پێگەی ژن لە ئەدەبیاتی باوەڕیی یارساندا

 

سارۆ خوسرەوی

بە پێی بەڵگەی مێژووییەکان، لە سەردەمی  شۆڕشی وەرزێری و ئاژەڵداریدا لە زاگرۆس، کۆمەڵگەی دایک لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە و هەوڵی ئاوەدانیدا، ڕۆڵی سەرەکیی گێڕاوە و ژیار و شارستانیەت  لەسەردەستی ژنان بونیاد نراوە. بەرهەمهێنان و پێگەیاندنی دانەوێڵە و هاڕینی، ماڵیکردنی ئاژەڵ و شوێنی حەوانەوە، چنین و تەونکردن، داهێنانی گڵکاری، مناڵبوون و بەخێوکردنی لە کۆمەڵگەی دایکدا، بە هێز و وزەی ژن ڕاپەڕیوە.

بۆ تێگەیشن لە هێز و وزەی ژن لە سیستمی ژیانی هەرەوەزی و وەرزێریدا، پەیکەرەکانی خوداوەندی دایک لە ئاسەواری کولتوورە سەرەتاییەکاندا جێگای سەرنج و بایەخی تایبەتن، بەجۆڕێک کە وشەی ئافرەت لە هێما کۆنەکاندا، وەک مرۆڤێکی خوڵقێنەر و داهێنەر، واتا پەیدا دەکات. ئێستاش پەیکەر و نەخش و وێنە بەجێماوەکانی ژنان لەسەر بەردەنووس، لەوحە و کەتیبەکان، نیشانە و هێمای هەرە زیندوون بۆ نیشاندانی ڕۆڵ و پێگەی ئافرەت لە کۆمەڵگە سەرەتاییەکانی زگرۆس، کە بە کۆمەڵگەی دایک بەناوبانگن.

لە ڕابردوودا و لە سەردەمی مادەکاندا، پێگەی ژن لە ژیانی کۆمەڵایەتی و ئایینیدا دیار و بەرچاو بووە. لە ساڵی ٦١٢ پ.ز، كاتێك (هوەخشتەر)ی ماد شاری موسڵ داگیر دەكات، ئافرەتێكی میدی دەكا بە پارێزگاری ئەو شارە.

لە ڕووی ئایینیشەوە لە زاگرۆس، ئافرەت خاوەن پێگەی ئایینی و بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی بووە. (ئاناهیتا) نموونەیەکی بەرچاوە لە سیمبولی ژنان لە ئایینی میترادا کە ئێستاش شوێنەواری لە شاری ( کەنگاوەر)ی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ماوە.

ئایینی یاری لەگەڵ سەرهەڵدانی لە کوردستان، وەک میراتگری ئایینی میتراییزم، بە کەڵام و کردەوە، باوەڕی بە یەکسانیی ژن و پیاو هێناوە و هەردووک ڕەگەزەکەی لە ڕووی ئەرک و مافەوە لە یەک چوارچيوەدا پێناسە دەکات، وەک ئەوەی لە (سەرنجام)دا هاتووە:

"سكەی سابتی موهرەی نێروما                

شەهادەت ڕموز ڕاستگۆ و ڕاهنوما"

واتە شیاوبوونی ژن و پیاو لەو هێما و نیشانانەدا دا خۆیان دەبیننەوە کە وەک گەوهەر گرانبەهان، لەبۆ ڕاستبێژی و ڕێنمایی.

جیاواز لە پرۆسەی کۆمەڵایەتی و ئایینی، لە بواری ئەدەبییشەوە، ئایینی یاری گرینگییەکی زۆری بە ئەدەبی ژنان داوە و لە دیرزەمانەوە ژنان لە ژێر کاریگەریی زمان و ئەدەبیاتی باوەڕەیی یارساندا، هەڵبەستی بەرز و پڕواتایان بە شێوازی گۆرانی نووسیوە کە بە خۆشییەوە هەتا ئێستا هەڵبەستی بەشێک لەو ژنەشاعیرانە ماون و لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا پارێزراون. لە ژنانی شاعیر و پێشەنگی یارسانی دەتوانین ئاماژە بکەین بە ناوی کەسانێک لە وێنەی: دایە تەورێز، جەلالە خانمی لوڕستانی، ڕێحان خانمی لوڕستانی، فاتمە لوڕەی گۆران، لزا خانمی جاف ، مەی زەرد، دایە خەزانی سەرگەتی، خاتو ڕەزبار، حەبیبەی شارەزووری، خاتوو نازداری شیرازی، نێرگس خانمی شارەزووری، زەڕبانوی دەرزیانی، سەمەنی دەودانی، خاتوون زەینەب ، خاتوون گوڵی و دادا سیمە و ... . جێگای باسە، مێژووی ژیان و تێکۆشانی ئەدەبی ئەم ژنانە لە سەدەی چوارەمی هیجری دەستی پێ کردووە و تا سەدەی یازدە درێژەی کێشاوە.

لە بواری هونەرییشەوە، شوێندەستی ژنان لە مێژووی یارساندا دیارە. هەر لە زەمانی شاخوشینەوە تا دەگاتە دەورانی پردیوەر، ژنان لە ژەندنی ئامێری تەمبووردا دەوری باڵایان هەبووە. دایە تەورێزی هەورامی، لەگەڵ ئەوەدا هەڵبەستوانێکی خامەڕەنگین و وشەناسك بووە، تەموورە ژەنێكی لێهاتووش بووە و لەگەڵ زایەڵەی (تەموورە)دا (كەلامی) خوێندووە. تەمبوورژەنین بەشێکە لە فەرهەنگی یارسان و تا ئێستا ئەم هونەرە وەک میراتێکی گرینگ و جێگای بایەخ،  لە کۆمەڵگەی یارساندا پارێزراوە و ژنانی یارسانی پتر لە هەر سەردەمێک هۆگرییان بەم ئامێرە پەیدا کردوە و بە ئەوینەوە دەیژەنن و خۆیان فێری مەقامەکانی تەمبووری یارسان دەکەن.

لە سەدەی شانزدەهەمی زایینیدا، ژنی کورد لە زۆر شت بێبەش بوو، بە هۆکاری ئەوەی سیستەمی پیاوسالاری و سەرمایەداری، لە ڕێگەی گۆڕینی سیستەمی سیاسی، پەروەردەیی و ئابووری، بەپشتبەستن بە نەریتی ئایینی، بوون بە هۆی لاوازیی پێگەی ژنان لە مافی بڕیاردان و مەیدانیان بۆ نایەکسانیی کۆمەڵایەتی ئاوەڵا کرد. ئێستاش مێژووی پڕ لە تێکۆشانی ژنان ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەخات کە ژنان لە هەر سەردەمێدا بە تێگەیشتن و زانایی و بوێری خۆیان دەتوانن کاریگەری لەسەر ڕەوتی ڕووداوەکان دابنێن.

پێناسەی پێگەی ژن لە کولتوور و ئەدەبیاتی باوەڕیی یارساندا، هەڵگری شوناسێکی بەرز و واتادارە. لە یەکەم دەستپێکی سەرهەڵدان و دەرکەوتنی  ئایینی یاری لە کوردستان، وەک بزاوتێکی هزری و کۆمەڵایەتی، دایراک خاتوون "ڕەمزبار| وەک ژنێکی مەرجدار لە نێو یارانی زانا و چاوداری هەفتەن، شوێنی شیاوی خۆی دیاری دەکات و بڕیار لەسەر شەرت و شوونی یاری دەدات. بە واتایەیەکی دیکە، لە نیزامی (پیر و پادشایی) یاریدا لە پردیوەر، ئافرەت دەبێتە خاون مافی بڕیاردان و ڕۆڵی جەوهەری خۆی دەگێڕێت.

دایراک لە ئەدەبیاتی باوەڕیی یاریدا، هێمای جەوهەریی و بنەوایی دایکێکە لە پێگەیشتن و پەرەسەندنی دیاردەی یەکسانی لە دەورانێک کە ژن لە مافی ئازایی ڕادەربڕین بێبەش بووە و وەک کاڵا مامەڵەی لەگەڵ کراوە. لە ڕوانگەی یارییەوە، نەک هەر ژن سەرچاوەی گوناح نییە، بەڵکوو وەک مرۆڤێکی خاوەن شکۆ  لەسەر بنەمای ئازادی پێناسەی بۆ کراوە. بە پێی بەڵگەی کەڵامی کەس بۆی نییە مافی یەکسانی، ڕادەربڕین و بڕیاردان لە ژنان زەوت بکات. کەسایەتیی سەربەخۆی ژن لە یاریدا، خاڵێکی گرینگ و واتادارە، بۆ ئەوەی وەک مرۆڤێکی خاون پێگە ڕێزی لێ بگیرێت و مافی پێشێل نەکرێت.

لە ئەدەبیاتی باوەڕیی یاریدا، ژن و پیاو وەک دوو مرۆڤی خاوەن بەها و کەرامەت، مافی وەک یەکیان هەیە. لە کەڵامەکانی دەورەی پردیوەر، بە ڕوونی یەکسانیی ماف لە نێوان ژن و پیاو  پارێزراوە. لە ڕوانگەی سوڵتان سەهاکەوە ژن و مێرد بەش و مافی وەک یەکە.

سوڵتان دەڵێ:

کناچە و کوڕی، کناچە و کوڕی

تەفیرشان نییەن، کناچە و کوڕی

بەش باتنەن، ئەزەڵ هەورێ

خاتوونە دایراک ئەی بەشەش خڕی

پوشاک یاری ئەو باڵاش بەری

بیاودایان پوران حوری

هەرکەس بواچۆ کناچە و کوڕی

موزیش وەدەم مەودای کەی بری

واتە کچ و کوڕ یەکسانن. ئەم بەشە نهێنییە کە لە نواوە بوەتە بەشی خانمەکان. خاتوونە دایراک (دایکی سوڵتان)، ئەم بەشەی کڕی و بوو بە یەکێک لە یارەکان. هەرکەس جیاوازی لە نێوان کوڕ و کچدا دابنێ، سزبار دەبێت.

 

هەروەها فرەژنی لەم ئایینی یاری ڕێگاپێدراو نییە و یارانی یارانی تەنیا بۆیان هەیە یەک هاوسەریان هەبیت. سوڵتان دەڵێ: هیچ یارییەک خاوەن ئەو مافە نییە، دوو ژنی هەبێت، هەرکەس وا نەکا، ئەندامێکی بێشەرتە و لە جەم وەدەر دەنرێ:

نمەوۆ دوو هاوسەر کەرۆ نیکایی

هەر یار دوو هاوسەر جە یانەی یایی

جە ئایر دۆزەخ نییەنش ڕەهایی

دۆزەخ خاستەرەن جە یانەی بیایی

واتە  بۆ یار مارەبڕینی دوو هاوسەر ڕەوا نییە، چونکە لە ئاگری دۆزەخدا ڕزگاری نابێ، ئەو ماڵەی کە پیاوەکەی خاوەنی دوو ژن بێ، لە دۆزەخ خراپترە.

 

بە پێی کەڵامی یاری، لە نێوان ژن و پیاودا وابەستەیی ڕەگەزی یان موڵکداری نییە و هەردووک ڕەگەز خاوەن کەسایەتیی سەربەخۆی خۆیانن و ئازادن لە هەڵبژاردنی هاوسەر و هەروەها لە ئەگەر ناکۆکی و نەسازاندا، ئازادن لە بڕیاری جیابوونەوەدا.

ژن و مێرد لە ئەدەبیاتی باوەڕیی یارسان، لەسەر بنەوای ئەوین و خۆشەویستی لەگەڵ یەک مامەمەڵە دەکەن. ئەوینی نێوانیان پەیوەندی بە هێلی بیرکردنەوەیان هەیە، لە ئەگەر ڕەچاونەکردنی خۆشەویستیی نێوانیان، لادانی فیکری دروست دەبێت و دەبێ خۆیان یەکلایی بکەنەوە.

پەردەی حەیا و شەرم لە یاریدا، بە واتای ڕووسەری یان باڵاپووشی نییە، بەو جۆرەی لە ئایینەکانی دیکەدا باسی لێوە دەکرێت، بەڵکوو بە واتای پرنسیپی ئەخلاقییە بۆ ڕەچاوکردن و بەردەوامیی پەیوەندیی خۆشەویستیی لە نێوان ژن و مێردا، بۆ ئەوەی دیاردەی خەیانەت لە ژیانی ژن و مێردایەتیدا ڕوو نەکات و شیرازەی ژیانی هاوبەش هەڵنەوەشێتەوە. وەک ئەوەی لە کەڵامی مارەبڕینی یاریدا هاتووە کە دەڵێ:

ئەو لوی حەیا و شەرم وێشان بپیچا

 وه هەرزەکاری مەکەردی نگا

بپیچا نه وەر پەردەی سیانەت

ئەو یەکتر نەوان هەرگز خیانەت

واتە خۆت بە پەردەی حەیا و شەرم داپۆشە، بە چاوێک مەڕوانە کە نییەتی خراپی لێ بکەوێتە و ببێتە هۆی خیانەت. لەڕاستدا ڕووپووش لە فەلسەفەی باوەڕیی یاریدا، زۆرتر پەیوەندی بە لایەنی واتایی ”مەعنەوی” و ماریفەتەوە هەیە تا لایەنی ڕواڵەتی و ئەم پەیامە تەنیا تایبەت بە ژیان نییە، بەڵکوو پیاوانیش دەگرێتەوە.

 

ئەنجام:

بە پێی باوەڕ و فەلسەفەی یاری، هەموو بوونەوەرێک لە جەوهەردا یەکن و هیچ شتێک نابێت بێتە هۆی جیاوازی لە نێوان ڕەگەزی نێر و مێدا. واتە مرۆڤ بە گشتی لە گەوهەردا هەر یەک شتە.

یارسان، بە پێیی زانستی فیزیۆلۆژی و دەروونناسی پێکهاتەی گشتیی دەروونی و جیسمیی ژن و پیاو یەکسان دەبینێت و باوەڕی وایە کە ئەم دوو ڕەگەزە دەبێ خاوەن مافی وەک یەکیان هەبێت.

لە ڕوانگەی یارسانەوە، مرۆڤەکان دەکرێ لە ڕووی بایۆلۆژی و پێگەی کۆمەڵایەتیەوە وەک تاک جیاواز بن، لەبەر ئەوەی ئەرکی تاک بەسراوەتەوە بە پێکەی کۆمەڵایەتییەوە، بەڵام لە ڕووی مافی مرۆییەوە هیچ جیاوازییەک لە نێوانیاندا نییە.

***

سەرچەوەکان:

- سەرنجام، تەیب تاهیری

- یار وریا، سەید محەممەد حوسەینی و سەید حشمەت ئەرژەنگ

- شەرەفنامە، شەرەفخانی بدلیسی

- ژنۆلۆژی، عەبدوڵڵا ئۆجەلان، (٢٠١٢)، چاپخانەی ڕەنج، سلێمانی

- پێگە و قەڵەمی ژن لە ئایینی یارسان و مادەکاندا، نامیق هەورامی