سۆران شەمسی
لە قوتابخانەکانی کچان لە کوردستان و ئێران زنجیرەیەک ڕووداوی بەئەنقەست و یەک لە دوای یەک لەم ماوەیەدا ڕوویان داوە و قوتابییانی ژمارەیەکی زۆر لە قوتابخانەکانی کوردستان و ئێران بە شێوەیەکی گوماناوی ژەهراوی کراون. ئەم ڕووداوە لە ٩ی خەرمانانی ساڵی ١٤٠١ لە قوتابخانەیەکی ئامادەیی کچان لە شاری قوم دەستی پێ کرد. لەو کاتەوە بە سەدان قوتابی لە قوتابخانەی شاری قوم کە زۆربەیان قوتابخانەی کچان بوون، ژەهراوی بوون و ئەم ڕووداوانە تەنیا لە قومدا قەتیش نەکراوەتەوە و بۆ شارەکانی دیکەی سەرانسەری ئێران درێژ کراوەتەوە. زۆربەی ئەو قوتابییانە کچ بوون و لە چەند حاڵەتێکی کەمدا ژەهراویبوون لە قوتابخانەکانی کوڕانیشدا تۆمار کراوە و گیانلەدەستدانی کچێکی قومی بۆ ئەو هێرشانە گەڕێندراوەتەوە.
تا ئێستا لە ماوەی زیاتر لە سێ مانگی ڕابردوودا زیاتر لە ٨٠٠ کەس لە قوتابخانەکاندا ژەهراوی بوون. دوو کەسیان مامۆستان و زیاتر لە ٦٥٠ قوتابییان کچن و بەشێکیشیان خوێندکاری پیاون، لێکۆڵینەوەکان سەبارەت بە جۆری ژەهراویبوونەکە بێ ئەنجام بووە.
لە ناڕەزایەتیدەربڕین بەرانبەر بەم هێرشانە لە شارەکانی وەک تاران، ئیسفەهان، کرماشان و ئەردەبێڵ ناڕەزایەتی بەڕێوە چووە. هێزەکانی حکوومەت لە تاران و کرمان هێرشیان کردە سەر خۆپیشاندەران و گروپێکیان دەسبەسەر کرد.
کۆماری ئیسلامی لە یەکەم ڕۆژی دامەزراندنیەوە ڕێبازێکی ژنکوژی هەبووە. هەر لە سەرەتاوە ئەم دەسەڵاتە حیجابی کردە زۆرەملێ، هاوسەرگیریی منداڵ و کچی بە شەریعەت و یاسا ڕاگەیاند، دەستدرێژی بۆ سەر کچان لە زیندان بەشێک لە شەریعەت بوو، دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر زیندانییەکان بە مەبەستی بەدەستهێنانی دانپێدانانی زۆرەملێ بە سزای یاسایی دادەنرا.
لە سەردەمی "شۆڕشی ژینا"دا ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی ئاستی تاوانە سیستماتیکەکانی دژی کچان و ژنان بەرز کردەوە. لە پشت ئەم هێرشە بەرفراوانەوە کە بە تەواوی هەماهەنگ و سیستەماتیکن. ئامادەبوونی ناڕەزایی کچان لە قوتابخانە و زانکۆکان و پاشان لەسەر شەقام هەموو سیستەمی کۆماری ئیسلامیی تووشی سەرسووڕمان کرد و لەوەش خراپتر، بە شێوەیەکی شەرمەزارانە شکستی هێنا لە بەرنامەکانی پەروەردەیی و نزیکبوونەوەی ئەو سیستەمە، بەتایبەت ڕاهێنانی کچان کە تەنیا ئەرکی وەچەخستنەوەی بۆ پێناسە کردوون.
ژەهراویکردنی زنجیرەیی کچانی قوتابخانە ڕۆژ بە ڕۆژ بەربڵاوتر دەبێتەوە، قوتابخانە بە قوتابخانە و شار بە شار. ئەم تاوانە بەئەنقەست و قێزەون و سەدەی ناوەڕاستییە کچانی بێتاوانی کردووەتە ئامانج بەبێ ئەوەی بەربەستێک لەبەردەمیاندا ببینێت.
بە گرنگیدان بە هەواڵەکان ئەوەندە قورس نییە کە بزانین ئەم تاوانە بەمەبەستی ترساندن و پاسیڤکردن و تۆڵەسەندنەوە لە گەنجان لە ئێران داڕێژراوە. ڕاستییەکەی ئەوەیە کە ڕاپەڕینی نەتەوەیی لاپەڕەیەکی لە کۆمەڵگەی ئێراندا هەڵگێڕاوە. قوتابییان، وەک ڕۆشنبیران و هێزی بزوێنەری ئەم ڕاپەڕینە، چیتر گوێڕایەڵی ملهوڕیی ئەم حکوومەتە نابن و لەم دۆخەدا بیرتەسکیی نیزام ڕوو لە ڕێکخستنەکانی تر دەکات.
دوای تێپەڕبوونی نزیکەی پێنج مانگ بەسەر ناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەکان کە بە شەهیدبوونی ژینا ئەمینی دەستی پێ کرد، خەڵک ڕێگەی بە هیچ کەسێک نەداوە ئەم بزووتنەوەی کۆمەڵایەتییە بشێوێنێت یان دەستی بەسەردا بگرێت. ڕێژیم، لەگەڵ شوێنکەوتووانی، هەوڵی داوە خەڵک ناچار بکات بێدەنگ بێت و لە ماڵەوە بمێنێتەوە بە هەر شێوەیەک بێت، لەوانە خۆپیشاندانی شەقام، زیندان، ڕفاندن، لێدان، تۆقاندن و هتد خوێندکارەکەی) لێی داوە.
نەتەوەکانی ئێران دەبێ بە بەرپرسیارێتییەوە بەدواداچوون بۆ ئەو پرسە بکەن و هەمووان وەک ئەم هەموو کاتە، بەهەستیارییەوە بەدواداچوون بۆ بابەتەکە بکەن و بە گەیشتن بە ئەنجامێک وڵامێکی گونجاو بە ئەم تێرۆرە دەوڵەتییە بدەنەوە. کۆماری ئیسلامی کە گەیشتووەتە چەقبەستوویی قبوڵکردن و شەرعییەت، وەک دیکتاتۆرەکانی مێژوو هەوڵ دەدات پێش بە ناڕەزایەتییە سەرانسەرییەکانی داهاتوو بگرێت. بەئامانجگرتنی قوتابخانەکانی کچان کارێکی کینەیییانەیە لە دژی دروشمی پێشکەوتنخوازانەی ژن، ژیان، ئازادی. ئاشکرایە کە بەرپرسیاریەتیی هەموو ڕووداوەکان لە ئەستۆی سەرکردە و دامەزراوە ئەمنییەکان و سپای پاسدارانە. هەوڵە وەهمییەکانی تاوانبارانی حکوومەت بۆ ئاساییکردنەوەی دۆخەکە تەنها دڵنیامان دەکاتەوە کە حکوومەت هیچ پلانێکی بۆ هەموو بوارەکان بە ئابووری و سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوە و ئاسایش و... نییە.
لەگەڵ پێشکەوتنی شۆڕشەکەمان، لەگەڵ زیادبوونی دەسەڵاتی شۆڕشەکەمان، لەگەڵ بەردەوامبوونی شۆڕش بە شێوەی جۆراوجۆر لە بەشە جیاجیاکانی کۆمەڵگادا، لەگەڵ کۆتاییهاتنی پێشکەوتنەکانمان بە سەرکەوتنی شەقام، کۆماری ئیسلامی دڕندەتر دەبێت و هێزەکانی ژێر فەرماندەیی زیاتر هارتر دەبن و زیاتر لەوەی هەمیشە ڕوخساری دژەمرۆیی و تیرۆریستیی خۆیان ئاشکرا دەکەن بۆ ئەوەی سیستەمی پیسەکەیان بپارێزن.
بەپێی هەندێک بەڵگە، ئەنجامدەرانی هێرشی بێشومار و بەربڵاو بۆ سەر قوتابخانەکانی ناوچە جیاجیاکانی وڵات کە زۆرینەی ڕەهای لە قوتابخانەکانی کچان و نووستنی کچان ڕوویان داوە، هێزێکی ڕاهێنراون کە پێشتر بەشێوەی دڕندانە ئازیزان و هەڤاڵانمان لە شەقامدا سەرکوت کردووە، قوتابخانە و زانکۆکان.. تێوەگلاون لە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی.
کۆماری ئیسلامی لە ترسی سەرکەوتنی شۆڕشی مەزنمان، تاوانێکی دیکەی ئەنجام داوە کە بە دڵنیاییەوە لێکەوتەی قەرەبوونەکراوی دەبێت. ئەم کردەوەیە لە کۆماری ئیسلامی کە تا ئێستاش بە ئامانجی سڕینەوەی ڕوخساری ئەو پرسە لەلایەن بەرپرسە باڵاکانییەوەیە و هێشتا نەیوێراوە ڕاستەوخۆ پشتیوانی لێ بکات، بە دڵنیاییەوە بۆ حکوومەت گران دەبێت. ئەرکی کۆمەڵگە ڕوونە، وەک وڵامی ئێمە ناڕەزایەتیی گشتی و "ژن بۆ ژیانی ئازاد" و "مەرگ بۆ کۆماری ئیسلامی"، لە وڵامی ئەم حکوومەتە و لایەنگرانی کە وەک بنەماڵەی خوێندکاران لە ناڕەزایەتییەکانیان بە دروشمی مەرگ بۆ کۆماری ئیسلامی بە دروستی قسەیان لەسەر ئەم تاوانانە کرد، لەم ڕووەوە مانگرتنی نەتەوەیی مامۆستایان و خوێندکاران لە زانکۆکان و پێشکەوتنی شۆڕشەکەمان، پێویستە ناڕەزایەتیی خۆمان بەرامبەر بەو تاوانبارانە نیشان بدەین و بە کۆی دەنگ ڕابگەیەنین: کۆماری ئیسلامی هۆکاری کوشتار و نائەمنی لە کۆمەڵگا و زانکۆ و قوتابخانە و ژینگەی کارە و ئەم هەلومەرجانەش ناتوانن بەردەوام بن و دەبێت بە ئیرادەی ئەندامانی کۆمەڵگا کۆتایی بەو مەرجانە بێنن و ئەم حکوومەتە و مێکانیزمەکان دەبێت ئیفلیج بکرێن و لەناو ببرێن.
کۆمەڵگایەکی سەلامەت، شوێنێکی سەلامەت بۆ ژیان، شوێنێکی سەلامەت بۆ خوێندن و کارکردن یەکێکە لە مافە سەرەتاییەکان بۆ خوێندکار و هەموو هاووڵاتی و مرۆڤێک. ئەم داواکارییە لە ڕێگەی ناڕەزایەتی و مانگرتنی سەرتاسەری و گشتیی بەهێزترەوە بەدەست دەهێنین و کۆماری ئیسلامی زیاتر پاڵ دەنێین بۆ دواوەی دۆڵی ڕووخان. لەم ڕووەوە پێشبینی دەکەین مامۆستایانی ئازادیخواز چالاکانە لەگەڵ خوێندکارەکانیان و خانەوادەکانیان بن.
ڕێژیم دەزانێت کە توانای وەڵامدانەوەی لانیکەمی داخوازییەکانی خەڵکی نییە و تەنیا لە ڕێگەی تیرۆر و ئێعدام و دەستدرێژییەوە دەتوانێت ناڕازییان ناچار بکات بێدەنگ بن و تا ڕادەیەک و بە شێوەیەکی کاتی سەرکوتیاان بکات. هەروەها دامەزراوە ئەمنییەکانی سیستەمەکە پێیان وایە کە ناوەندی ناڕەزایەتییەکانی داهاتوو، بە پشتبەستن بە ئەزموونی شۆڕشی ژینا، قوتابخانە و زانکۆکان دەبن و خوێندکاری کچیش ئەکتەری سەرەکیی ئەو ناڕەزایەتییانە دەبن.
ئەزموونی ناڕەزایەتییەکانی ئەم دواییە دەریخست کە کچانی هەرزەکار و گەنجی وڵات هەم توانای سەرکردایەتیکردنی ناڕەزایەتی و هەم هێزی کۆکردنەوەی کۆمەڵایەتییان هەیە. جگە لەوەش، ئامادەبوونی کچان و ژنان لە هێڵی پێشەوەی ناڕەزایەتییەکان کاردانەوەی جیهانی بێ وێنەی لێکەوتەوە و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناچار کرد هەڵوێستی توند لە دژی ئامادەبوونی کچان و سەرکوتکردنی دڕندانەیان بگرێتەبەر و تێچووی قورس بەسەر کۆماری ئیسلامیدا بسەپێنێت.
کۆماری ئیسلامی سیستەمێکی ئاسایی نییە کە لەسەر بنەمای لۆژیک و ڕێبازە تەقلیدییەکانی حوکمڕانی کێشەکان چارەسەر بکات، بەڵکو دەسەڵاتێکە کە لە ڕێگەی دروستکردنی قەیرانەکانەوە بەردەوام بووە. لەم ڕوانگەیەوە و بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی ژیانی ڕۆژانەی خەڵک ڕووبەڕووی تەحەدای گەورە دەبێتەوە و ئەگەری دەستپێکردنەوەی ناڕەزایەتییە کۆمەڵایەتییە بەربڵاوەکان لە وڵاتدا دەبێت.
هەرچەشنە دروستکردنی قەیران لە هەر ڕەهەند و ئاستێکدا لە ئێراندا پێشەکییەکە بۆ بڕیاردانی تەحەدای دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی لە ئایندەیەکی نزیکدا. هەر لەبەر ئەم هۆکارەش کیمیابارانکردنی قوتابخانەکانی کچان بە هەنگاوێک دادەنرێت بۆ بێلایەنکردنی یەکێک لە گرنگترین فۆکۆسەکانی ناڕەزایەتییەکانی داهاتوو. لە زۆرێک لە قەیرانە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان لە ماوەی ٤٤ ساڵی ڕابردوودا، دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی بە بەستنەوەی دۆسییەکان بە "دوژمنی دەرەکی" و "دزەکار و سیخوڕ" هەوڵیان داوە خۆیان لە چارەسەرکردنی کێشەکە و دادگاییکردنی تاوانبارانی سەرەکی بەدوور بگرن.
ئەو ئیدیعایانەی کە بە هیچ بەڵگە و بەڵگەنامەیەک بۆ سەلماندنی نەخراوەتەڕوو و پێ دەچێت تەنیا بۆ چەپڵەلێدان و کوێرانە بەرگریکردن لە کۆماری ئیسلامی دەرببڕدرێن.
پێویستە زیاد بکرێت بۆ ژمارەی ئەو بەرپرس و کەسایەتییانەی نێو سیستەمی ئیسلامیی ئێران کە لە قەیرانە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان لە جیاتی پێشکەشکردنی ڕێگاچارە یان ڕەخنە لە هۆکارەکانی قەیرانەکان، هەوڵی بەرگریکردن لە سیستمە خۆشەویستەکەیان دەدەن و قازانجی شەخسی بەدەست دەهێنن.
ئەم هێرشانە کاتێک ڕوویان داوە کە حکوومەت بە سەرۆکایەتیی تاکێک یان دیکتاتۆرێک لە قەیرانێکی گەورەدا بێت. کاتێک دیکتاتۆر هەڵمی تەواو دەبێت و ترسی ئەوەی هەیە بازنەی نەیارەکانی تەسکتر بێتەوە و حکوومەت لەدەست بچێت، هەوڵ دەدات بە بەکارهێنانی تیرۆری کیمیایی ڕۆژانی دەسەڵاتی خۆی درێژ بکاتەوە. بە لەبەرچاوگرتنی مێژووی کۆماری ئیسلامی لە تێرۆری بەکۆمەڵی نەیاران و حاڵەتی هاوشێوەی مامەڵەی توندوتیژی لەگەڵ ژنان و تێوەگلان لە کیمیاباراندا، ئەگەری ئەوە زیاتر دەبێت کە کۆماری ئیسلامی بە هەمان شێوە هەستی بە پێویستی ترسی گشتی و تیرۆری کیمیایی کرد بۆ درێژەدان بە دەسەڵاتی خۆی.
بیوتیرۆریزم یەکێکە لەو شێوازە مشتومڕاویانەی کە بەزۆری لە شەڕەکاندا بەکاردەهێنرێت. بەڵام خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە کە زۆربەی دیکتاتۆرە ناسراوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مێژوویەکیان هەیە لە بەکارهێنانی کیمیاباران دژی نەیارانی ناوخۆیی خۆیان.
کۆماری ئیسلامی دواگەڵای وانەکانی سەرکوت و کوشتن و تێرۆر کە لە دیکتاتۆرەکانی جیهان فێر بووە، یەک بە یەک تاقی دەکاتەوە، بۆ ئەوەی ڕەنگە ڕاپەڕینی سەرتاسەریی "ژن، ژیان، ئازادی" دواجار نەبێت بە هەنگاو بۆ کۆتاییهاتنی کۆماری ئیسلامی.
