وتووێژ: كەیهان یووسفی
لە ڕۆژانی ڕابردوودا دیسان شەڕ لە نێوان دوو وڵاتی ئەرمەنستان و ئازەربایجان لە ناوچەی ناگۆرنۆـ قەرەباغ ڕووی داوە و هەنووكەش بەردەوامە. بۆ تاوتوێكردنی وردەكاری و هۆكارەكانی ئەم شەڕە چەند پرسیارێكمان ئاراستەی بەڕێز فرانسیسۆ ترۆپیا كردووە. فرانسیسۆ خەڵكی ئیتالیا و خوێندكاری دوكتۆرای باڵا لە زانكۆی نیكۆلاس كۆپێرنیكاس لە وڵاتی پۆڵەندە. هاوكاری لێكۆڵەر لە ناوەندی لێكۆڵێنەوەی ئەمنیەت و پێشگیری لە شاری پراگی وڵاتی چێكە. بڕوانامەی دوكتۆرای فەلسەفەی سیاسی هەیە و چالاك و لێكۆلەری بە دێمۆكراتیزەكردنی مەسەلەی كەمینە نەتەوەییەكان لە ڕۆژهەڵات و باشووری ئۆرووپا هەیە. ماوەی ساڵانێك خەریكی كار و لێكۆڵینەوە لە وڵاتانی بۆڵگاریا، كۆزۆڤۆ و ئەرمەنستان بووە. لە ساڵی ٢٠١٦ لە ناوەندی لێكۆڵینەوەی سەرچاوەكانی قەفقاز لە شاری ئێراوانی پێتەخەتی ئەرمەنستان كاری كردووە.
پ: شەڕی نێوان ئەرمەنستان و ئازەربایجان لە ناوچەی ناگۆڕنۆ ـ قەرەباغ لە ڕۆژانی ڕابردوودا دەستی پێكردووە. هۆكارەکانی ئەم شەڕە چین؟ ( هۆكارە بنچینەییە مێژووییەکان) هەروەها پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی ئەم ناوچەیە چۆناوچۆنە؟
دوایین شەڕ ڕۆژی یەكشەممە،٢٧ی مانگی سێپتامبر و نزیك كاتژمێر ٧ی بەیانی بە كاتی ناوچەكە دەستی پێكردووە. ئەم شەڕە لە لێواری سنووری ناوچەی قەرەباغ و هەندێك شوێنی دیكەی سنووری نێوان ئەرمەنستان و ئازەربایجان بەردەوامە. بە هۆی كەڵكوەرگرتن لە كەرەستەی شەڕی پێشكەوتوو ڕێژەیەكی بەرچاو خەڵكی سڤیل و سەرباز لە هەر دوو لایەن كوژراون. ئەم شەڕە بەڵام درێژەی ئەو تێكهەڵچوونانەی پێشوویە كە دوای ڕووخانی یەكیەتی سۆڤیەت هاتوونەتە ئاراوە. لە ساڵی ١٩٨٨ بە هۆی جمووجۆڵی ئەرمەنییەكان لە ناوچەی خودموختاری پێشووی قەرەباغ(NKAO) لە نێو كۆماری سۆسیالیستی ئازەربایجانی سۆڤیەت، شەڕ هاتە ئاراوە. ئەمە كاتێك بوو كە یەكیەتی سۆڤیەت لە حاڵی هەڵوەشاندنەوەدا بوو. ئەرمەنییەكانی قەرەباغ خوازیاری جیابوونەوەی NKAO بە زۆرینەی حەشیمەتی ئەرمەنی لە ئازەربایجان بوون. ئەمەش پشتیوانی كۆماری سۆسیالیستی ئەرمەنستان لەوانی بەدواوە بوو و هەر بۆیەش ئەوان خوازیاری پەیوەست بوون بە كۆماری سۆسیالیستی ئەرمەنستان بوون. لەو كاتەوە شەڕ دەستی پێكرد و هێزەكانی ئەرمەنی ئەم ناوچە لەگەڵ سپای كۆماری ئازەربایجان ـ كە دواتر سەربەخۆیی خۆیان بە دەست هێنا ـ بۆ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵاتی ئەم ناوچەیە كەوتنە شەڕكردن. دواتر و لە ساڵی ١٩٩٤ و لە ڕێگەی ڕێككەوتنی وەستانی شەڕی بیشكك و وەكوو دەركەوتەی شەڕ ناوچەی دێ فاكتۆی ناگۆرۆنۆ ـ قەرەباغ( ئەرمەنییەكان بە "ئارتساخ" ناوی دەبەن) بە فەرمی ناسرا و دانی پێدانرا. ئەمەش ئەو ئیزنەی بە ئەرمەنییەكان دا كە كۆنترۆڵی ئەم ناوچە كە لە ڕووی دیرۆكییەوە ناوچەیەكی ئەرمەنییە لەگەڵ ئەو ناوچانەی كە وەكوو ناوچەی حائل ناوبرا بوون، بە دەستەوە بگرن. ئەم ناوچەیە وەكوو بەشێك لە وڵاتی ئازەربایجان مایەوە، ئەگەرچی لە دوای ڕووخانی یەكیەتی سۆڤیەتەوە، ئازەربایجان بە كردەوە هیچ دەسەڵاتێكی بە سەر ئەم ناوچانەدا نەما. ڕووداوگەلێكی لێكگرێدراوی یەك لە دوای یەك بۆ كردەیی كردنی عەداڵەت و لە ڕاستیدا بۆ وەرگرتنەوەی خاكی دایكی لە لایەن هەر دوو لاوە ڕووی دا، وەكوو كۆمەڵكۆژی سەمگایت (Sumgait) یان ڕووداوەكانی خۆجاڵی.
لە ڕوانگەی ئایینییەوە، زۆرینەی هەر زۆری ئەرمەنییەكان خۆیان بە مەسیحی دەناسێنن، شوێنكەوتووی كلێسەی ئەرمەنی ئاپۆستۆلیكن لە حاڵێكدا ئازەربایجانییەكان موسوڵمانن. بەڵام ئایین هیچ ڕۆڵێكی لە شەڕی ناگۆڕنۆ ـ قەرەباغدا نییە. لە ڕاستیدا، هۆكاری سەرەكی مەسەلەی یەكیەتی خاكی ئازەربایجان دوای سۆڤیەت، مافی چارەی خۆنووسینی ئەرمەنییەكانی قەرەباغ و ئەو ئایدیایە كە ئەرمەنستان پشتیوانی لێدەكات و ئەویش وەدیهاتنی یەكیەتی نەتەوەیی ئەرمەنییەكانە كە تا ئەمڕۆ و لە ساڵی ١٩١٥ و دوای كۆمەڵكوژی ئەرمەنییەكان لە لایەن توركە عوسمانییەكانەوە حاشای لێكراوە.
دوای ڕوخانی سۆڤیەت، سیاسییەكان بە هۆی پێوەندی نزیك لە گەڵ ئەم مەسەلەی جێی مشتومڕەوە هاتوونەتە سەر دەسەڵات. لە ئەرمەنستان وا دێتە بەرچاو كە خێڵی قەرەباغ لەگەڵ شۆڕشی مەخمەڵی نیكۆلاس پاشنیان جێگۆڕكێ كراوە. لە ئازەربایجانیش بە پێچەوانەوە، بازرگانی و دەسەڵاتی بنەماڵەی عەلی ئۆف كە ناوەندی دەسەڵاتی ئەم وڵاتەن، بۆ دوورخستنەوەی بیروڕای گشتی لە گەندەڵی و كەموكۆڕیی كۆمەڵگەی مەدەنی، كێشە و ئاڵۆزییەكانی نێوان دوو وڵات زیاتر زەق دەكەنەوە. ئەم شەڕە دەتوانێت دەركەوتەی قەیرانی بازاڕی گاز و هەلومەرجی كۆرۆناش بێت.
پ: گرنگی ناوچەی ناگۆرنۆ ـ قەرەباغ لە بواری سیاسی و ئابوورییەوە چییە؟
ئەم ناوچەیە لە بواری ئابوورییەوە خاوەن پێگەیەكی ئەوتۆ نییە. نە ئازەربایجان و نە ئەرمەنستان لە كارگێڕی ئەم ناوچەیە قازانجێكی ئەوتۆیان بەر ناكەوێت بەڵام ئەم ناوچەیە ڕیشەیەكی قووڵی لە پێكهێنانی شوناسی نەتەوەیی ئەرمەنستان و ئازەربایجان و نەتەوەسازی تەنانەت پێش لە هاتنەسەر كاری یەكیەتی سۆڤیەت هەیە.
پ: ئەرمەنستان ئیدیعای ئەوە دەكات كە توركیە میلیشیای سووری بۆ پشتیوانی لە ئازەربایجان بۆ بەرەی شەڕ بەڕێ كردووە؟ هۆكاری پشتیوانی توركیە لە ئازەربایجان و دەستێوەردانی لە كاروباری نێوان ئەو دوو وڵاتە چییە؟
لەم ڕۆژانەدا زۆرێك لە ڕاگەیاندنەكان ویدیۆ و زانیاریگەلێكیان بڵاو كردۆتەوە كە دەری دەخات میلیشیا چەكدارە سوورییەكانی سەر بە توركیە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ لە لایەن توركیەوە لەو ناوچە جێگیر كراون. وادیارە سەدان چەكداری سەر بە سپای ئازادی سووری لە تەنیشت سپای ئازەربایجان جێگیركراون كە بۆ ئەم كارە پارە وەردەگرن. بە تایبەت لە ڕێكەوتی ٣٠ی سێپتامبر،وادیارە كە میلیشیاكانی سەر بە یەكەی حەمزە كە لە ساڵی ٢٠١٣دا دامەزراون و لە لایەن ئامریكا و توركیەوە پشتیوانی و ڕاهێنان كراون، پەیوەست بە شەڕی قەرەباغ بوون و چەن كەسیانیش لێ كوژراوە. پێویستە بوترێت كە توركیە هەمیشە لە كێبەركێی ناوچەییدا پشتیوانی لە ئازەربایجان كردووە. توركیە هەمیشە وەكوو داگیركاریی خاكی ئازەربایجان لە لایەن ئەرمەنستانەوە ئەم مەسەلەی ناساندووە و ناوەندە فەرمی و یاساییەكانی كۆماری ئەرمەنستانی قەرەباغی بە نایاسایی ناو بردووە و ئەوەی بە دەركەوتەی داگیركاری ئەرمەنستان دژی ئازەربایجان ناساندووە. ئازەربایجان بەردەوام پێشوازی لەم هەڵوێستەی توركیە كردووە تا لە ژێر سێبەری یەك نەتەوە لە دوو وڵاتدا، زیاتر نزیكتر و پشتیوانی ڕۆڵی ناوچەیی توركیە بێت. ئەمە دەتوانێت هۆكارێكی دەستێوەردانی هەنووكەیی توركیە لەم مەسەلەدا بێت. لە ڕاستیدا ئەمە یەكەمین جار نییە كە توركیە بەشێوەی ڕاستەوخۆ بە بیانووی پشتیوانی لە ئازەربایجان دەستێوەردان دەكات. تێكهەڵچوونە سەربازییەكان بە ڕوونی دەری دەخەن كە چۆن سپای نەتەوەیی ئازەربایجان لە نوێترین كەرەستەی سەربازی توركی لەگەڵ ئەوانەی لە ئیسراییلەوە هێنراون شەڕ دەكات. هەر بەو چەشنەی كە بەرپرسانی ئەرمەنی كۆماری قەرباغ ڕایانگەیاندووە:" ئەرمەنییەكان هەنووكە لەگەڵ دوو وڵات، توركیە و ئازەربایجان شەڕ دەكەن". هۆكاری سەرەكی ئەم دەستێوەردانە دەتوانێت ستراتژی هێرشبەرانەی هەنووكەیی توركیە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی زەریای ناوەڕاست وەكوو قێبرس و یۆنان و هەروەها لیبیا و باكووری سووریا و هەنووكەش لە باشووری قەفقاز بێت.
ئێمە دەبێت لە بیرمان نەچێـت كە توركیە و ئازەربایجان ڕۆڵێكی گرنگیان لە بواری ژێئۆئابوورییەوە هەیە: هێڵی گازی ترانس ـ ئادریاتیك كە گاز بۆ ئۆرووپا هەناردە دەكات، لەم دوو وڵاتەوە تێپەڕ دەبێت. بەشێك لەم هێڵە گازییە گرنگە لە ناوچەیەكی زۆر نزیكی باكووری قەرەباغەوە تێپەڕ دەبێـت. ئەمە دەتوانێـت هۆكارێكی دیكەی دەستێوەردانی توركیە بێـت. ئەنقەرە دەبێـت لە بەرژەوەندییە ژێئۆپۆلتیك و ئابوورییەكانی خۆی پارێزگاری بكات. ئەگەر توركیە بیانووی ڕەچاوكردنی یاسا نێونەتەوەییەكانە و بەو بیانووە ئەوە دەكات،پرسیار ئەوەیە: بۆچی ئەنقەرە لە داگیركاری ڕووسیە لە ئۆستیای باشوور و ئابخازیا ڕەخنە ناگرێت هەر بەو شێوازە كە ڕخنە لە داگیركاری ئەرمەنستان لە قەرەباغ دەگرێـت؟
پ: ڕۆڵی ڕووسیا و پێشووتر یەكیەتی سۆڤیەت لەمەڕ ئەم مەسەلە چۆن دەبینن؟
میراتی یەكیەتی سۆڤیەت هێشتا هەر كار دەكات و تێكهەڵچوونی قەرەباغ ئاسەواری ئەم میراتەیە. ئەم ڕۆژانەش لە ڕێگەی بڕیاری دابەشكاری ناوچەیی لە سەر بنەمای نەتەوەیی و قەومییەوە دیسانەوە دووپات دەبێتەوە. نە تەنیا قەرەباغ بەڵكوو ناوچەی ئازەری نەخجوانی ئازەربایجانیش دەركەوتەی سیاسەتی قەومییە كە مۆسكۆ بۆ كۆنترۆلی ناوچەكانی قەفقازی یەكیەتی سوڤیەت پشتگیری دەكرد. ئەمڕۆ ناوچەی قەفقازی باشوور و بە تایبەتی ئەو ناوچەی شەڕ و ئاڵۆزی تێدایە لە دەرەوەی سنوورەكانی ڕووسیەدایە. لە لایەكەوە ڕووسیە پێگەیەكی سەربازی لە ئەرمەنستان هەیە كە دەوری لەم تێكهەڵچوونانەدا دەتوانێت بیروڕای گشتی بەلاڕێدا بەرێت. لەڕاستیدا ڕووسیا ناتوانێت ڕاستەوخۆ لەم تێكهەڵچوونانەدا دەستێوەردان بكات، تا كاتێك خاكی فەرمی ئەرمەنستان نەكەوێتە بەر هێرشی سەربازی ئازەربایجان. لە مانگەكانی ڕابردوودا ئازەربایجان دووپاتی كردۆتەوە كە توانای بۆردومانی بنكەی ناوكی ئەرمەنستانی هەیە. هەر بۆیە ڕۆڵی ڕووسیا دەتوانێت لە ناوچەكەدا گرنگ بێت بە تایبەت بە لەبەرچاوگرتنی پەرەسەندنی شەڕ لەم ڕۆژانەدا. بێ شك و گومان پێوەندی سەربازی ڕووسیا لەگەڵ هەر دوو وڵات، ئەرمەنستان و ئازەربایجان شتێك زیاتر لە ناوچەی حائل لە نێوان فیدراسیۆنی ڕووسیا و ناتۆدا نییە، بەپێچەوانەی ئەو پڕوپاگەندانەی توركیە دەیكات.
پ: ڕۆڵی وڵاتانی دیكە لەم تێكهەڵچوونانەدا چییە؟ ئازەربایجان لای ئیسراییل گرنگی تایبەتی هەیە و چل لە سەدی نەوتی ئیسراییل ئەم وڵاتە دابینی دەكات و كڕیارێكی سەرەكی چەكی ئیسراییلە. ئێران ئینتیمای زیاتری بۆ لای ئەرمەنستان هەیە، ئێوە چۆن دەیبینن؟
هەروەك وتتان، ئازەربایجان بەهۆی هاوكاری سەربازی و دابینكردنی سەرچاوەی گاز و نەوت پێوەندییەكی قووڵی لەگەڵ ئیسراییل هەیە. من وابیرناكەم كە ئێران لە كردەوەدا پشتیوانی لە ئەرمەنستان بكات. بە لە بەرچاوگرتنی كۆمەڵگەی ئەرمەنی و ئازەری لە ئێراندا، ئێران خۆی دەبوێرێت تاكوو ئەم كێشە تەشەنە نەكاتە ناوخۆی ئێران. لەم قۆناغەدا ئێمە دەبێت نوێترین تێكهەڵچوونی ناگۆڕنۆ ـ قەرەباغ لەبەرچاو بگرین كە دەستێوەردانی توركیە نە تەنیا لە سەر بنەمای برایەتی تورك بوون لەگەڵ ئازەربایجانە كە باس دەكرێت بەڵكوو بە شێوەیەكی تایبەت توركیە لایەنێكە و ڕۆڵگێڕییەكی سەربازییە لەم تێكهەڵچوونەدا هەیە.
پ: پێشبینی ئێوە لە سەر داهاتووی ئەم ئاڵۆزییانە چییە و چۆنی دەبینن؟
لەم بارودۆخەدا ئەنجامگیری و پێشبینی زۆر دژوارە؛ شەڕ هێشتا بەردەوامە و بە داخەوە قوربانییەكان خەڵكی سڤیل و سەربازەكانی هەر دوو وڵات و قەرەباغن و ناكرێت ئەم سناریۆیە بە ئاسانی پێشبینی بكرێت. بە هەرحاڵ من سناریۆی شەڕ بە هەنگاوێك بەرەو دوا لەمەڕ پرۆسەی ئاشتی دەبینم. با هەنگاوێك بچینە پێشەوە، ئەگەر مەسەلەی شەڕ چارەسەر بێت، لە مانگەكانی داهاتوودا پرسیارێك دڵتەزێنتر دەبێت بخرێتە بەر باس كە ئەوەش ئەمەیە: دوای ساڵانێك شەڕ، زەقكردنەوە و بەهێزكردنی ناكۆكی و كێشەكان لەرێگەی ڕاگەیەندنەكانی ئازەربایجانەوە دژی ئەرمەنییەكان یان بەپێچەوانە، تێكهەڵچوونی بەردەوامی سەربازی و زاڵبوونی یاسا و تێڕوانینی سەربازی لەهەر دوو كۆمەڵگای ئەرمەنی و ئازەربایجانی، ئایا خۆیان توانایی ژیانی هاوبەش لە چوارچێوەی یەك كەلتوور یان چەند كەلتوور و لە فەزایەكی كراوە و دێمۆكراتیك لە ناوچەی ناگۆرنۆ ـ قەرباغیان هەیە؟ بەڕای من ئێمە لەگەڵ وەها فەزایەكی ئیدەئالدا زۆر مەودامان هەیە.
