کەریم پەرویزی
ڕۆژههڵاتی نێوه‌ڕاست، ئه‌و ناوچه جوغرافیاییه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌بوونی ده‌یان و سه‌دان جۆراوجۆریی سروشتی و فه‌رهه‌نگی و نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی، كه ده‌توانن ببنه هۆكارێک بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندیی ناوچه‌كه، به‌ڵام بوونه‌ته هۆی به‌ڵا و نه‌گبه‌تی بۆ خه‌ڵكی ناوچه و مێژووی دوور و نزیكی هه‌رچی هه‌ڵ ده‌ده‌یه‌وه، هه‌ر شه‌ڕ و كوشتار و نائارامیی تێدا به‌دی ده‌كرێ.
دوكتۆر قاسملووی نه‌مر له شوێنێک له‌سه‌ر ڕۆژههڵاتی نێوه‌ڕاست و پرسی نائارامی و نه‌بوونی ئاشتی و هه‌روه‌ها هاتنه‌ئارای تێرۆریزمه‌وه، ده‌ڵێ كه وڵاتانی جیهان، تێرۆریزیم به‌پێی ویست و ڕوانگه‌ی خۆیان لێک ده‌ده‌نه‌وه و ئێمه پێمان وایه كه تێرۆریزمی ده‌وڵه‌تی و تێرۆریزمێک كه ڕێژیمی خومه‌ینی پێڕه‌وەیی لێ ده‌كا مه‌ترسیدارتره له هه‌موو جۆرێكی دیكه‌ی تێرۆریزم. به‌ڵام له‌م ڕۆژههڵاتی نێوه‌ڕاسته‌دا هه‌تاكوو پرسی سه‌ره‌كیی ناوچه‌كه چاره‌سه‌ر نه‌كرێ، ناتوانی چاوه‌ڕوانیی ئه‌وه‌ت هه‌بێ كه ئاشتی و ئارامی له ناوچه وه‌دی بێ. دوكتۆر قاسملوو ده‌ڵێ كه پرسی سه‌ره‌كیی ناوچه‌ی ڕۆژههڵاتی نێوه‌ڕاست، پرسی سته‌مه له‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌كان و نه‌ته‌وه‌كان به‌سه‌ر وڵاتانی جیاوازدا دابه‌ش كراون به بێ ئیراده‌ی خۆیان و به یارمه‌تیی ئێستعماری نێونه‌ته‌وه‌یی. هه‌تا ئه‌م نه‌ته‌وانه به شێوه‌ی دادپه‌روه‌رانه مافی چاره‌نووسیان دابین نه‌كرێ و بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نووسی خۆیان، به ده‌ستی خۆیان نه‌بێ و هه‌تا دادپه‌روه‌یی كۆمه‌ڵایه‌تی له ناوچه دابین نه‌كرێ، كێشه و ئاڵۆزی له ڕۆژههڵاتی نێوه‌ڕاست به‌رده‌وام ده‌بێ.
نزیك به چل ساڵ به‌سه‌ر ئه‌و وته‌یه‌ی دوكتۆر قاسملوو تێده‌په‌ڕێ و ئێستا سیمای ڕۆژههڵاتی نێوه‌ڕاست له هه‌موو كات ئاڵۆزتره و هیچ ئاشتییه‌كی تێدا به‌دی ناكرێ!
ڕۆژی هه‌ینی ١٩ی ڕەشه‌مه، ١٠ی مارسی ٢٠٢٣، هه‌واڵێكی سه‌رسووڕهێنه‌ر له دونیا بڵاو بوویه‌وه و چاودێرانی سیاسی به سه‌رسووڕماوییه‌وه له‌و دۆخه‌یان ده‌ڕوانی. هه‌واڵه‌كه ئه‌مه بوو: ڕێژیمی ئێران و ده‌سه‌ڵاتی عه‌ره‌بستانی سعوودی دوای ٧ ساڵ له دابڕانی پێوه‌ندییه‌كانیان و داخرانی باڵوێزخانه‌كانیان له‌لای یه‌كدی، له‌ناكاو له چین ڕایانگه‌یاند كه پێوه‌ندیه‌كانیان ئاسایی ده‌كه‌نه‌وه و باڵوێزخانه‌كانیان ده‌كه‌نه‌وه!
له ماوه‌ی چه‌ند سالی ڕابردوودا چه‌ند جار به نێوبژیوانیی عێراق، نوێنه‌رانی كۆماری ئیسلامی و عه‌ره‌بستان پێكه‌وه دانیشتبوون و هه‌وڵی ئاساییكردنه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌كانیان دابوو، به‌ڵام به ئاكامێكی ئه‌وتۆ نه‌گه‌یشتبوو.
له چه‌ند مانگی ڕابردووشدا هه‌ندێ جار به‌رپرسانی ڕێژیمی ئێران له وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه ڕایانگه‌یاند كه هه‌ندێ داواكاری بۆ درێژده‌ان به دانیشتنه‌كان له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بستان هه‌یه و دیار بوو كه ڕێژیمی تاران تامه‌زرۆی ده‌ستپێكردنهو‌ه‌ی پێوه‌ندی و دانوستانه‌كانه، به‌ڵام هیچی لێ شین نه‌ده‌بووه‌وه.
ئه‌وه‌ی كه له‌م چه‌ند مانگه‌ی ڕابردوودا عه‌ره‌بستان زۆر به گه‌رموگوڕی به‌ره‌و پێشوازی وتووێژ له‌گه‌ڵ ڕێژیمی خامنه‌یی نه‌ڕۆیشت، جیا له‌هه‌ر هۆكارێكی پشت په‌رده، ده‌توانێ ئه‌و هۆكاره‌شی هه‌بێ كه چاوه‌ڕوانی ئه‌وه بووبن كه وه‌زعی ئاڵۆزی نێو ئێران به‌ره‌و كوێ ده‌ڕوا و شۆڕشی ژینا ده‌بێ به چی؟ بۆیه ڕه‌نگه وڵامی ساردیان به په‌یامه‌كانی خامنه‌یی دابێ كه ژێربه‌ژێر و ڕه‌نگه له ڕێگه‌ی شه‌مخاییه‌وه نێردرابن.
به‌ڵام ئێسته كه ڕێژیمی ئیسلامیی تاران و ده‌سه‌ڵاتی ڕیاز پێكه‌وه دانیشتوون و له‌ژێر چاوه‌دێری و نێوبژیوانیی ده‌سه‌ڵاتی چیندا به‌و ڕێككه‌وتنه گه‌یشتوون، شتێكی له‌ناكاو بوو و چاوه‌دێرانی سیاسیی تووشی شۆك كردووه كه چی ڕووی داوه كه وه‌ها له‌ناكاودا و به‌په‌له به ئاكامی كۆتایی گه‌یشتن كه چه‌ند ساڵه پێی نه‌گه‌یشتوون و هه‌ر وه‌دوا كه‌وتووه!
ئه‌وه‌نده‌ی كه پێوه‌ندیی به لایه‌نی ئێرانیی بابه‌ته‌كه‌وه هه‌بێ، ده‌كرێ چه‌ند خاڵی سه‌ره‌كی هه‌بێ:
یه‌كه‌م، ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی له نێوخۆی وڵات به‌ته‌واوی شپرز بووه و شۆڕشی ژینا به‌ته‌واوی خستوویه‌ته ژێر گوشاره‌وه و ڕێژیمی حاكیمش هه‌میشه سه‌لماندوویه كه له‌پێناوی سه‌ركوتكردنی خه‌ڵک له نێوخۆدا ئاماده‌یه كه ئیمتیازی زۆر به ده‌ره‌وه بدا. هه‌ر بۆیه له‌م ماوه‌ی شۆڕشی ژینایەدا هه‌م چه‌ندین جار په‌یامی بۆ عه‌ره‌بستان ناردووه و هه‌م چه‌ندین جاریش ده‌یگوت كه ئامریكا داوای كردووه كه وتووێژه‌كانی به‌رجام درێژه بدرێ و ئامریكاش ڕەتی ده‌كرده‌وه كه وه‌های گوتبێ!
دووهه‌م، دۆخی شپرزی ئابووریی نێو ئێران و داخرانی هه‌موو ڕێگاكانی بردنی دۆلار بۆ نێو ده‌ستی سپای پاسداران، نرخی دۆلاری وه‌ها فڕاند كه ڕێژیمی تووشی شۆک كرد. له‌م پێناوه‌دا بۆ ئارامكردنه‌وه‌ی بازاڕ و دۆزینه‌وه‌ی ده‌ره‌تانێک، پێویستی به هه‌واڵێكی له‌م چه‌شنه هه‌بوو تاكوو نرخی دۆلار دابه‌زێته‌وه و هه‌ناسه‌یه‌ک وه‌به‌ر ڕێژیم بێته‌وه. له‌وباره‌وه نامه‌یه‌كی شه‌مخانی ماوه‌ی پێش بڵاو بووه‌یه‌وه كه مه‌ترسیی ئه‌وه‌ی باس كردبوو كه له بواری خۆراک و مادهد خامه‌كانی كشتوكاڵیدا تووشی قاتوقڕی ده‌بن و ڕێژیم له‌وه تۆقیبوو كه قاتوقڕی، شۆڕشی خه‌ڵک به‌لرفه‌تر ده‌كا و هه‌ر بۆیه له فكری ڕێگه‌ی ده‌ربازبوونیدا بوو.
سێهه‌م، ڕێژیم له شه‌ڕی ئۆكراینه‌وه تێوه‌گلاوه و ڕووسیه گوشاری زۆری بۆ دێنێ كه زۆرتر به‌شدار بێ ده‌نا ناتوانێ پشتیوانی بێ و ڕه‌نگه له سووریه و لوبنان، پشتی ڕێژیمی ئێران چۆڵ بكا! بۆیه خامنه‌یی و سپای پاسداران ده‌یانه‌وێ شه‌ڕی یه‌مه‌ن له‌كۆڵی خۆیان بكه‌نه‌وه تاكوو به داواكارییه‌كانی ڕووسیه زیاتر ڕابگه‌ن!
چواره‌م، ئه‌وه‌نده‌ش كه پێوه‌ندیی به چینه‌وه هه‌یه له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بستان زۆر ڕێككه‌وتننامه‌ی ئابووری گه‌وره‌ی واژۆ كرد و هه‌ر له وڵاتی عه‌ره‌بستاندا بوو كه سه‌رۆكی چین ڕایگه‌یاند كه ڕێژیمی ئێران ده‌بێ نه‌بێته هۆی تێكدانی ئارامی و واز له گێره‌شێوێنییه‌كانی بێنێ!
بۆیه دیاره كه چین گوشاری زۆری بۆ ڕێژیمی ئێران هێناوه كه هه‌رچی زووتر مه‌رجه‌كانی عه‌ره‌بستان قەبووڵ بكا چونكه چین پێویستی به وڵات و به ئابووریی عه‌ربه‌ستانه و ده‌كرێ بڵێین كه ئاساییكردنه‌وی پێوه‌ندییه‌كان به بڕیاری چین بۆ ئێران دراوه!
ئه‌مه ته‌نیا لایه‌نێكی دۆخه‌كه و بابه‌ته‌كه‌یه كه له ڕوانگه‌ی ڕێژیمی ئێرانه‌وه پرسی وه‌لانانی گرژییه‌كانی له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بستان به‌و ئاكامه گه‌یشتووه و وه‌كوو ده‌سكه‌وتی گه‌وره‌ش به هه‌موو كه‌سی ده‌فرۆشێته‌وه، به بێ ئه‌وه‌ی بۆ به‌سیجی و پاسدار و حیزبوڵڵاییه‌كانی ڕوون بكاته‌وه كه ئه‌م هه‌موو ساڵه بۆچی دروشمی دژی ئالی سعوود ده‌دا و هه‌موو كه‌سی به‌وه تاوانبار ده‌كرد كه ئه‌وه سه‌ر به سعوودین!
ته‌نانه‌ت وای لێ هاتبوو گرووپه‌كانی تا ڕاده‌یه‌ک نزیک له ڕێژیمی ئێرانیش تۆمه‌تی سعوودیبوونیان له هه‌موو جموجووڵێكی دژی ڕێژیمی ئێران ده‌دا و ته‌نانه‌ت له ده‌سپێكی ڕاسانی ڕۆژهه‌ڵاتدا، حیزبی دێموكرات به‌وه تاوانبار ده‌كرا كه ئه‌وه به هاندان و دنه‌دانی سعوودی ده‌ستیان به‌و كاره كردووه! هه‌موو ئه‌و كه‌سانه و ڕێژیمی تاران و‌ڵامێک به مێژوو قه‌رزدارن كه ئه‌و هه‌موو تۆمه‌ته ناڕه‌وایه‌یان له هه‌موو كه‌س داوه. ته‌نانه‌ت گیانی خه‌ڵكیش ئه‌ستێندراوه به تۆمه‌تی نزیكی له عه‌ره‌بستان!
پرسی ئاساییكردنه‌وی پێوه‌ندییه‌كانی ڕێژیمی ئێران له‌گه‌ڵ عه‌ربه‌ستان، ته‌نیا به‌وه‌نده كۆتایی نایه كه ئیدی باڵوێزخانه‌كانیان ده‌كه‌نه‌وه و ئاشتی و ئارامی باڵ به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا ده‌كێشێ! به‌ڵكوو كێشه و پرسه‌كان له ڕۆژههڵاتی نێوه‌ڕاست زۆر قووڵتر له‌وانه‌ن و پرسه سه‌ره‌كییه‌كان لە جێی خۆیان ماون!
یه‌كه‌م، كێشه‌ی ڕێژیمی ئێران و عه‌ره‌بستان پێوه‌ندیی به شه‌ڕی هێژموونییه‌وه هه‌بوو كه ئێران ده‌یه‌ویست باڵ به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا بكێشێ، ئێسته كه ڕێژیمی ئێران له‌به‌ر دۆخی شپرزی نێوخۆیی پاشه‌كشه‌ی كردووه و به‌جۆرێک ته‌سلیمی مه‌رجه‌كانی عه‌ره‌بستان بووه، كاتییه و له‌گه‌ڵ سه‌ركوتی نێو‌خۆییدا دووباره ده‌ست به ده‌ستدرێژییەكانی ده‌كاته‌وه. چونكه ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی پێبه‌ندی هیچ به‌ڵێنییه‌كی نه‌بووه و نابێ!
دووهه‌م، یاریكه‌ره سیاسییه‌كان له ناوچه ته‌نیا ڕێژیمی خامنه‌یی و عه‌ره‌بستان نین و دژایه‌تیی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ناهێڵێ پرسه‌كان به ڕه‌وتێكی دیاریكراودا بڕۆن.
سێهه‌م، هاتنه‌ئارای چین و بوون به خاوه‌ن هێژموونی له ناوچه‌كه‌دا كه ده‌توانێ نێوبژیوانی له نێوان ڕێژیمی ئێران و عه‌ره‌بستان بكا، هۆشدارییه‌كی گه‌وره به ئورووپا و ئامریكایه كه ده‌یانه‌وێ چین له ده‌ریای زه‌رد و ئاسیای دووردا قه‌تیس بكه‌نه‌وه به‌ڵام چین هاتووه و له ''هارتله‌ند''دا گه‌مه‌ی ستراتێژیك ده‌كا!
چواره‌م، پرسی سته‌ملێكراوی و مافخواری له ناوچه به‌رده‌وامه وشۆڕشی ژینا به‌ڕێوه‌یه. هیچ یارییه‌ک به كۆتایی نه‌گه‌یشتووه و پارامێتره دیاره‌كان به‌رده‌وامن له ئاڵۆزكردنی پرسه‌كه! ئاشتی و ئارامی به وه‌لانان و په‌راوێزخستنی پرسه سه‌ره‌كییه‌كان وه‌دی نایه!
ئه‌وه‌ی كه ڕێژیمی ئێران و میدیای وه‌كوو كه‌یهانی ڕێژیم ده‌یانه‌وێ به نه‌زمی دیكه ناوی ببه‌ن زۆریش نیشانه‌ی ئارامی و نه‌زمی پێوه دیار نییه و ڕه‌نگه پارامێتره ستراتێژیكه‌كان زیاتر ته‌حریک بكا و له‌باتی نه‌زمی دیكه، ده‌ورانێكی دیكه‌ی بێنهزمی و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وەی ورده نه‌زمه پێشووه‌كان له‌سه‌ر ڕێگا بێ. داهاتوو قسه‌ی زۆری پێیه بۆ گوتن!
وەرگیراو لە بەرنامەی هزرین
