خوێندنەوەیەکی نوێ بۆ سۆسیالیزمی دێموکراتیک (سنووربەندییەکانی خوێندنەوەی نوێی سۆسیالیزمی دێموکراتیک) بەشی سێهەم و کۆتایی

سۆسیالیزم وەك سیستمێکی ئابووری ـــ كۆمەڵایەتی ئێمە ڕوانینمان بۆ سۆسیالیزم نە وەك سیستمێكی بەرهەمهێنانە و نە وەك سیستمێكی ئایدۆلۆژییه. كێشەی عەداڵەتی كۆمەڵایەتی كە تەوەر و مەبەستی سۆسیالیزمی دێموكراتیكە، وەک یەكێك لە پرسه ئەخلاقییەکان باس دەكەین، نه‌ک وەك یەكێك لە پرسە ئابوورییەكان و نە وەك پێویستییەك كە لە بنەماكانی ماتریالیزمی مێژووییەوە سەرچاوە بگرێ. ئێستا بەو بەرچاوڕوونییەوه دەتوانین بڵێین كە ئەم پێناسە نوێیە لە سۆسیالیزمی دێموكراتیك، تێكەڵاوییەك و ئاوێتەیەكە لە بەها و بایەخەكانی لیبڕالی و سۆسیالیستی. نموونەی ئەم مۆدێلەش لە دەورەی پاش شەڕی دووهەمی جیهانی لە نێوان ئەم دوو ڕوانگەیەدا پێك هات، كە چەشنێك سازان بوو لەسەر بنەمای تیۆری ئابووریی «جان مینارد كینز» كە لە «دەوڵەتی خۆشگوزەران»دا دەركەوت و بە سەردەمی زێڕینی سەرمایەداری ناوبانگی دەركرد. دەركەوت كە تێیدا پشكوتنی ئابووریی بازاڕ، دێموكراسی و خۆشبژیوی زۆر سەركەوتوو بووە، هەڵبەت ئێستا ئەو مۆدێلەش بەرەوڕووی زۆر دیاردەی تازە بۆتەوە و تووشی ململانێ هاتووە و بەرەوڕووی پرسیار کراوەتەوه، وەك بە جیهانیبوون، نیولیبڕالیزم، ژینگەپارێزی و سەرمایەداریی پاش سەنعەتی. ڕێگای سێهەمی ئانتۆنی گیدێنز ئاڵتێرناتیڤێكە بۆ ئەم هەلومەرجە نوێیە. ئەم نەریتە واتە تێكەڵكردنی بایەخەكانی پۆزەتیڤی سۆسیالیزم و لیبڕالیزم شتێكی نوێ نییە و ئەو مەسەلەیە لە سەدەی نۆزدەیەم بە «جان ستوارت میل»ـەوە دەستی پێكرد و لە سەدەی 20دا بەهۆی كەسانێك وەك «بێرتراند ڕاسێل» و «كارلۆرۆسلی» درێژەی پێدراوە و لەم سێ دەیەی دواییشدا كەسانێكی وەك «جان ڕاڵز» و «مەك فێرسۆن» و ... هەوڵیان بۆ داوە. دیارە تێكەڵكردنی بایەخەكانی لیبڕالیزم و سۆسیالیزم كارێكی زۆر دژوارە، چون لیبڕالیزم لە تاك و سۆسیالیزم لە كۆمەڵەوە دەست پێدەكا، «هەڵبەت لیبڕالیزم لە مانای سیاسیدا». بیرمەندانی لیبڕال پێیان وایە مرۆڤ تەنیا و خۆخوازە و ناكۆمەڵایەتی، بەڵام سۆسیالیزم پێی وایە مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە. ئێستا تیشک دەخەینه سەر گرینگترینی ئەو بایەخانه: یەکەم، ئازادی ئێمه له بایەخەکانی پۆزەتیڤی لیبڕالی بۆ دابینکردنی یاساگەلێک بۆ ماف و ئازادییه‌کانی تاک و هەروەها، له ئازادییه نێگەتیڤەکان که دەور و نەخشی هەره پێویست و تەواوکەری ئازادییه پۆزەتیڤەکان داکۆکی دەكەین و، پێمان وانییە كە ئازادیی پۆزەتیڤ و ئازادیی نێگەتیڤ بەستراوەیی دوو لایەنەیان نییە و پێمان وایە ئازادیی تاك لێرە دەبێ ئەو چوارچێوە كۆمەڵایەتییانە لە بەرچاو بگرێ كە تێیدا كار دەكا، چون تاك لە نێو كۆمەڵدا دەژی و ناتوانێ دووڕگەیەكی سەربەخۆ و بێ نیاز بێ. هەروەها پێمان وایە بەبێ ئازادی، عەداڵەتی كۆمەڵایەتی كە جەوهەری سۆسیالیزمی دێموكراتیكە و ئامانجی ئێمەیە، دابین ناكرێ چون تەنیا لە سێبەری ئازادیدایە كە بە ڕێكخستنی جەماوەر، چ لە شكڵی سەندیكا و یەكیەتیی كرێكاران و چ لە شكڵی دامەزراوە جۆرواجۆرە مەدەنی و كولتوورییەكاندایە كە دەسكەوتە كۆمەڵایەتی و دێموكراتیكەكان لە هێرشی ڕاستی نوێ و کۆنسێرڤاتیڤەکان دەپارێزرێن. دووهەم، دێموكراسی ئەوە ڕاستە كە هەم جووڵانەوەی لیبڕال و هەم جووڵانەوەی سۆسیالیستی ئارمانی دێموكراسییان پەسەند كردوە و ئەمەش خۆی لە حكوومەتی لیبڕال دێموكرات و سۆسیال دێموكراتدا دۆزیوەتەوە، بەڵام ئەوەی ڕاست بێ لیبڕالیزم خۆی لە ئاست دێموكراسیی كۆمەڵایەتی گێل دەكا و چەپی ڕادیكاڵیش لە ئاست دێموكراسیی سیاسی (مافی تاك). ئێمە دێموكراسی تەنیا لە دابینكردنی نان و خانوو و لەشساغی و فێركردن و ئاو و برقدا نابینین واتە دێموكراسیی كۆمەڵایەتی و ئەگەر ئەركی دێموكراسی ئەوە بێ، ئەوە دووپات بوونەوەی ئەزموونی سۆسیالیزمی ئارایی (مەوجوود)ە و ئەگەریش بە مانای مافی دەنگدانی هەمووانە و لە ئاكامدا ئامرازێكە بۆ دەربڕینی ئازادانەی ئیرادەی هەر تاكێك ئەوە سەقەت و نەقوستانە. كەوابوو دەبێ هەر دووی ئەو دێموكراسییانە لە بەرچاو بگیرێن، دەنا دێموكراسییەكی سەقەت دەبێ. ئێمە پێمان وایە مافی مەدەنیی سەدەی 18 و سیاسیی سەدەی 19 و كۆمەڵایەتیی سەدەی 20 تەواوکەری یەکترن. سێهەم، یەكسانی یەكێك لەو بایەخانەی كە ئێمە لە سەری پێداگرین و بە بەهایەكی سۆسیالیستی دەژمێردرێ؛ یەكسانییە و ئێمە لە پێناسەی یەكسانیدا لەگەڵ لیبڕالەكان جیاوازیمان هەیە. یەكسانی لە ڕوانگەی ئێمەوە وەك لیبڕالەكان دەخوازن هەر ئەوە نییە كە هەموومان تەنیا لە بەرانبەر یاسادا وەك یەك بین. یەكسانی واتە شانسی وەك یەك بۆ بەشداریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئاسایشی كۆمەڵایەتی و هەلی وەك یەك بۆ بەشداری و كێبەرکێ، ئیدی ئەوە خەڵك چۆن كەلك لەو هەل و شانسە وەردەگرێ پێوەندی بە خۆیانەوە هەیە. یەكسانیی شانسی ژیانی وەك یەك بەو مانایە نییە كە هەموو كەس دەبێ هەموو شتێكیان بە یەك ڕادە هەبێ، بە مانای یەك شكڵ بوون نییە، بەڵكوو بە مانای مەیدانی پەرەپێدانی داخواز و بەهرەكانی تاكە. لەوانەیە یەكسانی دابەش كردن لە ڕووی ئیدۆلۆژی و ئەخلاقەوە و سەرنجڕاكێش بێ، بەڵام كارێكی ئەوتۆ ناكا بۆ بڕەوپێدان بە بەرژەوەندیی ئابووری. سنووربەندییەکانی خوێندنەوەی نوێی سۆسیالیزمی دێموکراتیک ئەگەر سۆسیالیزمی دێموكراتیك بە پێناسەی كورتە باس، لە (1983ی زایینی) ڕێگەی سێیەم بوو لە نێوان سۆسیال-دێموكراسی و كۆمۆنیزم (سۆسیالیزمی مەوجوود) واتە سنووربەندی هەم لەگەڵ سۆسیال-دێموكراسی هەبوو و هەم لەگەڵ سۆسیالیزمی مەوجوود و هەوڵێك بوو بۆ دابینكردنی سۆسیالیزمێكی واقیعیی تێكەڵ بە دێموكراسییەكی حەقیقی. ئێمە لەم خوێندنەوە نوێیەدا لە نێوان سۆسیالیزمی دێموكراتیك لە لایەك و نیولیبڕالیزم و چەپی ڕادیكاڵ لە لایەكی دیكە سنووربەندی دەكەین. ئەلف) نیولیبڕالیزم ئێمە سیاسەتی نیولیبڕالیزم ڕەت دەكەینەوە. نیولیبڕالیزم كۆمەڵێك ڕوانگە و بۆچوونی ڕۆژئاواییە لە بیركردنەوەی سیاسی و ئابووری كە لە بنەڕەتدا دژكردەوەیە لە ئاست دروستبوون و چێبوونی قەوارەی دەوڵەتی خۆشگوزەران. ئەو دەوڵەتەی كە بەدوای قەیرانی گەورەی ئابووری (1929_ 1933ی زایینی) و بە تایبەتی پاش شەڕی دووهەمی جیهانی لە سەر بنەمای بۆچوونەكانی ئابووریناس «جان مینارد كینز» پێك هات. (سەیر ئەوەیە كە چەپی ڕادیكاڵیش ڕەخنە لە دەوڵەتی خۆشگوزەران دەگرێ چون پێی وایە بە سیاسەتە كۆمەڵایەتییەکانی دەوڵەتی خۆشگوزەران ئاشتیی چینایەتی پێك دێ و تیۆری شەڕی چینایەتیی ئەو سەر ناگرێ). لیبڕالیزمی نوێ لە سەر ئەم خاڵانە پێداگری دەکا: ـ چوارچێوە و سنووری چالاکیی دەوڵەت تا ئەو جێگەیەی دەلوێ كەم بكرێتەوە و یاساكانی بازاڕ بەبێ دەستێوەردانی دەوڵەت لە هەموو بوارەكانی ژیان و ژیانی كۆمەڵایەتی باڵادهست بن. ـ دەوڵەت شەیتانێكی پێویست و لازمە كە تەنیا ئەركی پشتگری لە تاكەكان و سەروەت و سامانی هاووڵاتیانە. هەروەها، پێشگیری لە دزی و ساختەكاری دەكا و گەڕەنتی بەڕێوەچوونی ڕێكەوتنەكان دەكا و ئەگەر بە ڕادەی سەری نووكە دەرزییەك لەوەی بترازێ ئەوە مافی خەڵكی سەربەستی پێشێل كردوە. ــ لە هەمووان گرینگتر هێرشكردنە سەر دەسكەوتەكانی دەوڵەتی خۆشگوزەرانە، بە بیانووی ئەوەی بڕەو بە تەمبەڵی دەدا و پشت بەخۆ نەبەستن دروست دەكا. ـ هێرشی هەوسارپچڕاو بۆ تایبەتیترین لایەنەكانی ژیانی مرۆڤ، ئەمە بێجگە لەوەی كە دەخوازن تەنانەت پۆلیس، دەزگای قەزایی و بهرگریی نیشتمانی (دفاع ملی)یش بە تایبەتی بكرێن و تەنانەت سیستمی قوتابخانە و پەروەردە و فێركردن، تایبەتی بێ و نابێ خوێندن ئیجباری بێ، چونكە پێچەوانەی ئازادیی سروشتی مرۆڤە. ــ ماڵیات دەبێ تەنیا بۆ دابینكردنی نەزم و ئاسایش بێ، نە بۆ خزمەتە كۆمەڵایەتی و خۆشبژیوی (رفاهی)یەکان و نابێ دەوڵەت هێندێك مەجبوور بكا بە هێندێكی دیكە یارمەتی بدەن. ب) هەڵوێست بەرانبەر بە نیولیبڕالیزم ئێمە لەگەڵ ئەم ڕوانگە و هەڵوێستەی لیبڕالیزمی نوێ نین و پێمان وایە: ــ دەوڵەتی خۆشگوزەران یەكێك لە گەورەترین دەسكەوتەكانی مرۆڤایەتییە و دەوڵەت نابێ تەنیا پارێزەری سەروەت و سامانی هاووڵاتیان بێ. ــ دەوڵەتی خۆشگوزەران میكانیزمێكە بۆ دابەشكردنەوەی سامان لە دەوڵەمەندەوە بۆ هەژار. ـ دەوڵەتی خۆشگوزەران نە ئامانجی یەكسانیی ڕەهای كۆمەڵایەتییە و نە دەتوانێ ئەمەش ئەنجام بدا. ــ دەوڵەتی خۆشگوزەران بۆ كەمكردنەوەی نایەكسانی هەوڵ دەدا، زۆر جار خەڵك بەهۆی جیاوازی وەک: نەخۆشی، بێكاری، پیری و ... ناتوانن ژیانی خۆیان دابین بكەن، دەبێ ئەمانە ئاسایشیان دابین بكرێ. چون ناكرێ بەبێ دەستێوەردانی دامەزراوەیهكی ناوەندی، نایەکسانیی كۆمەڵایەتی و ئابووری كەم بكرێتەوە. ــ دەوڵەتی خۆشگوزەران هەوڵ دەدا لانیكەمی هەلومهرجێكی باشتر بۆ چینە بێبەشەكان دابین بکرێ تاکوو بتوانن لانیکەم لە ژیانێکی شیاو بەهرەمەند بن. بۆیە ئێمە پێمان وایە ئەوەی لە بەرانبەر ئەم بەرپرسیارەتییە كۆمەڵایەتییەدا دەروەستە، دەوڵەتە. دەبێ یەكێك لە بەرامبەر بەرپرسیارەتیی كۆمەڵایەتی بەرپرسیار بێ، ئەویش كەس نییە بێجگە لە دەوڵەت كە مافی كۆمەڵایەتیی هاووڵاتییان دابین بكا. ئەوە ڕاستە كە لیبڕالیزمی ئابووری باڵادەستی تەواوی هەیە و كارامەترە بە سەر ئابووریی دەوڵەتی و بەرنامەڕێژی لە چەشنی یەكیەتیی سۆڤیەتی پێشوو، بەڵام ئەو قازانج و سوودەی لیبڕالیزمی ئابووری بە شێوەی نابەرامبەر به هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگه دەگا، كەوابوو دەبێ ئەو داهاتە سەر لە نوێ دابەش بێتەوە، بە مەبەستی كەم كردنەوەی مەودای نێوان چینەكان و ئەمەش لە ئەستۆی كێیە و كێ دەبێ جێبەجێی بکا، كام دامەزراوە دەبێ بڕیاردەرانه و بە دەسەڵاتەوه بەجێی بگەیەنێ؟ ئەوە دەوڵەتە، ئەم سەرلەنوێ دابەشكردنە، نە دەبێ بە شێوەی یەكسان و نە هەمووی بڕواتە گیرفانی چەند كەسێكەوە. ج) چەپی ڕادیكاڵ هاوكات لەگەڵ ئەو سنووركێشانە لەگەڵ لیبڕالیزمی نوێ، ئێمە لەگەڵ چەپی ڕادیكاڵیش سنووربەندی دەكەین. 1ـ ئێمە لەگەڵ خۆگێل كردنی چەپی كۆن یان ڕادیكاڵ لە بەرامبەر مافی تاكدا نین (ئازادییە مەنفییەكان). 2ـ چەپی ڕادیكاڵ لەسەر یەكسانیی ڕەها پێ دادەگرێ و ئەوە هیچکات نایەته دی، مەگەر كەرتی تایبەتی لەنێو بچێ و ئابووریی پلانمەند و دەوڵەتی بەڕێوە بچێ و ئەوەش یەوکسانه لەگەڵ ماڵاوایی لە ئازادی و دێموكراسی و ئابوورییەكی گەشەكردوو. 3ـ ئێمە لەگەڵ سیستمی بەڕێوەبەری (مودیرییەت) و كارگێڕیی چەپی ڕادیكاڵ نین كە تێیدا تاقمێكی پێشڕەو و بژاردە لە جێی خەڵك بیر دەكەنەوە، چون پێیان وایە ئەگەر ئەو ئاڤانگاردەیە كە لە ڕاستییەكان تێدەگا، هەر بۆیە بێپرسی خەڵك كە چۆن بیر دەكەنەوە، بڕیار دەدەن و، بەناوی خەڵك دەستپێشخەری پڕۆسەی ئاڵوگۆڕەكان دەبن. دوا وتە! له کۆتاییدا پێویسته جەخت لەسەر ئەو خاڵه بکەینەوه که سۆسیالیزمی دێموكراتیك دەبێ وڵامدەری هەلومەرجی وڵاتەكەمان بێ و پێش هەموو شتێك لەگەڵ بەرژەوندیی نەتەوەییمان بگونجێ. ئێمە دەتوانین لە زۆر بەرنامە و پڕۆگرامی ئەو وڵاتانەی سۆسیالیزمی دێموكراتیكیان پێڕەو كردوە كەلك وەرگرین، هەڵبەت لە تەواوەتی خۆیدا، بەڵام نابێ هیچكات تایبەتمەندییەكانی وڵاتی خۆمان لەبیر بكەین كە لە زۆر لایەنی ئابووری، فەرهەنگی، كۆمەڵایەتی و مێژوویی جیاوازی لەگەڵ وڵاتانی دیکه هەیە. بەرەی چەپ لە ئورووپا ئەمڕۆ كێشەی سیكۆلاریزمی نییە، هەروەها كێشەی پاشماوەكانی نیزامی فیئۆدالی و عەشیرەتی و دێموکراسی نییە، بەڵام ئەمانە هەموو كێشەی جیدین بۆ بەرەی چەپ لە وڵاتەكەماندا. سەرمایەداریی ئەمریكا لەگەڵ سەرمایەداریی ئورووپا جیاوازی هەیە و سەرمایەداریی ژاپۆن لە تەك هەردووكیان. هەر وەك سیستمی دەوڵەتی خۆشگوزەران لە نێو وڵاتانی ئورووپایی جیاوازە. خوێندنەوەی نوێی ئێمە لە سۆسیالیزمی دێموكراتیك دەقێكی پیرۆز نییە، كە ڕەخنەهەڵنەگر بێ، نەگۆڕ نییە، ئەمە ڕێككەوتنێكی كۆمەڵایەتییە بە مەبەستی دابینكردنی هاوسەنگیی ڕێژەیی لەنێو كۆمەڵدا. ئەو ڕێككەوتنە به دەستی مرۆڤ ئەنجام دەدرێ كەوابوو قابیلی گۆڕانە. ڕازی مانەوەی ڕێبازی سۆسیال_دێموكراسی لە چیدایە؟ خۆگونجاندن لەگەڵ هەلومەرجی نوێ. ئەگەر بەرنامەی حیزبی سۆسیال-دێموكراتی ئاڵمان (SPD) وەك كۆنترین حیزبی سۆسیال-دێموكرات لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم لەگەڵ بهرنامەی ئەم حیزبە لە كۆتایی سەدەی بیستەم پێک بگرین، دەبینین مەودای جیاوازییان چەندەیه؛ ئەو کاتەیه ڕازی ئەو مانەوەیەمان بۆ دەردەکهوێ. ئامانجی ئێمە ئەوەیە كە هەوڵ بدەین و خەبات بکهین بۆ ئەوەی ئەو كۆمەڵگەیەی تێیدا دەژین لە چاو دۆخی ئارایی یەكسانتر بێ. ئێمە لەو خوێندنەوە نوێیەدا دەستمان هەڵگرت لە هێندێك خەون و ئارەزوو، هەر چەندە مرۆڤدۆستانە، دادپه‌روه‌رانه و جوان دەهاتنە بەرچاو، بەڵام فكری ئەوەی كە ژیانی مرۆڤ ئاسوودەتر و یەكسانتر بێ هەمیشە وەك ئەستێرەیەكی قوتبی ڕێنوێنمانە. كاتێك یەكسانی و بەرابەریی ئابووری سەقامگیر نابێ و تا ئێستاش ڕێگەیەك بۆ بەرقەرار بوونی ئەو یەكسانییە پەیدا نەبووە، لانیكەم دەتوانین هەلومەرجێكی باشتر بۆ چینە بێبەشەكان دابین بکەین كە تێیدا لە ژیانێكی قابیلی قبووڵ بەهرەمەند بن. ئەوەش دەزانین كە بە لەبەرچاو گرتنی واقعییەتی جیاوازییەكانی نێوان مرۆڤەكان و بەرژەوەندیی تایبەتیان هیچ سیستمێکی یەکدەست كە بۆ هەمووان ئیدەئال و دڵخواز بێ بەدی ناكرێ.