ناسر ساڵحی‌ئەسڵ
هانا ئارێنت، فەیلەسوفی ئاڵمانی لە کتێبی بەناوبانگی شۆڕشدا دەنووسێت: تەنانەت لەو وڵاتانەی جارێک شۆڕش کراوە، دووبارەبوونەوەی شۆڕشێکی دیکە، بە هۆکار و میتۆدی دیکە، دوور لە چاوەڕوانی و ژیری نییە.
زۆر جار بیستوومانە دەڵێن ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی دەسەڵات و حوكمرانییەكەی، بە هەمان شێوەی کە گەلانی ئیران نیزامی پادشایەتیی پەهەلەوییان ڕووخاند، لەدەست نادەن. بە واتایەکی دیكە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی بە ئەزموون‌وەرگرتن لە ڕووخانی سیستەمی پاشایەتیی پەهەلەوی، هەموو ڕێگاکانی شۆڕشی بە ڕووی گەلانی ئێران داخستوە. بۆ نموونە دەڵێن، ئەگەر سیستەمی حەمەڕەزاشا بە دروستکردنی فەزای سیاسیی کراوە لە مانگەکانی کۆتاییدا ڕێگەی بۆ داڕمانی دەسەڵاتدارییەکەی خۆش کرد، ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی خۆی لە كرانەوە و دروستکردنی فەزایەكی كراوەی سیاسی دەپارێزێت! بەڵام ئەمە بیرکردنەوەیەکی هەڵەیە، چونكە شۆڕشەکان بەپیی سەردەم، وەک لافاوێک وان کە دواجار ڕێگایەک بۆ تێپەڕین دەدۆزنەوە. جگە لەوەش ئەزموونی شۆڕشی گەلانی ئێران ئەوە دەردەخا کە هۆکارەکانی شۆڕش لە ئێران لە هەموو جیهان جیاواز و سەرسوڕهێنەرتر بوون. بۆ نموونە نەدەکرا هیچ تیئۆریسیەنێک پێشبینیی ئەوە بکات کە حکوومەتێکی بەڕواڵەت بەهێز بە سوپای پێنجەمی جیهان و چەکی پێشکەوتوو و گەشەسەندنی ئابووری بەرچاو، بەو خێراییە داڕمێت. هەروەها با لەبیرمان نەچێت کە ئێران یەکێکە لەو وڵاتە دەگمەنەنانەی جیهان کە لە یەک سەدەدا دوو شۆڕشی بەرفراوانی بەخۆیەوە بینیوە.
ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە سەرچاوەی هەموو شۆڕش و ڕاپەرینەکان ئیرانی پرسی و ئیتنیکی و ئایینزایی، پرسی سیاسی و نەتەوایەتی و کێشە و قەیرانە چارەسەرنەکراوەکانی كۆمەڵگەی گەلانی ئیران بووە. كەوابوو هیچ شۆڕشێکی گەلانی ئێران لە دەرەوەی سنوورەکانی ئیرانەوە نەسەپێندراوە و گەلانی ئیران خۆیان داینەمۆی شۆڕشەكان بوون. هەر بۆیە بیستنی درەنگی دەنگی شۆڕشی گەلانی ئیران لەلایەن دیكتاتۆرە سەرەڕۆكانەوە برینەكانی ساڕێژ نەكردوە، چونكە ڕاپەرین و ناڕەزایەتییەکان چەکی دەستی گەلانی ئێران بۆ گۆڕینی شێوازی حوکمڕانی ئێران لە سیستەمێكی ستەمكار و نادێموكراتیک بۆ سیستەمێكی دێموكراتیک بووە کە دیارە هێشتا بەدی نەهاتوە. ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی وەک دیكتاتۆرەكانی پێش خۆی، لە مێژووی سیاسیی شۆڕشەكانی گەلانی ئێران ئەزموونی وەرنەگرتوە و دەیهەوێت بە فرت‌وفێڵ و سەركوت و خەفەقان، گرتن و زیندان و ئیعدام وا بنوێنێ هەموو ڕێگاکانی شۆڕشی بە ڕووی گەلانی ئێراندا داخستووە. بەڵام ئەوە لە كاتێك‌دایە كە هەم پرسی نەتەوەیی كورد و هەم پرسی سیاسی نەتەوەكانی دیكەی ئیران هەر لە سەرەتاكانی سەرهەڵدانیانەوە تا ئیستا بە چەندین قوناغی جۆراوجۆردا تێپەر بوون و شۆڕشی گەلانی ئیران هەر جارە و بە شێوەیەک و ڕووخسارێكی جیاوازەوە دەركەوتووەتەوە. هەروەها گەلانی ئیران ئامراز و كەرەسەی جۆراوجۆریان بە كارهیناوە و مەیدان و گۆرەپانی جۆراوجۆری ڕاپەرینیان تاقی كردووتەوە تا ڕاپەرین و ناڕەزایەتی و شۆڕش بەردەوام بێت. هەر بۆیە بەو لێكدانەوە و خوێندنەوەیە لە مێژوویی سیاسی ڕاپەرین و شۆڕشی گەلانی ئیران بەو ئامانجە دەگەین و دەركەوتە و لێكەوتەكانی شۆڕشی ژیناش دەرخری ئەو ڕاستییەن كە شۆڕش تاکەڕێگا بۆ تێپەڕین لە ڕێژیمی کۆماری ئیسلامییە.
لە سەردەمی تەقینەوەی زانیاری و ئینترنێتدا، شۆڕش، ناڕەزایەتی و ڕاپەرین، كات و ساتی دیاریكراوی نییە. ئەگەر لە سەردەمێكدا ڕۆژنامە و ڕادیۆ ڕەگی حەیاتی خەبات و شۆڕشی نەتەوەیەک یان ڕەوتیكی سیاسی بووە، ئیستا لە جیهانی پێوەندییە خێراكاندا، سۆشیال‌میدیا ڕەگی حەیاتی خەباتی هەر گەل و نەتەوەیەكە. بۆیە لە سەردەمی ئێستادا نەوەی نوێی گۆڕانخوازی گەلانی ئێران بە گۆڕینی ڕێكخستن، هەڵسوكەوتی سیاسی، كەلک‌وەرگرتن لە وزەی خەباتگیڕی بە چەشنێک كە زیاترین پتانسییەڵی شۆڕشگیرانە و توانستی سیاسی لە جەستە و میشكی تاک و كۆی كۆمەڵگەی گەلانی ئێراندا و بە گوتار و ڕێكخستنی سەردەمیانە؛ لە كات‌وساتی پێویستدا ئەو پتانسییەلە جەماوەرییە دەبێت بە بە جوڵە و دینامیزمی شۆڕش و خەباتیكی بەربڵاوی جەماوەری بۆ گۆڕینی سیستەمی كۆماری ئیسلامی بە سیستەمێكی ئەمڕۆیی و دێموكراتیک. کەم ڕووەوە لە ئێستادا خەباتی نەوەی نوێی گەلانی ئیران لە دوو قۆناغدا خۆی دەبێنیتەوە كە بریتین لە:
یەكەم: ماتەوزەی وەجووڵە خستنی حیزب و ڕێكخراوە و بزاڤی كۆمەڵایەتی و جەماوەرییەكان.
دووهەم: ماتەوزەی وەجووڵە خستنی شەقامی سیاسی، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیی شار.
كەوابوو ڕاپەرین و شۆڕش لە سەردەمی پێوەندییە خێراكاندا، پێوەندیی حیزب و ڕێكخراوە جەماوەرییەكان و بزاڤە كۆمەڵایەتیەكانی شار پێوەندییەكی دوو لایەنەیان پێكەوە هەیە. واتا حیزب و ڕێكخراو لەلایەكەوە وزە دەبەخشن بە بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی شار و لە لایەكی دیكەوە وزە لە بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی شار وەردەگرن و لەم ڕیگایەوە بە باشترین شێوە سەرمایەی هەمەلایەن و هەمە چەشنەكان دەبن بە سەرمایەی شۆڕشگێڕانە. هەروەها ئەگەر جاران لە مێژوویی سیاسی ڕاپەرینی گەلانی ئێراندا زۆر جار ناڕەزایەتییەكانی گەلانی ئیران لەگەڵ یەكتر یان لەگەڵ ناوەندی ئێران هاوكات و هەماهەنگ نەبووە و ناڕەزایەتییەكان ناوچەیی و جیاجیا بووە. بەڵام لە ئێستادا پرسكە ئەوەیە كە دەتوانین بڵێن كە نەوەی نوێ گەلانی ئێران بەو ئاستە لە خودئاگایی و وشیاری گەیشتوون كە بە هەماهەنگی و یەكیەتی و یەكگرتوویی شۆڕش و ڕاپەرینی جەماوەریی گەلانی ئێران رێک بخەن و بەڕێوەی ببەن.
بابەتێکی دیکەی پێوەندیدار بەو باسە ئەوەیە کە خەباتی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، بە تایبەت پاش پاوانکردنی جومگەكانی دەسەڵات لەلایەن ڕێژیمی خومەینییەوە لەچاو ناوچەكانی ناوەندی ئێران خوێندنەوەی هەڵەی بۆ كراوە. چونكە ڕاپەرین و شۆڕشی خەڵكی كورد لە چاو بەشێک لە ناوچەكانی ناوەندی ئێران جیاواز بووە و ئەمەش ئاساییە. چونكە لە كوردستان هەڵاواردنە نەتەوەیی_ ڕەگەزی و مەزهەبی لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندییەوە، وای كردوە كە داواكاری و داخوازییەكانی نەتەوەی كورد لەگەڵ داخوازییەكانی ناوچەكانی ناوەندی ئێران جیاواز بن. بەڵام لە هەمان كاتدا لەلایەک بزوتنەوەی میللی دێموكراتیكی كورد لە دروشمی ستراتێژی خۆیدا دێموکراسی بۆ ئێرانی پێش داواکردنی مافە سیاسی و نەتەوایەتییەکانی خۆی خستوە؛ هەروەها لەلایەكی دیكەوە لە ماوەی تەمەنی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدا، هەموو نەتەوە و ئیتنیک و ئایینزاكانی گەلانی ئێران لە دۆخیكدا دەژین كە نەک هیچ ڕۆڵێكیان لە بەڕێوەبەری و مودیریەتی كەڵان و كاروباری ئیراندا نەبووە و نییە، بەڵكوو بە شێوەی سیستەماتیک سەركوت دەكرین و لە هەموو مافە سیاسی و یاساییەكان بێبەش كراون. هەر بۆیە بەداخەوە گەلانی ناوەندی ئێران لە سەرەتای دەسەڵاتداریی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدا هیچ‌كات بە هانای خەڵكی ڕاپەڕیوی كوردستان و نەتەوەكانی دیكەی ئێران نەهاتوون و پرسە سیاسی و نەتەوەییەكانی گەلانی ئێرانیان لە دەرەوەی پرس و داخوازییەكانی خۆیان زانێوە و بە نیسبەت بە زۆڵم و سەركوتیک لە كوردستان و ناوچەی نەتەوەكانی دیكەی ئێران كە بەرەوڕووی خەڵكی ڕاپەڕیوی كورد، بلوچ و عەرەب و توركمن بۆ بێدەنگیان هەڵبژاردوە.
بەڵام بە شاهیدی مێژوو، ئەزموونی خەباتی شاری خەڵكی كورد، هەر لە یەكەم ڕۆژەكانی دەسەڵاتداریی كۆماری ئیسلامیدا لە نەورۆزی خوێناوی شاری سنە و كۆچی مێژوویی خەڵكی مەریوان، لە پەنا خەباتی پڕ لە شانازیی چەكداری، توانییان لە جومگەكانی خەباتی شار وەک دەرفەت و زەرورەتێک بۆ داوا و ویستە سیاسی و نەتەوەییەكانی كەڵک وەرگرێت. خەباتی شار لە قەوارە و شێوازی جۆراوجۆری وەک: پێكهێنانی هەیئەتی حۆسنی نییەتی گەلی كورد بۆ وتووێژ، بەشداریی كردنی گەلی كورد لە یەكەم هەڵبژاردنی مەجلیسەكانی شورای ئیسلامی و خوبرەگانی نووسینەوەی یاسایی بنەڕەتی، خۆیی دەرخستوە. هەروەها لە سێ دەیەی ڕابردوودا ناڕەزایەتییەكانی گەلی كورد لە شێوە و جۆرەكانی وەک مانگرتنەكان و ناڕەزایەتییەكانی سەر شەقام مانادار و پەیامدار بوون. ئەوە مانادار بوون و پەیامداربوونی خەبات و ڕاپەرینی خەڵكی كوردە كە كوردستان لەلایەک بۆتە مەكۆی خەباتی شار لە ئاستی ئێراندا و لەلایەكی دیكەوە بۆتە چاو و چرا گەلانی ئێران. خاڵێكی زۆر گرینگ و بەهێزی دیكە ئەوەیە كە ڕێبەران و خەباتگێڕان و چالاكانی مەدەنیی كورد لەو تەواوەتیی کۆماری ئیسلامییان بەئامانج گرتوە، چونكەی پرسی كورد و پرسی دێموكراسی و مافی نەتەوە و ئیتنیک و ئایینزاكان لە ئێراندا قوڵتر لەو شەڕەیە کە كە باڵە جیاوازەکانی حكوومەت بۆ مانەوە لە دەسەڵات سازیان كردوە و هەر دوو باڵەكە نیشانیان داوە كە لە كاتیكدا دەسەڵاتیان بە دەستەوە بووە وەک پرۆژەیەكی ئەمنییەتی لە خەباتی ڕەوای خەڵكی كوردیان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و نەتەوە و ئیتنیک و ئایینزاكانی ئێرانیان زانیوە.
هەر بۆیە لە شۆڕشی ژینا، بێ جیاوازی لەلایەن هەموو چین و توێژە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگەی ئێران و بە تایبەت لەلایەن نەوەی نوی شۆڕش و ڕاپەڕین، لە زۆربەی شارەكانی ئێران، لە ڕاپەڕین و شۆڕشی ژینادا بەشدارییان كرد و كوردستان بوو بە دەروازەی ڕاپەڕینی گەلانی ئێران. هەروەها هەماهەنگی و یەكیەتی و یەكگرتوویی گەلانی ئیران بە جۆریک بوو، كە هەر جۆرە ڕەواییەكی لە دەسەڵاتداریی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی سڕییەوە وتا ڕادەیەكی زۆر كاربەدەستانی كۆماری ئیسلامی كەوتنە قەیرانی ڕەوایی دەسەڵاتدارییەوە. قەیرانی ڕەوایی ڕژیمی كۆماری ئیسلامی لە هەڵبژاردنی ١١ رەشەممەی زستانی ڕابردوودا گەیشتە چڵە پووپە و هەر بەو خوێندنەوە و لێكدانەوەیە زۆری نەماوە لە داهاتوودا ئەو هەوڵانە بە ئەنجامێک بگا و كۆتایی بە زۆڵم و زۆرداری كۆماری ئیسلامی بێت.
دوا وتە ئەوە کە بەردەوامی ڕاپەڕین و شۆڕشی ژینا، دەری دەخات كە هێزی ڕاپەڕیو و جەماوەری گەلانی ئێران لە هێزی سەخت و نیزامی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی، بەهێزتر و دەنگدارترە. هەر بۆیە گەلانی ئێران تا گەیشتن بە شۆڕشێكی دیكە بە ئامانجەكانی شۆڕشی ژینا وەفادارن.
