سی و دوو ساڵ له‌مه‌وبه‌ر له ڕۆژی 7ی پووشپەڕی 1366ی هەتاویدا ڕێژیمی به‌عسیی عێڕاق لە هێرشێكی دڕندانەدا بە چه‌كی كیمیایی پەلاماری شاری سه‌رده‌شتی دا. له ژماره‌ی كوژراو و بریندارانی ئه‌و كاره‌ساته ئاماری جۆراو جۆر بڵاو بۆه‌ته‌وه. كاربه‌ده‌ستانی كۆماری ئیسلامی تا ئێستاشی له‌گه‌ڵ بێ كه ٣٢ ساڵی به‌سه‌ردا تێپه‌ڕیوه ئامارێكی ورد و دەقیقیان له قوربانییانی ئه‌و كاره‌ساته بڵاو نه‌كردۆته‌وه. له‌سه‌ره‌تاوه وه‌زاڕه‌تی ده‌ره‌وه‌ی كۆماری ئیسلامی لیسته‌یه‌كی ٤٦٠٠ كه‌سی له كوژراوان و بریندارانی ئه‌و كاره‌ساته دڵته‌زێنه دابوو به ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان. ئه‌وه له كاتێك دابو كه هه‌واڵه‌كان باسیان له كوژران و بنیدار بوونی زیاتر له ٨٠٠٠ كه‌س ده‌كرد. ڕه‌فسه‌نجانی له نوێژی هه‌ینیی مانگی گه‌لاوێژی ١٣٨٢دا باس له ٨٠٢٤ كه‌س شه‌هید و بریندار ده‌كا و پارێزگاری ورمێ له ساڵی ١٣٦٧ دا باسی له ١٠٠٠٠ شه‌هید و برینداری ئەم ڕووداوە ده‌كا. به كورتی ژماره‌ی ده‌قیق هیچ كاتێك بڵاو نه‌كرایه‌وه. هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوو كه به تایبه‌ت ژماره‌ی قوربانییانی ڕووداوه‌كه به كه‌متر له‌وه‌ی كه هه‌یه له قه‌ڵه‌م بدا. چونكه ده‌یزانی كه به‌رپرسایه‌تیی ده‌كه‌وێته سه‌رشانی و پێویسته ئاوڕ له ژیان و گوزه‌ران و له‌شساغیی برینداران و كه‌سوكاری شه‌هیده‌كان بداته‌وه. بۆیە ئێستاشی له گه‌ڵ بێ كه‌سانێك هه‌ن كه برینداربوونه‌كه‌یان له لایه‌ن كۆماری ئیسلامیه‌وه ته‌ئیید نه‌كراوه و ڕاده‌ی تێكه‌ڵبوونی مادده‌ی كیمیایی به خوێنیان دیاری نه‌كراوه، ئەوە جیا لەوەی کە ئەم کەسانە لە هیچ چەشنە خزمەت و پێڕاگەیشتنێکیش سوودمەند نەبوون. به پێی ئه‌و ئامارانه‌ی به‌ده‌ست گه‌یشتون له ژماره‌ی نیزیكه‌ی ٨٠٠٠ كه‌س بریندار ته‌نیا ١٣٨٠ كه‌سیان له لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه به ڕه‌سمی ناویان تۆمار كراوه و له‌وانه‌ش ته‌نیا چه‌ند سه‌د كه‌سێكیان كه باس له ٤٠٠ كه‌س ده‌كرێ، یارمه‌تیی مانگانەیان بۆ بڕیونەتەوە.
ڕه‌نگه بۆ زۆر كه‌س جێگای پرسیار بێ كه بۆچی شاری سه‌رده‌شت كه‌وته به‌ر په‌لاماری چه‌كی كیمیایی ڕژیمی به‌عس. دیاره ئه‌وه ته‌نیا سه‌رده‌شت نه‌بوو كه كه‌وته به‌رپه‌لاماردانی كیمیایی ڕژیمی به‌عس، به‌ڵام لێدانی سه‌رده‌شت له هه‌مو ناوچه‌كانی دیكه به‌رفراوانتر و قوربانییه‌كانیشی زۆرتر بوون، هەتا دواجار کە ڕێژیمی به‌عس كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه‌ی خوڵقاند. ئه‌وه‌ی جێگای ئاماژه‌یه هۆكاری هه‌ڵبژاردنی شاری سه‌رده‌شت بۆ لێدان به چه‌كی كۆمه‌ڵكوژه. یه‌كێك له هۆكاره‌كان ئه‌وه بوو كه سه‌رده‌شت و ناوچه‌ی سه‌رده‌شت به درێژایی ده‌یان ساڵ ناوه‌ندی جووڵانه‌وه‌ی كورد بووه چ له باشور و چ له ڕۆژهه‌ڵات. زوربه‌ی حیزبه كوردستانییه‌كانی باشووریش ناوه‌نده‌كه‌یان له و ناوچه‌یه بووه. هۆیه‌كی دیكه‌ی ئه‌وه‌بو كه نێوشاری سه‌رده‌شت چ له سه‌رده‌می حكومەتی په‌هله‌ویدا و چ له سه‌رده‌می ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدا پادگانێكی گه‌وره‌ی نیزامی لێ بووە کە ئێستاش لێیەتی. ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی له ئێران به گشتی هه‌میشه وه‌ك ناوچه‌یه‌كی ئه‌منییه‌تی و هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك بۆ سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی چاوی لێ كردوه و هه‌ر به‌و پێیه‌ش میلیتاریزه‌ی كردوه. به‌و سیاسه‌ت و كرده‌وانه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی تاران له ڕاستیدا سه‌رده‌شت بووه‌ته خه‌تی پێشه‌وه‌ی به‌ره‌ی شه‌ڕ له‌گه‌ڵ هه‌ر هێزێك كه له سنووره‌كانی باشوری كوردستانه‌وه ڕوو له ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تی ئێران بكا. دیاره له سه‌رده‌می شه‌ڕی ئێران و عێڕاقیشدا بۆ ڕێژیمی به‌عس هه‌ر به‌و پێیه‌ش ببوو به ئامانجێكی نیزامیی دیاریكراو.
مه‌سه‌له‌یه‌كی دیكه‌ی گرنگ له‌و كاره‌ساته‌دا ئه‌وه بوو كه ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی هیچ سۆزێكی بۆ دانیشتووانی شاری سه‌رده‌شت و ده‌وروبه‌ری نه‌بوو. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه ده‌یزانی ڕێژیمی به‌عس چه‌كی كیمیایی به‌كار دێنێ و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش كه ده‌یزانی شاری سه‌رده‌شت و ده‌وروبه‌ری یه‌كێك له ئامانجه‌كانه، بەڵام هیچ ڕێکارێکی پێشگیرانە لە زیان و زەرەری بۆ خەڵک نەگرتبووە بەر. ئەوە لە حاڵێک دابوو کە یه‌ك حه‌وتوو به‌ر له‌و كاره‌ساته ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی له نێو هێزه نیزامییه‌كانی خۆیدا ماسكی به‌رگر له به‌رامبه‌ر مادده‌ی كیمیایی بڵاو كردبۆوە. پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه كه بۆچی له نێو كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكیشدا ماسكی بڵاو نەکردۆتەوە؟
بێ مه‌سئولییه‌تی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی له به‌رامبه‌ر قوربانییانی چه‌كی كیمیایی له دوای كاره‌ساته‌كه‌ش له‌و په‌ڕی خۆیدا بوو. ئه‌و ڕێژیمه له‌كاتێكدا كه به‌رپرس بوو له پێڕاگه‌یشتن به بنه‌ماڵه‌ی شه‌هیدان و برینداره‌كانی ئه‌و كاره‌ساته، زۆر به كه‌می ئه‌ركی خۆی به‌جێ گه‌یاند و تا ئێستاشی له‌گه‌ڵ بێ به‌شی هه‌ره‌زۆری برینداره‌كانی ئه‌و كاره‌ساته به بیانووی بونی ڕادده‌ی كه‌می مه‌وادی كیمیایی له لەشیاندا وه‌ك بریندار ناناسێ و هیچ جۆره یارمه‌تییه‌كیان پێ ناكا. وە تا ئێستاش ژماره‌یه‌كی زۆر له خه‌ڵكی شاری سه‌رده‌شت به‌ده‌ست كاریگه‌ریی بۆمبارانی كیمیایی له سه‌ر ته‌ندروستیان ده‌ناڵێنن و به‌دوای ده‌واو ده‌رمانه‌وه‌ن بێ ئه‌وه‌ی هیچ ده‌ستێكی یارمه‌تییان بۆ درێژ كرابێ.
له لایه‌كی دیكه‌وه ڕێژیم هیچ خۆی ماندو نه‌كرد كه ئه‌و كاره‌ساته له ناوه‌نده نێو ده‌وڵه‌تییه‌كاندا به تاوانی به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی له دژی خه‌ڵكی مه‌ده‌نی بناسرێ و له چوارچێوه‌ی ڕووداوه‌كانی شه‌ڕی نێوان دوو وڵات بێته ده‌ر. ته‌نانه‌ت كاتێك به هه‌وڵ و تێكۆشانی چه‌ند چالاكێكی كورد و حیزبی سۆسیالیستی هوله‌ند مه‌سه‌له‌ی بۆمبارانی كیمیایی سه‌رده‌شت و هه‌ڵه‌بجه گه‌یشته دادگای نێودەوڵەتیی لاهە له هوله‌ند و ته‌نانه‌ت بازرگانێكی هوله‌ندیش به ناوی فان ئانڕاد به تاوانی فرۆشتنی ئه‌و چه‌كه به ڕژیمی سه‌ددام مه‌حكوم كرا و ڕژیمی سه‌ددامیش ڕه‌سمه‌ن وه‌ك به‌كار هێنه‌ری ئه‌و چه‌كه مه‌حكوم كرا، ڕژیمی كۆماری ئیسلامی كه به شێوه‌ی ڕه‌سمی ده‌بوو په‌روه‌نده‌كه بقۆزێته‌وه و له ناوه‌نده نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان به‌كاری بێنێ و لانیكه‌م هه‌وڵ بدا كه قوربانییه‌كان قه‌ره‌بو بكرێنه‌وه، هیچ كارێكی ئه‌‌وتۆی نه‌كرد و بابەتەکەی دیزەبەدەرخۆنە کرد و لەبیر خۆی بردەوە.
له‌وه‌ش گرنگتر نه له كاتی ڕێككه‌وتن له سه‌ر ڕاگرتنی شه‌ڕی ئێران و عێڕاقدا و نه دواتر كه ڕێژیمی سه‌ددام ڕووخا، مه‌سه‌له‌ی به‌كار هێنانی چه‌كی كیمیایی له دژی خه‌ڵكی مه‌ده‌نی، كه به شێوه‌ی سه‌ره‌كیش له كوردستاندا به‌كار هاتبوو، ڕژیمی كۆماری ئیسلامی گرنگی پێویستی پێ نه‌دا و نه‌یكرده مه‌رجێك له‌سه‌ر ڕێژیمی عێراق كه قوربانییه‌كانی ئه‌و جینایه‌ته سامناكه قه‌ره‌بوو بكاته‌وه.
له هه‌مویان زه‌قتر كاتێك ڕێژیمی سه‌ددام ڕووخا و له عێڕاق ده‌وڵه‌تێك هاته سه‌ركار كه به‌شی زۆری له شیعه و نیزیك به كۆماری ئیسلامی بوون، هه‌ر به یه‌كجاری قوربانییانی شاری سه‌رده‌شت و جێگاكانی دیكه‌ی له بیر برده‌وه و له‌جیاتی داوای قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی قوربانییان له لایه‌ن ده‌وڵه‌تی عێڕاقه‌وه، ته‌نانه‌ت ئیمكاناتی ئێرانیشی له ئیختیار هێزه‌كانی وه‌ك حه‌شدی شه‌عبی نا تا بۆ به‌رنامه‌كانی ئاژاوه‌گێڕانه‌ی خۆی له عێڕاق و ناوچه‌دا كه‌ڵكیان لێ وه‌رگرێ. ئه‌وه له كاتێك دایه كه هیچ كارێكی ئابووری و ئاوه‌دانی بۆ شاری سه‌رده‌شت و ده‌وروبه‌ری نه‌كردوه و كه‌سوكاری شه‌هیدان و بریندارانی هێرشی كیمیایی له به‌ر بێده‌ره‌تانی و بۆ ژیانێكی نه‌مر نه‌ژی ڕوو له كۆڵبه‌ری ده‌كه‌ن و كۆماری ئیسلامیش ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌شیان پێ ڕه‌وا نابینێ و هێرشیان ده‌كاته سه‌ر و ده‌یان كوژێ.
قوربانیانی كیمیابارانی شاری سه‌رده‌شت و ناوچه‌كانی دیكه له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان له چه‌ند لایه‌نه‌وه زوڵمیان لێ كراوه.له لایه‌ن جینایه‌تكارانی ڕێژیمی به‌عسی ڕووخاوه‌وه كه دڕندانه و زۆر به بێتاوانی هێرشی كیمیاییان كراوه‌ته سه‌ر، له لایه‌ن كۆماری ئیسلامیه‌وه كه هیچ خۆی لێ به خاوه‌ن نه‌كردوون و له لایه‌ن كۆمه‌ڵگەی نێونه‌ته‌وه‌ییشه‌وه كه‌چاوپۆشی كردوه به‌رامبه‌ر جینایه‌تێكی ئاوا سامناك له دژی مرۆڤایه‌تی.
ماف كۆن ده‌بێ و نافه‌وتێ، بۆیە جێگای خۆیه‌تی ئێستاش به‌دواداچوون بۆ مافی قوربانییانی كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه، سه‌رده‌شت وناوچه‌كانی دیكه بكرێ. باشترین ڕێگاش ئه‌وه‌یه كه ڕێكخراوێكی به‌هێز بۆ ئه‌وكاره دابمه‌زرێ و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له باشوور و هه‌موو حیزبه كوردستانییه‌كانیش پشتیوانیی لێ بكه‌ن، تا قوربانیانی كیمیاباران به مافه‌كانی خۆیان بگه‌ن. جێگای ئاماژه‌یه كه ڕێكخراوی (چاك) كه ڕێكخراوێكی دیفاع له مافی قوربانیانی چه‌كی كیمیایی له كوردستان بوو، له هوله‌ند و ئوروپا چالاك بوو، زۆر زه‌حمه‌تی كێشا و ماوه‌یه‌ك زۆر هه‌وڵی بۆ ئەم مەبەستە دا، به‌ڵام به‌هۆی پشتیوانی نه‌كران و كه‌م ده‌ره‌تانی، هه‌رچه‌ند كاری گه‌وره‌ی كردن، بەڵام هه‌وڵه‌كانی به‌س نه‌بوون. ئه‌و كه‌یسه پێویستی به چالاكی زۆرتر و پشتیوانیی زۆرتر هه‌یه له لایه‌ن هێزه سیاسیه‌كانی كوردستانه‌وه به گشتی و له لایه‌ن ده‌زگا ڕه‌سمییه‌كانی كوردستانه‌وه به تایبه‌تی. چاوه‌ڕوانی زۆر له ده‌وڵه‌تانی زاڵ به‌سه‌ر كوردستاندا ناكرێ، چونكه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه به كێشه‌ی خۆیانیان نه‌زانیوه و ئێستاش به كێشه‌ی خۆیانی نازانن.
