فولکلورێ کوردی لە لایەن کومەڵگای دەرەوەی کوردستانیش فرە بایخ وەپی دریاس وە جوور لێکۆلەرەیل کە ئویشن فولکلورێ کوردی دەوڵەمەنترین فولکلورێ جەهانە، ئێمەیش لەیرا لە گفتگوویگ وەگەرد "سیامەک نەجفی" نووسەرێ خەڵکێ کرماشان تەمەرکوز کردیمنەسە سەر فولکلورێ کوردەواری وە جوور نوسەر وەتەنی فولکلور ئی بەشەیلە لە فەرهەنگ گریەوەر: "شێعر، داستان، ئه‌فسانه‌گه‌یل، جه‌نگنامه و ڕه‌زمنامه‌گه‌یل، هه‌ڵپه‌رکه‌گه‌یل، قسه‌ی پێشه‌نان، چه‌وچه‌گه‌یل، بازیه‌یل، زوان خه‌ڵه‌تنه، ته‌رانه‌گه‌یل، هووره، باوه‌ڕه‌یل ناو مه‌ردم، ئاینه‌یل، خورافات، زانستیەیل ده‌رمانی، هەکیمی، لایە لەیەی مناڵەیل، و قه‌سه‌مه‌یل ناو مه‌ردم".
وتووێژ: کەیهان محەممەدی نژاد
پ: فولکلور چەس؟
و: واچه‌ی فولکلور له بات ویشه ناسی و مانای واژه‌یی، وه دو به‌ش فولک Folk یانێ مەردم هاتگه ک له تاریف فولکلور زیاتر یە بڕ خاسێگ وە مەردم ده‌س نیشان کریاسن. و لور lore یانێ زانستی و دانش هاتگە. ئیمڕوو فولکلور، وە باوەڕ مەردم ئامە یا ئەتیادی، ئەده‌یبات، هونه‌ر، و داب و نەریب شەفاهی مانا کریەی. ویشه و کەلیمە و ترمولوجی فولکلور یه‌کم جار له لای یه باستان شناس ئنگلیسی وه ناو ویلیام توماس له سال ١٨٤٦ زاینی پێشنیار و مەترە کریادن و هاوردە سەر باس کردن و موهمی و گرینگی کلک نیشان کرد. لە ساڵ ١٣١٤خوەرەتاوی غلام رضاخان رشید یاسمی گوران ئەڕا ئەوەڵین جار لە زانستگای تەیران ترم فولکلور وە فەرهەنگ ئامە مانا و تەرجومە کرد.
ئەرە بتوایم کەسان ترێگ، ک لە دریژەی تاریخ وه بەش داستان و ئەفسانە، ک وه هاڵەت سینە وە سیەنە بی، هاوردنەی ڕۊ نۊسان دو برای ئاڵمانی وه ناو براگه‌یل گریم بی “Die Bruede Grimm” ئه‌و دو برا تا قڕن ١٩ گشت ئەفسانەگەیل ئروپا و یونان گردوه کردن و وە چاپ ڕەسانن.
یانێ کەمتر لە ٢٠٠ ساڵە ئی فەرهەنگ و ئەدەبیات ئامە و شەفاهیە وە نۊسریان کریاسن، هه‌ڵبه‌ت باس ئروپا و ئمریکاسن نه کوردسان. به‌ش هه‌ر یه جا وه ئه‌و ئه‌ده‌بیات نه نوشتاریه، له کوردسانات هه‌مرای له جییگ سه‌بت نه‌ویه. زوورم له به‌شه‌یل کرماشان و ئیلام ک ئمر نۊسانه‌ی وە خەت مودڕن کوردی ئیمڕووژە که‌م و فره ٢٠ سال بیشتر نیە.
فولکلور ئی بەشەیل لە فەرهەنگ گریە وەر:
شێعر، داستان، ئه‌فسانه‌گه‌یل، جه‌نگنامه و ڕه‌زمنامه‌گه‌یل، هه‌ڵپه‌رکه‌گه‌یل، قسه‌ی پێشه‌نان، چه‌وچه‌گه‌یل، بازیه‌یل، زوان خه‌ڵه‌تنه، ته‌رانه‌گه‌یل، هووره، باوه‌ڕه‌یل ناو مه‌ردم، ئاینه‌یل، خورافات، زانستیەیل ده‌رمانی، هەکیمی، لایە لەیەی مناڵەیل، و قه‌سه‌مه‌یل ناو مه‌ردم.
پ: ئایا فولکلورێ کومەڵگایەگ جیا لە کومەڵگایەگ ترە؟
و: ئەوجوو فیلسوف وه ناو و ئایه‌مگرای یونانی، ئەفڵاتۊن، ویشێ وه‌ختی یه ساختار، قاڵویگ داشتۊ، په‌دیده‌یگ ک وه ئه‌و قاڵووه تێیه ده‌یشت ئەڕا ئەو ساختارە یه‌که‌سانه. وه‌ختی ویشیم قاڵوو ئایه‌م، یانێ ئه‌ڕا کولیه‌ت ئایه‌م یه ساختار هه‌س ک تاریف ئایه‌م دورس که‌یدن. مه‌سڵه‌ن ئایه‌م ئه‌وه‌سه ک وه سه‌ر دو پا ڕێ که‌یدن، فکر که‌یدن، قسه که‌یدن و شعوور دێرێدن.
یانێ ئه‌وه وه‌ختە ئەگەر ئیجوو بنووڕیمن، گشت گیانه‌وه‌رێ ک فکر و هوش و شعوور دێرێ و قسه که‌یدن و وه سه‌ر دو پا رێ که‌ی گشت ئایمه. وه‌لی زوان ئی ئایمه‌یله وه‌ل یه‌کتر یەکسان نیە و مومکنە فه‌رخ بکه‌یدن. ماریفه‌ت، ده‌رک و روخساریان، به‌رزی و نزمیان، ره‌نگ چه‌ویان،…
بچمه سه‌ر پرسیاره‌گه‌دان. له کولیه‌ت قسە بکەیمن، گشت کوومه‌ڵگایگ فولکلور خوه‌ی دیری و ناوێ فولکلوره. به‌س وه نموونه کوومه‌ڵگای کورده‌یل یه کولیه‌ت فلکلوری له یه قاڵوو دێرن ک وه پێ ویشیمن فولکلور کوردی. ئه‌و قاڵووه توانێ فره له چشته‌یلێ ک وه پێ تێیه ئه‌مه‌ڵ جوور یه‌ک بوودن و یەکسان. مه‌سڵه‌ن، له جییگ له کوردسان، خه‌ج و سیامه‌ند دیریم له جییگ شیرین و فه‌رهاد، له جییگ، مه‌م و زین. یا وه مه‌کانێگ هه‌یران دیریم له مه‌کانێگ تر هووره یا سیاچه‌مانه.
هەر ئۊجه له ناو یه کومه‌ڵگای خاس و دیاری کریاگ، دۊینێ ناوچه وه‌ل ناوچه شیوه‌ی په‌ردازش وه ئه‌و فولکلوره فه‌رخ که‌یدن. ئه‌ڕا وێنه، من له یه ناوچه، ک یه فه‌رهه‌نگ یه زوان و یه دیالکت یه‌کسان داشتنه، له هه‌کایه‌ت ویشه‌یل گووش دامه. ئه‌ویش وه دو ئاوایی ک ٤ کیلومتر زیاتر وە یەک دۊر نه‌وین. یه‌کی وه‌لیان ئاویانی بی و باخات فره‌ی داشت، ئه‌واکه یه ئاوایی بیاوانی تر بی و باخات و سه‌وزی کاڵی نیاشتن چۊن ئاو سه‌ر سه‌راو نیاشتن. وه‌ختێ وه یه‌کی له داستانه‌یلێ ک یه هه‌کایه‌ت بی وه دو ویشه‌ر گووش دیام، ویشه‌ر ئاوایی ک باخات نه‌یاشت، جایزه و خوه‌زگه یا دڵخوه‌شیگ له ناو ئه‌و داستانه جوور جایزه، یه سێف گڕه که‌ر و خوه‌شمزه بیاده به‌رات. له هاڵێگ له ئاوای ک خوتوره‌یان میوه نه‌وی، جایزه چشت تر بی مه‌سڵه‌ن پۊل و خومره‌ی خوسره‌وانی بی یا خوازین دۊیه‌ت پاتشا بی.
ئه‌وه‌سه فره موهمه ک بزانریه‌ی ئه‌و به‌ش له فولکلوره ک دیریم له ملێ باس که‌یمن هین کام ناوچه‌وسن ته‌نانه‌ت هین کام ئاوایه و موشه‌خه‌سات ئه‌و ئاوایه بزانیم. له کول توانیم بۊشیم فولکلور یه کومه‌ڵگا هافزه‌ی تاریخی و سیاسی و کومه‌لایه‌تی ئه‌و مه‌ردمیه‌سه ک نه‌سڵ وه نه‌سڵ تا ئیمڕووژ ئه‌و فه‌رهه‌نگیانه هاوردنه.
پ: مدوو دەوڵەمەنی نەتەوەی کورد لە بوارێ فولکلورەو چەس؟
و: فولکلور زه‌مانیگ مانا په‌یا که‌یدن و مه‌وجوودیه‌ت خوه‌ی نیشان ده‌یدن ک کوومه‌ڵگایگ له ئه‌ساس وه بات فه‌رهه‌نگی وه به‌شه‌یل جوور وه جوورێ دابه‌ش کریائۊ. مه‌سڵه‌ن له یه کومه‌ڵگا وه‌ختێ پزشک، موهه‌ندس، خوه‌نه‌وار، زانستمه‌ن جوور یه بڕ خاس له ئه‌و مه‌ردمه هه‌سن، دێریم و له وه‌رانوه‌ر ئه‌و به‌ش خاسه ئمجا به‌ش ئام مه‌ردم دیریمن، فه‌رهه‌نگ ئامه دورسن که‌ن، ک ئیه خود وه خود په‌دیده‌ی فولکلور وه وجود تێدن. یانێ به‌ش مه‌ردمێ ک سواد خوه‌نین و نۊسان نه‌یاشتنه یا ئمکانیه‌ت نۊسانه وه پێیان نه‌کریاسن. به‌ش فولکلور وه دی تێرن. ئه‌ڕا وێنه له شوون هه‌ڵامات وه ده‌وڵه‌ت کوردایه‌تی ساسانیه‌یل، ک گشت به‌ش نۊسانه‌گان وه کوردی گورانی باستان بیه، وه بن کول وه به‌ین چوو و سوزریان. نه ته‌نیا گشت کتاوه‌یل ئاگر دریا، دی قه‌یه‌خه کریا ک که‌سێگ ته‌نانه‌ت قسه بکه‌ی یا نۊسراوه‌یگ وه گورانی بنۊسریه‌ی. خوو ئه‌و سه‌رمایه و زانسته ک ده‌سهات یه بڕ مه‌ردم خاس زانستمه‌ن بین وه شیوه‌ی سینه وه سینه به‌ش فره‌یگێ دریژی په‌یا کردگه و تا ئیمڕووژ هاتگه.
وه‌ختی له یه که‌له‌پور و فه‌رهه‌نگ، سه‌واد مینه‌وانی و زانست ریشه‌ی بنه‌ڕه‌تی داشتۊ، فولکلوریشی قه‌نی و ده‌وڵه‌مه‌نه.
ئه‌ره بچیمنه فره دۊیاتر وه‌ره‌و تاریخ و میژو مزوپتانیا ک خڕنه و جیگه‌ی مه‌ردم باستان کورد بیه، دۊنیم ک مزوپتانیا جوور سنتر زانستی بیه. وه‌ختێ وه شوونێ ئه‌و زانستیه ک چ وه نۊسراوه یا که‌تیبه بیه، گشت خاپۊر بوو و وه به‌ین بچوو، ئه‌و وه‌خته‌سه له ئه‌ورا کلیل کار بوه فه‌رهه‌نگ ئامه یا فولکلور. یانێ ئه‌و به‌ش زانسته ک داشتیمنه دی سینه وه سینه، ده‌سوه‌ده‌س بوودن. جا وه ده‌لیل تاریخ سیاسی مله‌ت کورد و سه‌رهاتێگ ک وه سه‌ر ڕه‌ی کردگه، به‌ش گه‌راییگ وه خاک و میلکان خوه‌ی وه ده‌س ده‌ی و ناچاری په‌نا به‌یه کۊیه‌گه‌یل. ساختار سروشتی که‌ش و کۊیه‌گه‌یل و زنگانی وه ئه‌وجوو جیه‌یلی، خوو هامشوو سه‌ختوه کردگه. هه‌ر ئی مدووه بووه باییس ئه‌وه فولکلوره‌یلمان له ناو به‌شه‌یل جیاواز له کوردسان که‌م و فره تووزیگ وه‌ل یه‌ک جیاوازی داشتۊن.
به‌س ئه‌وه بوو، وجوود میژو کوونه و ڕیشه‌یی ک له ناو فه‌رهه‌نگ کوردایه‌تی بیه و له تاریخ خاون زانست گه‌ورایگ له دنیا بیه، بیه‌سه یه‌کی له مدووه‌گان ئه‌وه ک ئیمڕوو فولکلور ده‌وله‌مه‌ن داشتۊ.
پ: فولکلورێ کوردی ئەڕا چە لە لای کۆمەگایەلێ ترەو بایەخ دارە وە تەنانەت بەشیگ لە لێکۆلەرەیلێ فولکلورێ جەهان لێکۆڵینەوە لەسەر فولکلورێ کوردی کردنە؟
و: ئی پرسیاردانه وه مساڵێگ وه ئی نه‌خوه‌شی پندمیک یا کوئید ١٩ دەەس وە پێ کەم. وەختێ پەتای کرونا کەفتە ئی ناوە، یە دەف ئایه‌مه‌یل هس کردن، گشت دنیا وەرەو یە دەرد هاوبەش چن. دی چارە ساز نیە ئەرە ئی پەتا ئەڕا وێنە تەنیا لە ئمریکا چارەسەر بکریت، کافی نیە. هۊچ ڕێ نیه تا ئی په‌تا له گلای دنیا چاره‌سه‌ر نه‌ودن.
زانستیه‌یل کومه‌ڵناسی یا علوم ئنسانی فره وه‌خته، وه ئی باوه‌ڕ و ده‌سهاته ڕه‌سیه ئه‌ره بتوان له دنیا کومه‌ڵگای پرچ پاک داشتۊمن ته‌ویسا کومه‌ڵگایه‌ل کول دنیا بناسن و خاس و گه‌نێ بزانن. ئیسه له وڵاته‌یلێ ک بنچینه دارن و له دریژای تاریخ ئه‌را خوه‌ی خاون زانست و جیگای گه‌ورا بیه، فره وه نیازه ک بناسریه‌ی و تاریخێ بخه‌نه ژێر زه‌ڕه‌بین، چۊن فولکلور ده‌وڵه‌مه‌ن دێردن.
فولکلور کوردی پڕه له ئه‌فسانه‌گه‌یل و ئوستوره‌یل خه‌س و په‌تی. زانستن له ئی باره ڕیشه له ناسین تاریخ دنیا دێرێ. هه‌ر وه‌ی ئی باوه‌ڕه‌سه ک یونیسکو وه زوانه‌یل و وه‌رده فه‌رهه‌نگه‌یلش فره باییخ ده‌یدن و ته‌شویق که‌ی، تا هه‌رچۊنێگ بیه نه‌یلیه‌ی ئه‌وانه وه به‌ین بچوو. ئه‌وه‌سه وه زوان دالگی فر باییخ دریه‌ی، گشت ئیانه ریشه له هه‌ڵقه‌ی گه‌ورایگ دێرێ ک گلوبالیزم وه پێ ویشیمن.
پ : ئایا فولکلورێ کوردی لە ناو کۆمەڵگای کوردستان وەرەو فەرامووشی چد؟
و: تا ئی دو ده‌سه‌ی له مه‌ردمه، یانێ مه‌ردم خاس، یا هه‌ر ئه‌و خوه‌نه‌واره‌یل و زانستمه‌نه‌یله، و مه‌ردم ئام، یانێ بڕ مه‌ردم که‌مسه‌واد یا بێ سه‌واده‌یل بوودن، فولکلور هه‌ر هه‌س. به‌س خه‌ته‌ر گه‌ورایگ ک هه‌س، گووڕیان ڕوومه‌ت فولکلوره. فولکلور له هه‌ر نه‌سڵێ وه نه‌سڵ تر یه گووڕیانێ وه ملێ کریه‌ی. یه‌کی له ئامه‌له‌یلێ ک ڕوومه‌ت ئه‌و گووڕیانه فره‌وه که‌یدن و فره‌یش له ملێ شوونه‌واری دێرێ، پێشڕه‌فت و تکنولوژیه. همێ ئه‌وه‌سه وه‌رجله ئه‌وه ک ئی فولکلوره وه ته‌مامی بفه‌وتیه‌ی و ئه‌و ژن و پیاگه‌یل پیره ک هه‌مرای مه‌ننه و گه‌نجینه‌یگ له فولکلور وه سینه‌یان هه‌س بتوانیم ئی خه‌زینه وه لیان تاویل بگریمن و سه‌بتیان بکه‌یمن و وه نۊسراوه ده‌ریان باریمن.
تا ئیمه‌یش جوور وڵاته‌یلیگ جوور ئاڵمان بیمن ک ئی کاره ٢٠٠ سال پێش کردنە.
پ: ئەگەر وەرەو فەرامووشی چد مدوو ئی فەرامووشیە چەس؟
و: ئه‌وجوو که وه‌تم، خه‌ته‌ر فه‌رامووش بینیان هه‌ر هه‌سن. چاره‌سه‌ر ئی کاره هه‌وه‌جه وه بڕیگ ئاشق و شیفته‌ی فه‌رهه‌نگ کوردایه‌تیه له گ ناوچه‌یگ لە کوردسان هەسن. ئه‌و که‌سانه باس بتوانن له گ بواریگ ده‌س وه ئی چالاکیه بکه‌ن ئی گه‌نجینه وه نۊسانه ده‌ربارن و وه شیوه‌ی مودڕن ئیمڕووژی پێشکه‌ش بکریه‌ی. ئه‌فسانه و هه‌کایه‌ته‌یل ته‌نیا یه به‌ش فولکلوره. ئه‌ڕا نموونه من خوه‌م مساڵ ده‌م ک ته‌نیا له ناوچه‌یگ دیاری کریاگ توانستمه یه سری وه لیان وه نۊسرانه ده‌ربارم و ئیسه‌یش دی خه‌ریکم وه کتاو که‌مه‌یان. جا ئی خەزینەی بێ بنە لە گلای کوردسان دیریمن و تەویسا کوو بنوە تا ئیمەیش جوور وڵاتەیل تر دنیا تاریخ و بنچینەی خوەمان وە نۊسرانه بکه‌یمن.
یا له به‌ش موسیقی ته‌مۊره جناب ئوستاد علی اکبر مرادی یک سری کاره‌یلێ سه‌بت کردگه. ئه‌وجه وه‌تیم له گ بواریگ نیاز و هه‌وجه هه‌س ئی کاره بکریه‌ی. له به‌ش ڕه‌زمنامه و جه‌نگ نامه له ژێر ناو شانامه‌ی کوردی بڕێک تر له دووسه‌یل یه سری کاره‌یل وه ئه‌رزش کردنه. له به‌ش هووره کاکی علی یوسفشاهی یه گه‌نجینه‌یک له ئی فه‌هه‌نگ ڕه‌سنه کوو کردگه‌سوه و توومار کردگه. وه خوه‌شیوه ئه‌وقه فولکلور بته‌ویگ دێریمن که سه‌دان که‌س تریش دواره له هه‌رکام له ئی به‌شه‌یل فولکلوره کار بکه‌یدن هه بنێ ناتێد.
پ: کورد ئەڕا پاراستنێ فولکلورێ خوەی کارێ هەوەجە وە پرۆژەی جددیگ وە ئەنجام رەسانییە؟
و: یه سری کاره‌یلێ کریاسن. ئه‌ره بۊشیمن کار نه‌کریاسن بێ ئنسافی وه هه‌ق ئه‌و زامه‌ت کیشه‌یله کریاسن ک دێرن زامه‌ت کیشن و تا ئیسه‌یش فره زامه‌ت کیشانه. له به‌ش ئه‌فسانه فره له ئه‌فسانه‌گه‌یل چاپ و نه‌شر کریاسن. ئه‌وجه ئاماژه کردم له به‌ش هووره وه همه‌ت کاکی علی یوسفشاهی و هاوڕیەلێ ئومێد و هوورە چڕ ژن، خاتۊن ئەسرین سەفەری، له ناو وڵات دو ته‌ندیس هووره چڕ وه ناو کورد، ئه‌وله‌زیز و سه‌ی قولی دان دورس کردن و وه بنه‌ماڵه‌یان یا خوه‌یان (جناب سه‌ی قولی کشاوه‌رز) پێشکه‌ش کردن و له ئه‌و ده‌سیش گشت هووره‌گانیان سه‌بت کردنه و له تاریخ هونه‌ور هووره دایناسن. یا هه‌ر ئه‌وجوو ئشاره کردم، ئوستاد مرادی ته‌قریبه‌ن گشت مه‌قامه‌گان کەڵام یارسان لە ته‌مۊره نه‌زم به‌نی کردگه و تازه‌یش کتاویگ له باره‌ی تاریخ ته‌مۊره نۊساسن.
یا سیمپوزیوم شانامه‌ی کوردی له لای هه‌وڵ دانه‌وه‌ی جناب کیاره‌ش شهسواری و هاوڕه‌یه‌یلێ، توانیم دەس نیشان بکەیم.
به‌س ئیمه موحتاج و هه‌وه‌جه‌مان وه پروژه‌گه‌یل گه‌وراتره مه‌سڵه‌ن سه‌بت ته‌مۊره جوور یه ساز کوردی له یونسکو. یا سه‌بت زوان کوردی گورانی له یونیسکو جوور میرات کورد نه میرات فه‌رهه‌نگێگ یا نه‌ته‌وه‌یگ تر. فره کاره‌یل بوو کرد، ک گشت نیاز وه به‌رنامه و یه کار گروهی دێرێ. گشت کارێ وه یه تاکه که‌س یا چه‌ن که‌س ناکرێ. ئه‌ڕا هه‌ر به‌ش له ئی فولکلور بێ بنه یه گروه ئاکادمیک و خوه‌نه‌وار نیازه.
