دڵشاد کاوانی

"لە کوێ زانست نەبێت، نەزانی خۆی بە زانست ناودەبات"

مێژووی مەعریفە دووپاتی دەکاتەوە کە ناسینی سەرەتایی مرۆڤ لە سەرسوڕمان و وەهم و خەیاڵ بە جۆرە جیاوازەکان پێک‌هاتووە. بەم شێوەیە چیرۆکی جیهان و ژینی مرۆڤ هەرچەندە چڕ و پڕی ئەفسانەیی بێت، دەربڕینێکی زیندووە بۆ زانینی مرۆڤ سەبارەت بە خود و پەیوەندیی نێوان خود و گەردوون. دروشمە زانستییەکانی ئەمڕۆ ئەم ڕاستییە ڕەت دەکەنەوە وەک ئەوەی لەبیریان چووبێت کە ئەفسانەی سەردەمی کۆن تۆوی زانستی ئەمڕۆن. وەک ئەو ٦٠ چیرۆکەی لە پێنج کتێبە پیرۆزەکاندا هەیە زۆر لەیەک دەچن جگە لە هەندێک خاڵە وردەکانی دەست‌پێکردن.

کتێبی ئینجیل بەشی سەردەمی کۆن بەتەواوەتی چیڕۆکەکانی تەوڕاتە و تەوڕاتیش سەرچاوەی زەبوور و زەبووریش مەسحەفە، هەر بۆیە قورئانی پیرۆز چەندین جار جەخت لەوە دەکاتەوە کە لە هەمان سەرچاوەی کتێبە پیرۆزەکانی پێش خۆیەوەیە. چیڕۆکی ئادەم و حەوا و چیرۆکی یارالمیش لە بنەڕەتدا یەک بووە و شەڕە تائیفییەکان لە مێژووی ئیمان و باوەڕدا چیرۆکی یارالمیشیان بەسەر پۆلەکاندا دابەش کرد.

لە چیرۆکی یارلەمیشەوە دەزانرێت کە مرۆڤ تەنها ڕووداوێک نییە و برینەکانی خودا و گەردوون و بێشوماریی بوونەوەرەکانی نێو گەردوون مەرجدار دەکەن. خۆناسینی مرۆڤ لە پەیوەندییەکانی نێوان مرۆڤ و خودا، مرۆڤ و گەردوون و مرۆڤ و مرۆڤ پێکدێت و هەر پەیوەندییەک چەندین بوار دەگرێتەوە. لە بەشی شەشەمی زەبوردا ئەم خولەی مەعریفە لە ڕێگەی وێنە و چیرۆکەوە نیشان دەدرێت.

ئەفسانە سەبارەت بە جیهان و ئازارەکانی مرۆڤ لە هۆز و گەلانی هەموو کەشوهەواکاندا زۆرن. لەنێو ئیغریقیەکاندا ئەفسانەیەک لە بارەی قەرەخانەوە هەبوو: خودا پێشتر بێ زەوی و ئاسمان بوو. قەرەخان خودا "مرۆڤ''ی وەک ئامانجی نیعمەتەکەی دروست کرد و لەژێر دەریاچەیەکی گەورەی (دەریا) دانا. "پیاو" کە مەبەست لێی ئادەمە بێزار بوو لە ژیان لەژێر ئاودا بۆ ماوەیەکی زۆر و داوای لە قەرەخان خودا کرد کە بیباتە دەرەوە بۆ شوێنێکی ئارام. قەرەخان خودا فەرمانی بە "مرۆڤ" کرد کە تا دەتوانیت خاک وەربگرێت و بیهێنێتە سەر ڕووی ئاوەکە. "پیاوەکە'' تەنوورە و چەقۆکەی پڕ کرد لە خاک و بەپێی ڕێنماییەکانی خودا قەرەخان خاکەکەی لەسەر ڕووی ئاوەکە دانا. زەوی لە ئاسماندا بڵاو کردەوە و لەوەوە ئاسمان و خۆر و مانگ و ئەستێرەکان دروست بوون. لەو کاتەوە، "مرۆڤ" بووەتە چەقۆی گەردوون، و نەوەکانی لەدایک بوون، و نەوەکانی نامێنن. ئەم ئەفسانەیە لە هەندێک ڕووەوە هاوشێوەی چیرۆکی کتێبی پیرۆزی میهرەبانییە، لە فیشۆیی. بەڵام هەروەها گوزارشت لە بیروباوەڕی گەلانی کۆن دەکات، وەک مرۆڤەکان، کە ئاو و خاک شکۆمەند دەکەن. "مرۆڤ" نزیکەی تەواو بەخشراوە بە سروشتی مرۆڤ، بەڵام جەستەی لەگەڵ هەموو پێکهاتەی گەردووندا یەک دەگرێتەوە و کردارەکانی بە فەرمانی خودا یەک دەگرنەوە. بوون و ڕەفتاری مرۆڤ ڕەنگدانەوەی تایبەتمەندییەکانی بوونی ڕۆحی و ماددییە. ئەگەر ئەفسانە بە زانستێکی سەرەتایی بزانین، ئەوا تێڕوانینی باوباپیرانی دوور لە بارەی گەردوون و مرۆڤ بەرجەستە دەکات. ئەم بیرۆکانە دەوڵەمەندن بە خەیاڵ و ئامادەن بۆ ڕەنگدانەوەی مەجازی. بەڵام وێنەسازی توخمە فیکرییەکانی تایبەت بە خۆی هەیە و ئەم توخمانە بە ڕوونی هەندێک تایبەتمەندی پرۆسەی مەعریفی نیشان دەدەن.

 جەیمس چێرگواردی بەریتانی: لە بەرهەمی "خاکی کۆنی مو"دا بۆی دەرکەوتووە کە چیرۆکی یارمیش کە ١٧ هەزار ساڵ لەمەوبەر لە خاکی مو نووسراوە، نزیکەی هەمان چیرۆکی یارمیش لە تەوراتدا بە شیکردنەوەی هیرۆگلیفەکان لە بەڵگەنامە بەردینەکانی دۆزراوەوە لە هیندستان و مەکسیک و شوێنەکانی تر. بە بڕوای نووسەر شارستانیەتەکانی هیندستانی کۆن و میسر و بابل چەند پاشماوەیەکن لەو شارستانییەتە درەوشاوەی پێش خۆی و نوقمبوونی کیشوەرەکەش دەرئەنجامی درەوشاوەیی کولتووری دایک بووە. لە چوارچێوەی تۆمارە زەوییە کۆنەکانەوە، مارە حەوت سەردارەکە وەک خوڵقێنەر، هێزی جەوهەری سەرهەڵدەدات. مارە حەوت سەرەکە حەوت زیرەکی هەیە و ئەو حەوت فەرمانەی کە لەلایەن ئەوەوە هاتووە وا دەکات هەموو گەردوون گەشە بکات

مرۆڤ دەیەوێت بگاتە نهێنییەکانی بوونەکەی. من کێم؟ من خەڵکی کوێم؟ بۆ کوێ دەچم؟ پرسیارەکانی وەک... زانایان تا ئێستاش بە هاوکاریی ئامێرە مۆدێرنەکان بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارانەدا دەگەڕێن. دروستکردنی گەردوون و یاساکانی کات بە ڕوونی لە چیرۆکی یارلەمیشدا دەرکەوتووە کە لە مو مەینلاندەوە دەستکەوتووە، بە بڕوای جەیمس چەرگوارد، مرۆڤەکان سوودمەندی ئەو چیرۆکەن و لە سەردەمی ئەفسانەیی پەیوەندییە ئینسان و گەردوونییەکان لەنێو گەورەکاندان لە مێژووی زانستدا.

پەیمانگای ئۆنتاریۆ بۆ توێژینەوەی پەروەردەیی، زانکۆی تۆرۆنتۆ کارل بێریتەر (کارل بێریتەر) لە کتێبی "پەروەردە و هۆشیاری لە سەردەمی زانین"دا چەمکێک بە ناوی "تیۆری فۆلکلۆر" پێشنیار دەکات. بە بڕوای کارل بێرێتەر، تیۆری جەماوەری بۆچوونی مرۆڤەکانە لە غیابی تیۆری زانستیدا. تیۆری گشتی دەتوانێت بەبێ لێکۆڵینەوە و بێ فلتەر بوونی هەبێت. بەگشتی دەروونناسی عەقڵی باو (دەروونناسی عەقڵی ساغ) بیرۆکە و تێبینی و ئارگیومێنت و پلان و ئامانج و بنەماکانیش ڕوون دەکاتەوە. ئەگەر پەیوەندی نێوان هۆشیاری و جیهانی بابەتی دروست بێت، ئەمە ئەنجامەکەی زانین و ئەگەر نادروست بێت، باوەڕی درۆ. تیۆری گشتی لە دەروونناسی خوێندەواری و تیۆری ناسینی خوێندەواری پێکهاتووە (کارل بێرێسەر: پەروەردە و هۆشیاری لە سەردەمی زانین، ئینگلیزی، کۆمەڵگەی لۆڕێنس ئێرلیبام، ئەمریکا، ٢٠٠٢). جووتیارێکی نەخوێندەوار لەوانەیە بەرهەمێک بچێنێت بەبێ هیچ چەمکێکی ڕووەکناسی. ڕەنگە لە بوارەکانی پزیشکی و پیشە دەستییەکاندا ڕووبەڕووی وەها دۆخێک ببنەوە. لە کتێبی "بیرەوەرییەکان"ی نووسەر زون قادری داپیرەیەک هەیە بە ناوی پریزیخان. ئەم داپیرە بە وردی وەک کەسایەتییەک وێنا کراوە کە کاریگەری تایبەتی لەسەر منداڵی زون  هەبووە. لە باخچەیەکی ئاژەڵان سێوێکی تەواو بەستوو دەخوات و لەناو باراندا گیردەخوات و دەبەستێت تا دەمرێت. ئەگەر داپیرە پریزیخان بیهێنێتە ماڵەوە و پارچە پەتوویەک لە ئاوی شلتێنیدا تەڕ بکات و بیخاتە ناو خاولییەکی قوماشەوە و بیخاتە سەر زون، نامرێت.  زون وەڵامی ئەمەی لە پۆلی ڕووەکناسییەوە فێربووە، لەو کاتەدا کە زون  لە داپیرەی پرسی: "چیت کرد؟"، داپیرە وەڵامی دایەوە: "لە ئاو دەچێت" لەم نموونانەوە دەزانن تیۆری باو چییە. لەناو خەڵکدا کوتان (چارەسەری جەستەیی)، ئیرام (چارەسەری دەروونی)، گرێدانی ئاگر، بخور، جگەرەکێشان، خوێنخواردنەوە، سووتاندن، پێستکردن، ئارەقکردنەوە و شێوازە پزیشکییەکانی دیکە تا ئەمڕۆش بەردەوامن. هەرچەندە ئەم پراکتیزانە پەیوەست بە بیروباوەڕی شامانەکان لە ڕابردووی دووردا بە کاریگەرییە ڕاستەقینەکانیانەوە لە ژیانی مرۆڤەکاندا چەسپاون، بەڵام تا ئێستا بە هیچ تیۆرێکی زانستی ڕوونمان نەکردۆتەوە، لەبری ئەوە وەک ``خورافات'' پشتگوێمان خستوون. هەر شتێک لە جیهانی ماددی و ڕۆحیدا دەتوانێت ببێتە ئۆبژەی زانست. لەناوبردنی نازانستیانە بەبێ لێکۆڵینەوەیان هیچی تر نییە لە دەرئەنجامێکی خراپی نەفامی. فیزیازان و فەیلەسوفی بەریتانی مایکل پۆلانی دەڵێت: بوونی ئاژەڵ لەلایەن زانایانی ئاژەڵانەوە نەدۆزراوەتەوە. بوونی ڕووەک لەلایەن ڕووەکناسەکانەوە نەدۆزراوەتەوە. بەهای زانستی ئاژەڵناسی و ڕووەکناسی تەنیا ئەوەیە کە درێژەپێدەری حەز و ئارەزووی پێش زانستی مرۆڤە بۆ ئاژەڵ و ڕووەک. بەم مانایە، هەرچەندە جیهانبینی دایکمان (ئەو باوەڕەی کە هەموو شتێک ڕۆحی هەیە) جۆرێکە لە عیرفانییەت لە ڕوانگەی زانستی ئەمڕۆوە، بەڵام زانست هێشتا کۆرپەلەیەک بوو کە هێواش هێواش لە سکی ئەو جۆرە جیهانبینانەدا پێگەیشتووە.

مێژوونووسی زانست و. پ. دامپیەر (W. C. Dfmpier) زانست بریتییە لە زانینی سیستماتیکی دیاردە سروشتییەکان، کە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان چەمکە جۆراوجۆرەکان دەکات کە گوزارشت لە دیاردە سروشتییەکان دەکەن لە سەردەمی فیکریدا (W. C. Dampier:  مێژووی زانست و "چینی" و "بازرگانی" چاپی ١٩٩٤، لاپەڕە ٩) گوتی. پێش ئەوەی زانستی سیستماتیکی دروست بێت. ئەو توخمانەی کە لقەکە پێکدەهێنن دەبێت دروست ببن. ئەم هۆکارانە لە ڕووی مێژووییەوە لە ژیانی مرۆڤە سەرەتاییەکان و لە ڕێوڕەسمە ئایینییەکانی گەلانی دواتردا و لە تێڕوانینەکانیان بۆ سروشت و ژیاندا بوونیان هەیە.

دامپەر لە کتێبی "مێژووی زانست"دا باس لە پەیوەندی نێوان ئایینی مەسیحی و ئایین و زانست دەکات، هەروەها باس لە بۆچوونی هەندێک لە مرۆڤناسەکان دەکات. بە بڕوای ئەوان مقاعیەت بە شێوەیەک بەرەو ئایین دەبات، بە شێوەیەکی تر بەرەو زانست. (کتێبی سەرەوە، لاپەڕە ٢٧-٢٨). شامانیزم جۆرێکە لە زانینی جیهانی سروشتی ڕۆژهەڵاتییە کۆنەکان و شێوازی ژیانی ماددی و ڕۆحییان کاریگەرییەکی بەردەوامی بەجێهێشتووە. شامان و قەشەی ئەو سەردەمە ڕۆشنبیری سەردەمی خۆیان بوون و سروشت و خودا لە یەکتر جیا نەبوونەوە، بەڵکو لە بیرکردنەوەیاندا تێکەڵ بوون.

شێوازی زانینی خەڵکی ڕۆژهەڵاتی دوور لەبارەی سروشت و ڕۆحانیەت و کۆمەڵگاوە، هەروەک چۆن لە هەموو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا تەوەری چیرۆکی هەیە. بیرۆکەکان لەبری ئەوەی لە زنجیرەیەکی لۆژیکی ئەرستۆدا دەرکەون، بە هەموو بەشەکانی چیرۆکەکەدا خوێن دەڕژێن. ئەگەر تەماشای مێژووی فەلسەفەی هیندۆس بکەین، دونیابینییەکانی هیندۆسی جگە لە پێکهاتە نەتەوەییەکانی خۆیان تێکەڵ بە توخمە عەرەبییەکانن. چیرۆکێک لە (جەمشیدنام) دا هەیە کە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە نێو خەڵکی  بڵاوبووەتەوە: ڕۆژێک، نوح پاڵکەوتبوو، چاوەکانی نوح خەوی لێکەوت. لەو کاتەدا نوح پانتۆڵی لەبەر نەبووە و قوماشەکەی بۆ پێشەوە دەکێشا. قوماشەکە بەهۆی بایەوە هەڵیکرد و حەورەتی نوح دەرکەوت. سێ کوڕەکەی بەلایدا تێدەپەڕین. حەزرەتی یافس بە بینینی ئەم دۆخە  چاوەکانی داخست و تێپەڕی، حەزرەتی سام بە دەستێک چاوەکانی گرت و بە دەستەکەی تریش قووماشەکەی ڕاکێشا و بەشە تایبەتیەکانی نوحی داپۆشی و تێپەڕی. کوڕەکەی هام بە گاڵتەجاڕیەوە وتی: ئای کراوە و داخراوە. لەو کاتەدا نوح لە خەو لە خەو هەڵسا و کاتێک گوێی لەم بابەتە بوو زۆر تووڕە بوو. بە یافێتی گوت: "نەوەکانت ببنە پاشا، بە سامی گووت: نەوەکانت هەم پاشا و هەم پێغەمبەر بن. بە هامیش گووت: "نەوەکانت کۆیلە و کۆیلە بن.''

مێژوونووسی  ڕۆژهەڵاتی موسا سەیرامی لە کتێبی "حەمیدی مێژوویی" (ئەنوەر بەیتور، چاپی ١٩٨٦ی دەزگای چاپخانەی نەتەوەیی پەکین چاپکراوە) سەرەتای مێژوو لە نوحەوە دەستپێدەکات. گەلانی تورک بە یافەت و بابل و یەمەن و عومان و عێراق و ئێران بە سام و گەلانی ئەفریقا و هیندستان بە هامەوە دەبەستێتەوە. پێدەچێت بارودۆخ لە مێژووی نووسراودا شایەدی جێبەجێبوونی دوعای نوح بێت. به ڵام ئه گه ڕ وا بزانین ڕاستیه مێژووییه کانی ناو مێژووی نووسراو ڕه ها نین یان مێژوو له قه ڵه می مرۆڤه وه لاوازی و سه ڕکێشی مرۆڤی هه یه ، وا هه ست ده که ین که له لێدوانه کانی مه لا موسا سه یرامی دا تۆنێکی ئەفسانەیی له دەرەوەی ئەزموون هه یه . لەم چیرۆکەی سەرەوە کێشەیەک دەبینین، سێ هەڵوێست بەرامبەر بە هەمان شت و ئەنجامە جیاوازەکانی دەرئەنجامی ئەو هەڵوێستانە: یافەت بە حەیاییەوە کۆچی دوایی کرد، ئەمەش ئامانجی ئەو تەقواییە بوو کە دەبوو پاشاکان هەیانبێت. سام بێگەردی هەبوو هەروەها پێوانە. بۆیە نەوەکانی شانشینی و حیکمەتی پێغەمبەرایەتییان پێ سپێردرا. هام بەهۆی بێئەدەبی خۆیەوە مەحکوم بوو بە چارەنووسی کۆیلایەتی. ئەگەر ئەم چیرۆکە لە واقیعی مێژوویی جیا بکەینەوە، ئەوا ئەو دەرەنجامە فیکرییەمان دەبێت کە هەڵوێستی خەڵک بەرامبەر بە شتەکان چییە، ئەزموون و مەعریفە و چارەنووسی هاوتایان دەست دەکەوێت. ئەم دەرەنجامە حوکمێکی بیرمەندی فەرەنسی ڕێنی دیکارت (١٥٦٠-١٥٩٦)مان بیردەخاتەوە: ژیری لە هەموو مرۆڤەکاندا وەک یەکە. کەواتە ناکۆکی لە بیروڕادا لە زیرەکتربوونی کەسێک لە کەسێکی ترەوە سەرهەڵنادات، بەڵکو لەو ڕاستییەوە سەرهەڵدەدات کە شێوازی بیرکردنەوەمان جیاوازە یان بیرکردنەوەکانمان ئاراستەی یەک هۆکار نییە. منداڵەکانی نوح بە وەڵامی جیاوازەوە لە هەمان کێشە نزیک بوونەتەوە و بەم شێوەیە ئەنجام و چارەنووسی جیاوازیان هەبووە. پەیوەندی نێوان کاریگەری و هۆکار لە چیرۆکی سەرەوە و لە قسەکانی دیکارتدا جەختی لەسەر کراوەتەوە. بەڵام یەکێکیان لە فۆڕمی وێنەدایە و ئەوی دیکەیان لە فۆڕمی هەستکردندایە کە لە نەریتی بیری ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا ناسراوە. یەکێک لەوانە ئەو ڕووداوەیە کە لە قەڵەمدا ڕوویدا و ئەوی دیکەیان ئەو ئەنجامەیە کە لە ڕووداوەکەوە دەرچووە. کەسانێک کە توانای دەرەنجامە عەقڵانییەکانیان نییە لەو ڕووداوە، هەرچەند ئەو چیرۆکەی سەرەوە بخوێننەوە، وانەکە فێر نابن. قسەکانی دیکارت بۆ کەسێک کە ناتوانێت دەرەنجامە فیکرییەکان لە ڕووداوە ڕاستەقینەکانی ژیانیدا جێبەجێ بکات، بێمانایە. ژیان پڕە لە مانا و وانە بۆ کەسێک کە پەیوەندی ناوەوەی نێوان وەرگێڕان و حیکمەت دەدۆزێتەوە. چیرۆک ڕووداوێکە بە حیکمەتەوە، حیکمەتیش چیرۆکێکە کە ڕووداوێکی لابراوە. بۆیە فەیلەسوفانی ڕۆژهەڵات ناتوانرێت بە پێی مۆدێلی فەلسەفی ڕۆژئاوا هەڵسەنگێندرێن، بەڵکو بەراوردکاریش دەکرێت.

ئەگەر بمانەوێت لە جیهانبینی و شێوازەکانی ناسینی گەلانی کۆن بکۆڵینەوە، لەوانەش زانستناسی مرۆڤناسی، ئەوا دەبێت چاومان لە ئەفسانە، فۆرمەکانی بیروباوەڕی ئایینی، تۆمارە زارەکی و نووسراوەکان، ئینجا مێژووی بەرهەمهێنان و ئابووری، پیشەسازی و نەریتی بیناسازیمان بێت. ئێمە ناتوانێت خۆمان لە تانەدان بپارێزین. بێ گومان ناتوانین مێژووی زانستی ئارکۆلۆژی یان مێژووی زانستی  بەبێ بوونی ئاسیای ناوەراست ڕۆژهەڵاتی دوور و پێشکەوتنەکانی گەلانی کۆنی نێوان دوو ڕووبار ئەوە دەزانین کە ژیریاری گریک چۆن پایەکانی  خۆی لەسەر ئەفسانەکانی ڕۆژهەڵاتی بوونیاد ناوە.

زۆر جاردۆزینەوە شوێنەوارییەکان لە ناوچەکەدا ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی دامەزراندنی مێژووی زانستی ئاسیای ناوەڕاست و ئاسیای سەروو و ڕۆژهەڵاتی دوور.  دەتوانین ئاماژە بە هەر قۆناغێکی مێژوویی بکەین.