ڕۆژە سەختەكان مرۆڤی بەهێز دروست دەكەن و سەنگی كۆمەڵگەكان دەبێ لە ڕۆژە سەخت و دژوارەکاندا لێک بدرێتەوە. ئێمەی كورد خاوەنی مێژوویەکین پڕ لە ململانێ و ئازایەتی و داكۆكی لەسەر مافە ڕەواكانمان، خاوەنی هێزێكی خۆبەخش و لەخوبوردوو بە ناوی پێشمەرگەین، پێشمەرگەیەك كە لە شاخ و شاردا بە دەستێكی چەكی هەڵگرتووە و بە دەستێكی قەڵەم و لە هەموو گرینگتر گەورەترین سامانی ژیانی کە گیانی بێ، دەیبەخشێ بۆ وەی نەوەكانی داهاتووی نەتەوەكەی ژیانی سەربەست و ئازادیان هەبێ.
لە کەشی ئاشتی و ئارامی و فەرعانێدا دەستەبەری سەركەوتنەكان و وەدیهاتن و مسۆگەركردنی ئاوات و ئامانجەكان ڕەنگە ئاسان بن، بەڵام تامی سەركەوتنێك لە بنی دداندا دەمێنێتەوە كە لە كاتی دژواری و سەختیدا وەچنگ بكەوێ. ئەم نووسینە باس لە کەسانێک دەکا كە ئەركی قورسیان لە كۆمەڵگەدا وەئەستۆ گرتووە و بۆ پاراستنی بایەخەکانی کۆمەڵگە تێچوو دەدەن، کەسانێک کە "چالاكانی مەدەنی"یان پێ دەڵێن. هاونیشتمانیی ئاگا و زانا هەوێنی پێشكەوتنی كۆمەڵگەیە وكۆمەڵگەی پێشكەوتوو كاتێك درووست دەبێ كە هەركەس لەجێگەی خۆی ئەركەكەی بەجێ بێنێ و بەنیسبەت دیاردەکانی کۆمەڵگەوە بێ‌هەڵوێست نەبێ.
ئەگەر باوڕمان بەوە هەبێ کە هەموومان لەبەرامبەر کۆمەڵگەکەماندا بەرپرسین، ڕەنگە ساناترین واتا ئەوە بێ كە هەر شارۆمەندێكی ئاگا و بەهەڵوێست دەتوانێ چالاكێكی مەدەنی بێ. لە كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەکاندا هەموو كار و ئەركێكی فەرهەنگی و ویست‌خوازی و داکۆکی لەسەر ماف بە ئەركی تاقمێكی تایبەت دەزانن و هەر ئەوەش هۆكارێك بووە بۆ چەقبەستوویی ئەم كۆمەڵگەیانە. كاتێك كێشە و ناكۆكییەك ڕوو دەدا هەموو چاوەڕوانی ئەوەن كە كەسێكی تایبەت هەستێ و كێشەكە چارەسەر بكا، بەڵام كەس ناڵێ كە هەڵوێست‌گرتنی منیش دەتوانێ شوێن لەسەر گۆڕینی ڕەوتی كێشەكان دابنێ. ئەو بیرۆكە لە كۆمەڵگەیەكەوە سەرچاوە دەگرێ كە بە دەیان و سەدان ساڵ تووشی جیاوازیی چینایەتی و کەلێنی کۆمەڵایەتی بووە و توێژی سەردەست توانای پرسیار و جووڵەی لە توێژی ژێردەست زەوت کردووە.
ئەم دۆخە گشتییە لە مێژوودا کۆمەڵگەی ئێمەش دەگرێتەوە. بەڵام پاش گۆڕانكارییە قووڵە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان و پاش دامەزرانی حیزبە سیاسییە پێشڕەوەکانی وەک "کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد" و "حیزبی دێموکراتی کوردستان" و کار و کردەوەکانی "کۆماری کوردستان"؛ کۆمەڵگەی کوردی ڕێچکەی خۆی کردەوە. ئێمە هەر لەو سەردەمدا بەشداریی ژنان و لاوان و توێژەکانی خوارەوەی کۆمەڵ لە کاروباری سیاسی و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگەدا دەبینین و کارە فەرهەنگی و ڕووناکبیرییەکانی حیزبی دێموکرات و کۆماری کوردستان دەرکی ڕاستییەکانی بە ڕووی خەڵکدا کردەوە و شەپۆلەکانی تێگەیشتنی گشتیی خێراتر کرد. ئەمە دەسپێکی شکاندنی ئەم تابۆیە بوو کە تەنیا هەر چینێکی تایبەت نابێ و ناتوانن کۆمەڵگە ئاراستە بکەن و کۆمەڵ ئی هەمووانە و بە هەمووان دەکرێ بەرەوپێش ببرێ.
بە هاتنەسەركاری ڕێژیمی ئیسلامی كۆمەڵگەی ئێران بە دیان ساڵ پاش كەوت. یەكەم هەنگاو بۆ كوێركردنەوەی بیروهزری کۆمەڵگە داخستنی زانكۆكان و دەركردنی مامۆستا و خوێندكارانێك بوو كە بیروڕایان لەگەڵ ڕێژیمی تازەدا جیاواز بوو. داخستنی زانكۆكان گەورەترین زەربەی لە ڕوحی کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕووناکبیری دا و ئەم بوارەی بۆ ڕێژیمی تازە خوڵقاند تا بە زەبری سەرکوت ئیدئۆلۆژیی خۆیان بەسەر کۆمەڵگەدا بسەپێنن. بەڵام ئەوەی ئەوان نەیاندەزانی ئەمە بوو کە کۆمەڵگە ڕێگەی خۆی دەدۆزێتەوە. بۆیە هەر زۆر زوو ڕووی ڕاستەقینەی ڕێژیمی ئیسلامی دەرکەوت و خەڵک بۆیان دەرکەوت کە ئەو پەڵەهەورە چڵكنەدا بارانی ڕەحمەتی پێوە نییە و دەبێ لە ئاسمان ڕاماڵدرێ. ئیدی بزووتن و جموجۆڵ و ناڕەزایەتییەكان لە کۆمەڵ دەستیان پێ كردەوە و، ئەکتی چالاكانی مەدەنی گرینگیی خۆی پەیدا كردەوە.
"NGO" و ڕێكخراوە مەدەنییەكان و کارکردیان لەسەر کۆمەڵگە هەمووكات چەكێكی بەهێزی خەڵك بووە تا کەمایەسییەکانی کۆمەڵگەی پێ قەرەبوو بکاتەوە و بۆشایی خۆدزینەوەی دەسەلات لە بەرپرسایەتییەکان پڕ بکاتەوە و بە هاوکاریی خەڵک لەپێناو بەرەوپێشبردنی کۆمەڵگەدا هەنگاو باوێن. نموونەی دیاری ڕێكخراوە مەدەنییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ڕێکخراوەکانی "ژینگەپارێزی" و فێرگەکانی "زمانی کوردی" و ئەنجوومەنە ئەدەبی و هونەری و کۆمەڵایەتییەکاندا خۆیا دەبن. بەڵام ئەم جموجۆڵانە بەبێ تێچووش نییە. ناوەندە سیاسی و ئەمنییەتییەکانی ڕێژیم کە چاویان بەرایی دیتنی ئەو چالاکییانەیان نییە، هەمیشە بۆ ئەوان لە بۆسەدا بوون تا بە دانی تۆمەتی بێ‌بنەمای ئەمنیەتی لەپاڵ ئەو چالاکانە، بەر بە جووڵەکانیان بگرن؛ بۆیە کەم نین ئەو چالاکانەی لە پێناو ئەو بەها و بایەخانەی کۆمەڵدا دەگیرێن، ئەشکەنجە دەکرێن، سزای زیندانی درێژخایەنیان بەسەردا دەسەپێ و تەنانەت گیانیشیان دادەنێن. بۆیە دەتوانین بڵێین کە چالاكی مەدەنی ئەو كەسە ئاگا و خەباتکارەیە كە بە بوێرییەوە ژیانی خۆی بۆ پێشکەوتنەکانی کۆمەڵگە تەرخان دەكا و پارێزەری بەها و بایەخەکانی کۆمەڵگەیە و بەگژ سیاسەتی سەرکوت و داگیرکاریی دەسەڵاتدا دەچێتەوە.
هەڵبەت مەرج نییە كە چالاكی مەدەنی حەتمەن پەیوەستی ڕێكخراو بێ تاكوو خاوەنی ئەو ئەکتە کۆمەڵایەتییە بێ، بەڵكوو هەركەس لەجێی خۆیدا و بەپێی توانا و هەڵوێستەكانی دەتوانێ چالاكێكی مەدەنی بێ. كەوابوو ئێمە دەبێ فێر بین كە هەركاممان لەجێی خۆماندا سەنگ و قورساییمان هەیە و دەتوانین كەسێك بین كە بەكردەوە ڕۆڵمان هەبێ لە ڕووداوەكانی کۆمەڵگەكەماندا و دەوری خۆمان بەباشی بگێڕین.
یەك لەو خاڵانەی كە ڕێكخراو و كەسە مەدەنییەكان دەبێ بەدوادا چوونی بۆ بكەن، هۆكاری ڕوودانی كێشەكان و ڕێی چارەسەركردنیانە. پرس و كێشەكانی کۆمەڵگە دەرەنجامی بێ‌ئاگایی خەڵك لە مافەكانیان و سیاسەتی هەڵاواردن و دژبەرانەی دەسەڵات و دەوڵەتانە، دەوڵەت وەكوو پێکهاتەیەکی خزمەتگوزار ئەركەکەی ئیدارەدان و پێشخستنی کۆمەڵگەیە لە هەموو بوارەکانی ئابووری، فەرهەنگی، دەرمانی، زانستی و... . بەڵام كاتێك دەوڵەت نانی هاری گرتە دەمەوە و خۆی لەم ئەركانە بوارد، کارکرد و ڕۆڵی چالاكانی مەدەنی دیارتر دەبێ. چالاکانی مەدەنی ئەرکەکانی خۆیان دەناسن و بە هەڵوێست و تێکۆشان و بەرنامەکانیان هەوڵی وشیارکردنی کۆمەڵگە، پڕکردنەوەی کەلێنەکان و نەهێشتنی نوقسانییەکان دەدەن. ئەو نموونەی كە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان وەكوو کۆمەڵگەی مەدەنی لە حاڵی شكڵگرتن دایە هەنگاوێكی سەركەوتووانەیە و بە لایەنێکی دیار و جیدی لە خەباتی نەتەوەیی دادەنرێ و ئەگەر گشتگیرتر بێ و یەكڕیزی کۆمەڵگەی لەگەڵ بێ، دەسکەوتەکانیش زیاتر دەردەکەون.
بۆیە باس لە یەکڕیزی دەکەین، چونکی گەورەترین زەربە کە لە شۆڕش و بزووتنەوەكانی گەلی كورد کەوتووە، نەبوونی یەکڕیزی و یەك‌هەڵوێستی خەڵك لە کۆمەڵگەدا بووە.
یەك لەو پیلانەکانی ڕێژیمە دیكتاتۆرەكان بۆ پێشگرتن لە خەباتی مەدەنی گواستنەوەی كێشەكانە لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێكی دیكە و دروست‌كردنی كێشەی نوێیە. بۆ نموونە با كاردانەوەكان بەرانبەر بە گرانبوونی بەنزین لە دوو وڵاتی فەڕانسە و ئێران و ئاكامەكەیان بەراوەردێك بكەین. كاتێك لە ساڵی ١٣٩٧ دەنگۆی گرانبوونی بەنزین لە وڵاتی فەڕانسە هاتە گۆڕێ، ڕێكخراوە مەدەنییەكان و خەڵكی ئەو وڵاتە بەگشتی گوشاریان خستە سەر دەوڵەت كرد و تۆمارێكیان واژۆ كرد كە ئەم كارە ئاكامێكی باشی لێ ناكەوێتەوە و باش وایە دەوڵەت خۆ لەم ئەزموونە نەدا. بەڵام دەوەڵەت بەنزینی گران كرد و بۆ ماوەی چەند مانگ خەڵك وڵاتی فەڕانسەیان بە حاڵەتی نیوەداخراو دەرهێنا و نەتەنیا پارەی بەنزینیان گەڕاندەوە سەر جێی خۆی؛ بەڵكوو لەگەڵ ئەوەدا چەندها پرسی دیكەشیان وەكوو زۆركردنی حەقدەستەكان و کەمکردنەوەی ماڵیاتی كەسانی خانەنشین و كەم‌داهاتیشیان لەگەڵ هێنایە گۆڕێ. بەڵام لەكاتی گرانبوونی بەنزین لە وڵاتی ئێران لە ساڵی ١٣٩٨دا خەڵك بەبێ پشتیوانی و بوونی ڕێكخراوێك و بە شێوەی گشتی ڕژانە سەر شەقامەكان و بۆ ماوەی چەند ڕۆژ درێژەیان بە خۆپیشاندانەکان دا. بەڵام دەوڵەت بە هێنانەگۆڕی بەنزینی سەهمیە و كارتی سووتەمەنی و دانی وادەی ئەوەی ئەو بڕە پارەیەی کە لە گرانبوونی بەنزین دەست دەکەوێ، دەگەڕێتەوە بۆ خەڵك؛ کەڵکەڵەی خەڵكی لەسەر كێشە سەركییەكە گواستەوە بۆ سەر ئەوەی كە ئەگەر زوو فریای وەرگرتنی كارتی سووتەمەنی نەكەون ئەو بڕە بەنزینەیش کە بە یارانە دەدرێ لە دەستیان دەڕوا. هەر ئەو شتە بوو بەهۆی ئەوەی ئەوانەی تا ڕۆژی پێشتر لە ڕیزی خۆپیشانداندا بوون بڕۆنە سەفی وەرگرتنی كارتی سووتەمەنییەوە. ئەو پێگیرنەبوونە لەسەر بەدەسهێنانی مافە زەوتكراوەكان بەهۆی نەبوونی باوەڕبەخۆبوون لەنێو خەڵك دایە و نەبوونی ڕەوتێكی یەكگرتوو لە کۆمەڵگەدا و هۆكارێكی دیكەشی بوونی ڕێژیمێكی دڕندە و بەدوور لە هەر چەشنە بنەمایەكی مرۆڤانە لە ئێران دایە. خەڵك وەكوو تاکەکانی چالاكی مەدەنی دەبێ ئەو شتە فێربن كە پێداگری لەسەر ماف تەنیا ڕێگەی سەركەوتنە و نابێ تاكوو كێشەیەكیان چارەسەر نەبووە دەست لە داخوازییەکانیان هەڵبگرن. یەكەم لەبەر ئەوەی ئەگەر لەسەر پرسێك پێداگر بووین و بەدەستمان هێنا هەم خەڵك زۆرتر باوەڕ بەخۆ دێنن و هەم ڕێژیمیش دەزانێ كە خەڵك ئاگابوونەتەوە و فریوی وادە و قەواڵەی بەتاڵ ناخۆن. دووهەمیش ئەو یەكڕیزییەی مەبەستمانە بەدی دێ و خەڵك لە مانای یەكگرتن و ئەو دەسەڵاتەی یەكڕیزی بە خەڵكی دەبەخشێ بەباشی تێدەگا. گەورەترین كارەسات ئەوەیە كە ئێمە ئارێشەیەک بە هاتنی كێشەیەكی نوێ لەبیر خۆمان ببەینەوە و بەجێی ئەوەی كە چاومان لە ئەسڵی بابەتەكە بێ خۆمان سەرقاڵی شتە لاوەكییەكان بكەین. بابەتێکی گرینگی دیکەی پێوەندیدار بەو باسە ڕۆڵی میدیایە. لە ئێران لەحاڵێکدا دەسەڵات دەستی بەسەر هەموو جومگەكان و یەك لەوانە میدیا داگرتووە، كاری چالاكانی مەدنی ئەستەمترە، چونکی نەک ناتوانێ لە مێدیای گشتی کەلک وەرگرێ، بەڵکوو دەسەڵات هەر ئەو مێدیایەی بەدژی بەکار دێنێ. لێرەدایە کە بوونی میدیای سەربەخۆ یان هاوكاریی ئۆپۆزیسیۆن و مێدیاکەیان دەتوانێ یارمەتیدەرێكی باش بێ.
لەبیرمان بێ کە كاری چالاكانی مەدەنی تەنیا ئەوە نییە كە تەنیا لەكاتی كێشەكاندا دەربكەون و ناڕەزایەتییەك دەرببڕن، بەڵکوو چالاکیی مەدەنی ڕەوتێکە و بەردەوام دەبێ لەگەڕدابێ.
