سەیران مەنووچێهری

 

پۆختە 

ئەم وتارە بە شێوەیەکی شیکاری، مافی دیاریکردنی چارەنووسی نەتەوەی کورد لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتی و سیستەمی دەوڵەت - نەتەوەی نوێدا دەکۆڵێتەوە. بە پشتبەستن بە سەرچاوە یاسایییە نێودەوڵەتییەکان و ڕەفتاری دادوەریی نێودەوڵەتی، ئەم وتارە ئەوەی سەلماندوە کە نەتەوەی کورد خاوەنی هەموو مەرجە یاسایییەکانی پێکهێنانی دەوڵەت - نەتەوەیەکی سەربەخۆیە.

 

پێشەکی:

لە دوای ڕێککەوتننامەی وێستفالیا لە ساڵی ١٦٤٨ی زایینی، سیستەمی نێودەوڵەتی بە شێوەیەکی بنەڕەتی گۆڕانی بەسەردا هات. ئەم گۆڕانکارییە سەرەکییە بووە هۆی دروستبوونی چەمکی "دەوڵەت - نەتەوەی نوێ" کە بناغەی سیستەمی نێودەوڵەتیی هاوچەرخە. بەپێی ئەم چەمکە، دەوڵەت یەکەیەکی یاسایی و سیاسییە کە لەسەر بنەمای نەتەوەیەک دروست دەبێت؛ بەڵام لەم سیستەمەدا، نەتەوەی کورد وەک یەکێک لە کۆنترین و گەورەترین نەتەوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە شێوەیەکی بەرچاو لە مافی سروشتیی خۆی بۆ دیاریکردنی چارەنووس بێبەش ماوە.

 

چەمکی دەوڵەت - نەتەوەی نوێ لە یاسای نێودەوڵەتیدا 

دەوڵەت - نەتەوەی نوێ لە یاسای نێودەوڵەتیدا لەسەر سێ بنەما سەرەکی دادەڕێژرێت:

١. حاکمییەت :(Sovereignty) بەپێی بڕیاری دیوانی نێودەوڵەتیی داد لە کەیسی "کەناڵی کۆرفوو" (١٩٤٩)، حاکمییەت "هەڵگرتنی بەرزترین دەسەڵاتە لە سنووری وڵاتێکدا". بەم شێوەیە، دەوڵەت - نەتەوە خاوەنی مافی ڕەسەنی بەڕێوەبردنی کاروباری ناوخۆیی و دەرەکیی خۆیەتی.

٢. خاک :(Territory) دیوانی نێودەوڵەتیی داد لە کەیسی "دوورگەی پالاماس" (١٩٢٨) ڕای دەرکردوە کە "بوونی خاکێکی دیاریکراو، هەرچەندە سنوورەکانی بەتەواوی دیاری نەکرابن، بەڵام بۆ پێکهێنانی دەوڵەت پێویستە.

٣. خەڵک :(Population) بەپێی پەیماننامەی مۆنتەڤیدیۆ (١٩٣٣)، بوونی خەڵکێکی هەمیشەیی یەکێکە لە پێکهاتە سەرەکییەکانی دەوڵەت.

 

پێکهاتەکانی دەوڵەت لە یاسای نێودەوڵەتیدا 

پەیماننامەی مۆنتەڤیدیۆ لە ساڵی ١٩٣٣دا چوار پێکهاتەی سەرەکیی بۆ دەوڵەت دیاری کردوە:

١. خەڵکی هەمیشەیی: نەتەوەی کورد نزیک بە ٧٠ میلیۆن کەس، یەکێک لە گەورەترین نەتەوە بێدەوڵەتەکانی جیهانە. ئەم ژمارەیە لە بنچینەی یاسای نێودەوڵەتیدا، بە هۆکارێکی بەهێز دادەنرێت بۆ پێکهێنانی دەوڵەت.

٢. خاکی دیاریکراو: کوردستان وەک خاک و جوگرافیایەکی دیاریکراوی مێژوویی، هەرچەند لە نێوان چوار وڵاتدا دابەش‌کراوە، بەڵام لە ڕوانگەی مێژوویی و کولتوورییەوە یەکپارچەیەکی ڕەسەنی هەیە.

٣. حکوومەت: ئەزموونی سەرکەوتووی هەرێمی کوردستان (باشوور) لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا، هەروەها دەسەڵاتی خۆڕاگری خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریە (ڕۆژاوای کوردستان)، نیشانەی ئەوەن کە کورد تواناییی پێکهێنانی دەزگا حکوومییە کاریگەرەکانی هەیە.

٤. تواناییی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتەکانی تر: هەرێمی کوردستان، لە ٣٠ وڵاتی جیهاندا خاوەنی نوێنەرایەتیی دیپلۆماسییە و پەیوەندیی فەرمی لەگەڵ زۆرێک لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا هەیە.

مافی دیاریکردنی چارەنووس لە یاسای نێودەوڵەتیدا: مافی دیاریکردنی چارەنووس لە یاسای نێودەوڵەتیی هاوچەرخدا وەک یەکێک لە (یاسا نەگۆڕەکان Cogens Jus) ناسێندراوە. ئەم مافە لە سەرچاوەکانی خوارەوەدا ڕەگی داکوتاوە:

١. پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان (١٩٤٥)؛ لە بەندی ١ی بەشی ١دا بەڕوونی هاتوە: "پەرەپێدانی پەیوەندیی هاوڕێیانە لە نێوان نەتەوەکاندا، لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە مافی یەکسانی و دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان".

٢. پەیماننامەی نێودەوڵەتیی مافی مەدەنی و سیاسی (١٩٦٦)؛ لە بەندی ١دا هاتووە:" هەموو نەتەوەکان مافی دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان هەیە. ئەوان بەپێی ئەم مافە، دۆخی سیاسیی خۆیان ئازادانە دیاری دەکەن و گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتووریی خۆیان بە ئازادی بەرەوپێش دەبەن".

٣. بڕیاری ١٥١٤ی کۆبوونەوەی گشتی (١٩٦٠)؛ ئەم بڕیارە کە بە "پەیماننامەی ئیستعمارشکێن" ناسراوە، بەڕوونی دەڵێت:"هەموو نەتەوەکان مافی سەربەخۆیی هەیە". شیکاریی یاساییی ئەگەری جێبەجێبوونی مافەکە، لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتی، نەتەوەی کورد دەتوانێت لە دوو ڕێگەوە مافی دیاریکردنی چارەنووسی جێبەجێ بکات:

١. ڕێگەی ناوەکی :(Internal Self-Determination) 

- دامەزراندنی سیستەمی فیدڕاڵی لەنێو وڵاتەکانی ئێستادا

- پێکهێنانی دەزگا خۆڕاگرییەکان بە تواناییەکی فراوان

- مافی بەکارهێنانی زمان و پەروەردە بە زمانی کوردی

- بەشداریکردن لە سیستمی سیاسیی وڵات

 

٢. ڕێگەی دەرەکی:(External Self-Determination)

- ئەنجامدانی ڕاپرسیی سەربەخۆیی لەژێر چاودێریی نێودەوڵەتیدا

- پێکهێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لەسەر هەموو خاکی کوردستان

- پشتیوانی و ناسینی نێودەوڵەتی

 

ڕەفتاری نێودەوڵەتی و نموونە سەرکەوتووەکان

دیوانی نێودەوڵەتیی داد لە ڕای ڕاڤەکاریی خۆیدا لە بارەی کۆسۆڤۆوە (٢٠١٠) بەڕوونی بڕیاری دەرکرد کە "ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی پێچەوانەی یاسای نێودەوڵەتی نیە". ئەم بڕیارە پێشینەیەکی یاسایی گرنگی بۆ هەموو نەتەوە بێدەوڵەتەکان دروست کردوە.

هەروەها نموونە سەرکەوتووەکانی تری وەک: تیمۆری ڕۆژهەڵات (٢٠٠٢) ، سودانی باشوور (٢٠١١)  و ئەریتریا (١٩٩٣) نیشان دەدەن کە لەژێر مەرجی دیاریکراو، جیهانی نێودەوڵەتی پشتیوانی لە مافی دیاریکردنی چارەنووس دەکات. نەتەوەی کورد لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتی، خاوەنی هەموو مەرج و پێکهاتە پێویستەکانی پێکهێنانی دەوڵەت - نەتەوەیەکی سەربەخۆیە. جێبەجێکردنی مافی دیاریکردنی چارەنووس بۆ نەتەوەی کورد نەک تەنیا مافێکی یاساییە، بەڵکوو پێویستییەکی مێژوویی و مرۆییە.

 

پێشنیارەکان:

١. دروستکردنی ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافی نەتەوەی کورد

٢. بەفەرمی ناساندنی کوردستان وەک پرسێکی یاسای نێودەوڵەتی

٣. پێکهێنانی کۆمیتەیەکی نێودەوڵەتی بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی کوردستان

٤. بەکارهێنانی میکانیزمەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ جێبەجێکردنی مافەکە

 

ڕۆڵی نەتەوەی کورد لە جێبەجێکردنی مافی دیاریکردنی چارەنووس

پێویستییەکانی جێبەجێکردنی مافەکە لە ڕوانگەی نێوخۆیی و نێودەوڵەتی: جیهانی نوێ لە بارودۆخێکدا کە دادپەروەری و مافی مرۆڤ بنەڕەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانن، پێویستە حەقانییەتی مافی نەتەوەی کورد وەک ڕاستییەکی یاسایی و مێژوویی قەبووڵ بکات؛ بەڵام پێش هەموو شتێک، پێویستە نەتەوەی کورد باوەڕی تەواوی بە خۆی بێت وەک نەتەوەیەک کە شایانی بوون بە دەوڵەتی هەیە.

 

ئا. پێویستییە نێوخۆیییەکان:

- دروستکردنی بیرۆکراتییەتی کارا و پسپۆڕ

- پێکهێنانی سیستەمی یاسایی و دادوەریی سەربەخۆ

- دروستکردنی ئابوورییەکی بەرهەمدار و خۆژین

- پەرەپێدانی سیستەمی پەروەردەیی و زانستیی سەربەخۆ 

 

ب. پێویستییە نێودەوڵەتییەکان:

- ناسینی نێودەوڵەتی لەلایەن وڵاتە سەرەکییەکان و پشتیوانیی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان

- دروستکردنی پەیوەندیی دیپلۆماسیی کاریگەر

 

ڕەوشتی سیاسیی نەتەوەی کورد لە بەرەوپێشبردنی مافەکەدا 

بەپێی تیئۆری "ئەرکی نەتەوەیی" لە زانستی سیاسەتدا، نەتەوەی کورد پێویستی بە ڕەوشتێکی سیاسیی نوێ هەیە کە لەسەر ئەم بنەمانەگە دادەڕێژرێت:

١. یەکگرتوویی نەتەوەیی کە خۆی لەو تەوەرانەدا دەبینێتەوە:

- کۆکردنەوەی هەموو بەشەکانی نەتەوەکە لەژێر پرۆگرامێکی هاوبەشدا

- دانانی ئامانجی کورتخایەن و درێژخایەنەکان

- دروستکردنی پلاتفۆرمی هاوکاریی نێوان پارتە سیاسییەکان

 

 ٢. بەردەوامبوونی هەوڵەکانی لە ڕێگەی ئەم فاکتەرانە:

- بەکارهێنانی هەموو هێز و توانایییەکان بۆ بەدەستهێنانی مافەکان

- خۆڕاگربوون لە بەرەوپێشبردنی ئامانجەکان

- بەکارهێنانی میکانیزمە جیاوازەکان لە ڕێگەی سیاسی و مەدەنییەوە

 

ئەم ڕێکارە پڕاتیکییەکانەش بۆ بەدەستهێنانی خۆڕاگری بەپێی شیکاریی یاسایی و ئەزموونە نێودەوڵەتییەکان، ئەم ڕێکارانە پێشنیار دەکرێن:

یەکەم لە ئاستی ناوخۆییدا:

- دروستکردنی دەزگا خۆڕاگرییەکان بە شێوەیەکی پلەبەپلە

- بەکارهێنانی هەموو پۆتانسییلەکان لە سیستەمی سیاسیی وڵاتەکان کە هەنووکە تێیدا دەژین

- دروستکردنی ئابوورییەکی پتەو و خۆژین

 

دووهەم، لە ئاستی نێودەوڵەتیدا:

- ناساندنی پرسی کورد وەک پرسێکی نێودەوڵەتی

- بەکارهێنانی میکانیزمەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان

- دروستکردنی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ پشتیوانی لە مافی کورد

 

دەرەنجام

 نەتەوەی کورد لە قەیرانێکی مێژوویی‌دایە و پێویستی بە هەنگاوێکی پتەو هەیە. ئەگەرچی هەر پارچەیەکی کوردستان ناتوانێت بەتەنیا هەموو ئامانجەکان بەدەست بهێنێت، بەڵام لە ئێستادا دەبێت هەر پارچەیەکی کوردستان بەجیا هەوڵ بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی و سەروەریی سیاسیی خۆی بدات.

گۆڕانکارییەکی گەورە لە ناوچەکەدا ڕوو دەدات و ئەگەری هەیە دۆخێکی نوێ بێتە ئاراوە. بۆیە نەتەوەی کورد پێویستی بە ئامادەبوونی ستراتێژی هەیە و نابێت بە کەمتر لە مافی نەتەوایەتیی خۆی قایل بێت. کورد پێویستە بە هەموو هێز و توانای خۆیەوە هەوڵ بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی بدات، هەرچەندە ئەم ئامانجانە بۆ ئەم کاتە جێبەجێ نەبن، لەسەر بنەمای "تیئۆریی بەردەوامبوون" لە سیاسەتدا، هەموو هەنگاوێکی بەرەوپێش بەنرخە، هەرچەندە بچووک بێت.

"ڕێگەی هەزار مایل بە هەنگاوەکانی یەکەم دەست پێ دەکات"، ئەمە وتەیەکی کۆنی چینییە کە بۆ نەتەوەی کوردیش ڕاستە. هەر هەنگاوێک بەرەو پێشەوە، هەر چەندە بچووک بێت، بەڵام لە ڕێگای مافی نەتەواییدا گرنگە.