه.ق، ص655، د.كمال مظهر احمد: دراسات في تاریخ ایران الحدیث و المعاصر، الطبعة الاولی، بغداد، العراق، 1985م، ص103.

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: ((جەلالی پوور: س.پ، لل(33-50)، هومایۆن: س.پ، لل(52-73))).

. د. عزیزی شەمزینی: س.پ، 3/66.

. لە ڕاستیدا زۆربەى مێژونووسان ‏و شارەزایان بناغەى دامەزراندنى ئەم حیزبە بۆ (مەلاداودى) دەگێڕنەوە، كە كەسایەتییەكى ڕۆشنبیر و لێهاتووى شاری (سابلاخ-مەهاباد) بووە. بەڕادەیەك هەندێك بۆ ئەوە چوون، كە دوكانە بچووكە بەقاڵییەكەى كردبووە شوێنى كۆبوونەوە و گفتوگۆكردن لەسەر چارەى سیاسى كیشەى كورد.

. نەوشیروان مستەفا ئەمین: س.پ، لل78-79.

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: ((جەلالی پوور: س.پ، لل(25-50)، هومایۆن: س.پ، لل(17-73) )).

. نچكینا و دیگران: تاریخ مختصر جهان، ترجمە: محمد تقی فرامرزی، جلد پنجم، چاپ اول، نشر بین الملل-تهران، ایران، 1360ه.ق، بەرگی پێنجەم، اطلس جامع گیتا شناسی(86-87)، چاپ اول، تهران، ایران، 1386ه.ش، صص(80-96) بەرگی پێنجەم.

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: ((جەلالی پوور: س.پ، لل(25-50)، هومایۆن: س.پ، لل(17-73) )).

. علاءالدین سجادی: شۆڕشەكانی كورد و كورد و كۆماری عێراق، چاپی یەكەم، چاپخانەی مەعاریف-بەغداد، عێراق، 1959ز، ل317، مەحموود مەلا عززەت: جمهوریتی كوردستان (لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی و سیاسییە)، چاپی یەكەم، سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2001ز، ل308.

. بڕوانە: (د. كەیوان ئازاد ئەنوەر: مێژووی (سیستەمی كۆماری) لەجیهان و بەرواوردی بە (كۆماری دیموكراتی كوردستان)دا، ڕۆژنامەی (خەبات)، ژمارە (3382)، ڕۆژی (دووشەممە)، بەرواری (25/1/2010)، ل12.

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە ((د.عبدالرحمن قاسملو: أربعون عاما من الكفاح من أجل الحریة، ترجمة: د.عزالدین مصطفى رسول، الطبعة الاولى، اربیل، اقلیم كردستان العراق، العراق، 1995م، لل(3-5).

. بڕوانە: (كەیوان ئازاد ئەنوەر: بەرواوردێكی مێژوویی لە نێوان كۆماری دیموكراتی كوردستان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، گۆڤاری پەیڤین، ژمارە( 11-12)، ساڵی (چوارەم)، لاپەڕەكانی (218-234).

.  .بۆ زیاتر زانیاری، بڕوانە: ((مەحموود مەلا عززەت: جەمهوریەتی كوردستان، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2001ز، سەعید هومایۆن: س.پ، لل(198-210) )).

.  . بۆ ئەم مەبەستە بڕوانە (محەمەد ڕەزا سەیفی قازی: نهێنییەكانی دادگاییكردنی قازی محەمەد و هاوڕێیانی، وەڕگێڕانی: عەلی ئەكبەرەی مەجیدی، چاپی یەكەم، سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2008ز.

. د.كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد، ل255.