ئاره‌زوو نستانی
گرینگیدانی کۆمەڵگەی نێوده‌وڵه‌تی به پرسی مافی مرۆڤ ڕابردوویه‌كی زۆری هه‌یه، به‌ڵام سه‌ره‌تا له ئاستی ده‌وڵه‌تاندا چه‌ندین هه‌وڵی گرینگ و شوێندانه‌ر له‌و بواره‌وه دراون، وه‌ك به‌ڵگه‌نامه‌ی مافه‌كانی مرۆڤ و هاووڵاتی ١٧٩٧ی فەڕانسە كه به سه‌ره‌تای هه‌وڵی ڕێك‌خراو و داڕێژراو بۆ ڕێزگرتن و پشتگیریی مافه‌كانی مرۆڤ داده‌نرێ. هه‌روه‌ها بڵاوكراوه‌ی مافی هاووڵاتیى ١٧٩١ی ئه‌مریكا و پاشان له ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا دامه‌زرانی خاچی سووری نێوده‌وڵه‌تی ١٨٦٤ و كۆنڤانسیۆنی ژنێڤی تایبه‌ت به كۆیلایه‌تی ساڵی ١٩٢٦، له هه‌وڵه به‌رچاوه‌كانی پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤ به‌ر له پێكهێنانی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانن.
ڕووداوه‌كانی شه‌ڕی دووه‌می جیهانی و پێشێلكاریی به‌ربڵاوی مافه‌كانی مرۆڤ له گۆشه و كه‌ناری جیهان، دامه‌زرێنه‌رانی ڕێكخراوی نەتەوە یه‌كگرتووه‌كانی به‌ره‌و دامه‌زرانی ڕێوشوێنی تایبه‌ت به پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤ هان دا. له مادده‌ی ١ی میساقی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كاندا ئاماژه به‌وه كراوه كه به‌ره‌وپێشبردن و ڕێزگرتن له مافه‌كانی مرۆڤ و ئازادییه بنه‌ڕه‌تییه‌كان بۆ هه‌موان به‌ده‌ر له نه‌ژاد، ڕه‌گه‌ز، زمان و یان ئایین له ئامانجه سه‌ره‌كییه‌كانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه. دامه‌زرانی كۆمیسیۆنی مافه‌كانی مرۆڤ له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی وه‌ك یه‌كێك له ئۆرگانه سه‌ره‌كییه‌كانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان به‌رهه‌می ئه‌و بارودۆخه تایبه‌ته‌ی دوای شه‌ڕ بوو كه ساڵی ١٩٤٦ دامه‌زرا. كۆمیسیۆن له داڕشتن و جیهانگیركردنی ستاندارده نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی مافی مرۆڤ ڕۆڵێكی گرینگی گێڕا و سه‌ره‌تا به بڵاوكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نامه‌ی نائیلزامی به‌ڵام گرینگی جاڕنامه‌ی جیهانیی مافه‌كانی مرۆڤ له ساڵی ١٩٤٨ سه‌رنجی وڵاتانی بۆ ماف و ئازادییه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی مرۆڤ ڕاكێشا. ئه‌و به‌ڵگه‌نامه‌یه تا ئێستاش به گرینگترین و له هه‌مان كاتدا گشتگیرترین بەڵگەنامەی نێوده‌وڵه‌تی داده‌نرێ كه به ئامانجی ڕێزگرتن له ماف و ئازادییه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی مرۆڤ بڵاو كراوه‌ته‌وه.
گه‌وره‌ترین كه‌مایه‌سیی جاڕنامه‌کە بریتی بوو له نائیلزامی بوونی، هه‌ر بۆیه كۆمیسیۆن له ١٩٦٦ هه‌ر دوو ڕێككه‌وتننامه‌ی مافه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان و مافه ئابووری، كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگییه‌كانی به په‌سندی كۆڕی گشتی گه‌یاند و زۆربه‌ی وڵاتانی جیهان واژۆیان له‌سه‌ر كرد. به‌شێوه‌یه‌كی گشتی چالاكییه‌كانی كۆمیسیۆنی مافه‌كانی مرۆڤ به‌سه‌ر سێ قۆناغدا دابه‌ش ده‌كرێ: له ساڵی ١٩٤٦ هەتا ١٩٦٦ به قۆناغی داڕشتن و سه‌قامگیركردنی ستاندارده نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كانی مافی مرۆڤ داده‌نرێ. له ١٩٦٧ به‌ولاوه‌یه كه كۆمیسیۆن له ڕێگه‌ی ئاماده‌كردنی ڕاپۆرتی بابه‌تی و هه‌روه‌ها پێكهێنانی گرووپی جیاوازی كاری به‌دواداچوون بۆ پێشێلكارییه‌كانی مافی مرۆڤ له وڵاتانی جیهان ده‌كا. له ساڵی ١٩٩٠ەوە قۆناغی سێهه‌می چالاكیی كۆمیسیۆن ده‌ست پێ ده‌كا كه تێیدا كۆمیسیۆن سه‌باره‌ت به پرسه‌كانی په‌یوه‌ندیدار به مافی مرۆڤ و به‌ره‌وپێشبردنی مافه فه‌رهه‌نگی، كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوورییه‌كان، ڕاوێژ پێشكه‌شی وڵاتان ده‌كا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كۆمیسیۆنی مافه‌كانی مرۆڤ له جێگیر كردنی بنه‌ماكانی مافی مرۆڤدا كاریگه‌رییه‌كی گه‌وره‌ی دانا، به‌ڵام له ساڵی ٢٠٠٦ هه‌ڵوه‌شایه‌وه و جێگه‌ی خۆیدا به شوڕای مافه‌كانی مرۆڤ. شوڕا پێچه‌وانه‌ی كۆمیسیۆن به‌دواداچوون بۆ پرسی مافی مرۆڤ له هه‌موو وڵاتانی ئه‌ندامی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان به‌بێ جیاوازی و به شێوه‌ی ده‌وره‌یی ده‌كا. ئه‌و میكانیزمه ده‌وڵه‌تانی هان دا بۆ باشتركردنی دۆخی مافه‌كانی مرۆڤ له خوله‌كانی داهاتوودا، بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان هه‌رچی زیاتر له‌گه‌ڵ پڕه‌نسیپه په‌سندكراوه‌كانی مافی مرۆڤ بگونجێنن.
له ئامانجه‌كانی پێكهێنانی ئه‌نجومه‌نی مافی مرۆڤی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بریتی بوو له به‌ستنه‌وه‌ی پێشێلكاریی به‌ربڵاوی مافه‌كانی مرۆڤ به فه‌سڵی حه‌وته‌می مه‌نشووری نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان واته هه‌ڕه‌شه‌ی ئاسایش و ئه‌منیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی بوو كه له پڕۆژه پێشنیارییه چاكسازییه‌كه‌ی كوفی عه‌نان، سكرتێری ئه‌وكاتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كاندا هاتبوو. به‌پێی ئه‌و پێشنیاره ئه‌گه‌ر پێشێلكاریی به‌ربڵاوی مافه‌كانی مرۆڤ له وڵاتان له لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی مافی مرۆڤه‌وه پشتڕاست بكرێته‌وه، ده‌رگا بۆ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش ده‌كرێته‌وه كه ده‌ستێوه‌ردان بكا. به‌ڵام ئه‌و هه‌وڵه سه‌ری نه‌گرت و له بڕیارنامه‌ی دامه‌زراندنی شوڕای مافی مرۆڤ نه‌چه‌سپێنرا، كه دیاره وڵاتانی پێشێلكاری مافه‌كانی مرۆڤ و یه‌ك له‌وان كۆماری ئیسلامی له دژبه‌رانی ئه‌و پێشنیاره بوون.
شوڕای مافی مرۆڤ به‌رپرسیاره‌تیی سه‌ره‌كی هه‌یه له په‌ره‌پێدان و ڕێزگرتن له مافه‌كانی مرۆڤ و ئازادییه بنه‌ڕه‌تییه‌كان. ئه‌و شوڕایە له سه‌ریه‌تی به‌دواداچوون بكا بۆ پێشێلكارییه‌كانی مافی مرۆڤ له وڵاته جیاوازه‌كان و ڕێوشوێنی پێویست بگرێته به‌ر. شوڕا جیا له‌وه‌ی وه‌ك ئۆرگانێكی سه‌ر به كۆڕی گشتی پێگه‌ی یاسایی به‌رزتره له كۆمیسیۆنی مافی مرۆڤ، له هه‌مان كاتدا له‌ڕووی لۆجێستیکی و پێكهاته‌ییه‌وه قورسایی زیاتری هه‌یه و بڕیاره‌كانی له ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا خاوه‌ن پله و قورسایی زیاترن. شوڕا پێچه‌وانه‌ی كۆمیسیۆنی مافی مرۆڤ له هه‌ر كاتێكدا ده‌توانێ لێكۆڵینه‌وه له پرسی پێشێلكاریی مافه‌كانی مرۆڤ بكا. جگه له‌وه شوڕا له ئاماده كردنی ڕاپۆرته‌كانیدا پشت به‌و زانیارییانه ده‌به‌ستێت كه له لایه‌ن ده‌وڵه‌تان، ڕێكخراوه ناده‌وڵه‌تییه‌كان و هه‌روه‌ها نوێنه‌رانی کۆمەڵگەی مه‌ده‌نی ده‌به‌ستێ، له كاتێكدا كۆمیسیۆن ته‌نیا پشتی به ده‌وڵه‌تان ده‌به‌ست.
دوابه‌دوای مه‌حكووم‌كردنی كۆماری ئیسلامیی ئێران له شوڕای مافی مرۆڤی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان كه وێڕای مەحکووم‌كردنی پیشێلكاریی سیستماتیكی مافه‌كانی مرۆڤ له ڕه‌وتی خۆپێشاندانه‌كانی ئێران، بڕیاری پێكهێنانی كۆمیته‌یه‌كی بۆ لێكۆڵینه‌وه له ڕاستییه‌كانی ئه‌و پێشێلكارییانه دا. لێژنه‌ی ده‌رخه‌ری ڕاستییه‌كان زۆربەی جار كاتێك پێك دێ كه ئیدیعای پێشێلكاری به‌ربڵاو و سیستماتیك له وڵاتێك له ئارادا بێت كه بنه‌ما په‌سندكراوه‌كانی یاسای نێوده‌وڵه‌تیی مافه‌كانی مرۆڤ و هه‌روه‌ها یاسای نێوده‌وڵه‌تیی مرۆڤدۆستانه پێشێل كرابێت. ئامانجی شوڕا له پێكهێنانی ئه‌و لێژنه‌یه بریتیه له پشتڕاست كردنه‌وه‌ی پێشێلكاریی بنه‌ماكانی یاسای نێوده‌وڵه‌تیی مافه‌كانی مرۆڤ كه گریمانه ده‌كرێ له ماوه‌ی ڕاپه‌ڕینی ئهمدواییانهی خه‌ڵكی ئێراندا ڕوویان دابێت. لێژنه‌ی ده‌رخه‌ری ڕاستییه‌كان لێكۆڵینه‌وه ده‌كا له دۆخی مه‌ترسیداری مافی مرۆڤ و به‌تایبه‌ت ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته به ئه‌شكه‌نجه و ئێعدام و خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ژنان و ده‌سبه‌سه‌ر كردن به هۆكاری سیاسی و ته‌نیا به‌هۆی به‌شداری له خۆپێشاندان و ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕینه‌كان. له كۆبوونه‌وه‌ی شوڕای مافی مرۆڤدا ڕاسته‌وخۆ ئاماژه به كوشتنی خه‌ڵكی مه‌ده‌نی و ته‌قه له منداڵان كراوه كه به‌پێی ئه‌ساسنامه‌ی دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی ده‌كه‌ونه خانه‌ی تاوانی دژی مرۆڤایه‌تییه‌وه.
ئه‌وه‌ی كه پێویسته سه‌باره‌ت به‌و ڕووداوه ئاماژه‌ی پێ بكرێ ئه‌وه‌یه كه سه‌رنجی کۆمەڵگەی نێوده‌وڵه‌تی له‌سه‌ر به‌رنامه‌ی ناوكی و هه‌روه‌ها سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی كۆماری ئیسلامییه‌وه به‌ره‌و پێشێلكاریی مافه‌كانی مرۆڤ گۆڕاوه. کۆمەڵگەی نێوده‌وڵه‌تی، كۆماری ئیسلامیی ئێرانی پێشێلكاری مافی مرۆڤ به مه‌ترسی ده‌زانێ و به‌ره‌به‌ره خۆی له‌گه‌ڵ خواست و داواكارییه‌كانی گه‌لانی ئێران زیاتر ده‌گونجێنێ. بێگومان ئه‌وه‌ش به‌رهه‌می ڕاپه‌ڕینی جه‌ماوه‌ریی خه‌ڵكی ئێران و پشتیوانیی ڕه‌وه‌ندی ئێرانی له ده‌ره‌وه‌ی وڵاته كه بۆته هۆكاری سه‌ره‌كیی ئه‌و گۆڕانكارییه. له نزیك دوو مانگ و نیو ڕاپه‌ڕینی خه‌ڵكی ئێراندا، وڵاته جیاوازه‌كان زیاتریان ته‌حریمیان به‌هۆی پێشێلكاریی مافی مرۆڤ به‌سه‌ر ڕژێمی ئێراندا سه‌پاندوه‌و ئه‌و ڕه‌وته ڕۆژ به ڕۆژ زیاتر له په‌ره‌سه‌ندن دایه.
ئه‌وه‌ی له‌و ماوه‌یه‌دا بۆته جێگای پرسیار و مشتومڕ چ له ئاستی کۆمەڵگەدا و چ له ئاستی نوخبه‌ی قانوونیدا ئه‌وه‌یه كه بڕیارنامه‌ی شوڕای مافی مرۆڤ خاوه‌ن هێزی جێبه‌جێكار نییه و ئه‌نجامێكی ئه‌وتۆی بۆ كۆماری ئیسلامی به‌دواوه نابێ.
ئه‌و گریمانه‌یه له دوو ڕووه‌وه شایانی هه‌ڵسه‌نگاندنه. ئه‌وه‌ی كه بڕیارنامه‌كانی شوڕای مافی مرۆڤ ئیلزامی نین له‌و ڕووه‌وه ڕاسته كه وه‌ك یاسای نێوخۆیی زه‌مانه‌تی جێبه‌جێ كردنیان نییه و هیچ لایه‌نێك ناتوانێ به زه‌بری هێز كۆماری ئیسلامی ناچار به پێبه‌ندبوون به ستاندارده‌كانی مافی مرۆڤ بكا كه له لایه‌ن ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌وه هه‌وڵیان بۆ ده‌درێ.
له ڕوویه‌كی تره‌وه ده‌توانین بڵێین بڕیاری شوڕا ئیلزامییه و له ئه‌گه‌ری پێمل‌نه‌بوونی كۆماری ئیسلامی سزا یان پاشهاتی خراپی بۆ حكوومه‌ت لێ ده‌كه‌وێته‌وه. به‌شێوه‌یه‌ك كه پرێستیژ و ئێعتیباری ئێران ڕوو به دنیای ده‌ره‌وه لاواز ده‌كا. كاتێك له دامه‌زراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا ده‌نگی وڵاتێك كز ده‌بێ، به هه‌مان شێوه سه‌نگی وڵات له بواره جیاوازه‌كانی ئابووری و فه‌رهه‌نگیشدا داداه‌به‌زێ و له مه‌یدانی دیپلۆماسیشدا ته‌ریك ده‌كه‌وێته‌وه.
له ماوه‌ی زیاتر له چل ساڵی ڕابردوودا زۆربه‌ی وڵاتانی ڕۆژئاوایی و به گشتی کۆمەڵگەی نێوده‌وڵه‌تی له پێناو پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیاندا چاویان له پێشێلكارییه‌كانی مافه‌كانی مرۆڤدا داخستوه. هه‌ڵوێستی ڕاشكاوانه‌تر و مرۆڤ ته‌وه‌ری ئه‌مدواییانه و یه‌ك له‌وان مه‌حكووم كردنی كۆماری ئیسلامی له لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی مافی مرۆڤی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه ئاماژه‌یه بۆ هێزی ڕاپه‌ڕینی ئهمدواییانهی گه‌لانی ئێران و تێگه‌یشتنی کۆمەڵگەی نێوده‌وڵه‌تی له گۆڕانكارییه چاوه‌ڕوانكراوه‌كانی ئێران.
ئەم بابەتە لە ژمارەی٨٣٦ی ڕۆژنامەی کوردستان بڵاو کراوەتەوە.
