سۆران شەمسی
ڕێژیمی ئیسلامی دوای زیاتر لە ٤ دەیە لە چەوسانەوەی گەلانی ئێران، لە دوایین ڕاپەڕینی نەتەوەکانی ناو جوگرافیای ئێران کە خوازیاری گۆڕانکارین، بە شێوەیەکی دڕندانە سەرکوت دەکات. شۆڕشی ساڵی ٥۷ی نەتەوەکانی ئێران کاردانەوەی خەڵک بوو بەرانبەر بە دیکتاتۆریی شا، لەگەڵ داوای دێموکراسی، ئازادییە سیاسییەکان، دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و سەربەخۆیی نەتەوەیی. لە نێو هێزە چەپەکاندا کە زۆرێکیان لەلایەن ڕێژێمی شاوە لەنێو چوون، هێزە ئایینییەکان سەروەرییان بەدەست هێنا و ناویان لێ نا "شۆڕشی ئیسلامی".
ڕێژیمی ئیسلامی لە سەردەمی دوای شۆڕشدا چەندین گۆڕانکاریی بەسەردا هات؛ گەندەڵیی ئاشکرا، پێڕەوکردنی سیاسەتی هەڵە، قەیرانی ئابووری و ژینگەیی و کۆمەڵایەتی و کولتووری هێنایە ئاراوە. لە ڕاستیدا پێڕەوکردنی سیاسەتی "شۆڕشی ئیسلامی" یەکێک لە خەونەکانی دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی بوو.
لە ماوەی ساڵانی دوای شۆڕشدا، بەتایبەت لە چەند دەیەی ڕابردوودا، ڕێژیم شاهیدی بزووتنەوە و ڕاپەڕینی یەک لە دوای یەک لەلایەن چین و توێژە جیاجیاکانی دانیشتووانەوە لە بەرانبەر پرسە جۆراوجۆرەکانی ئابووری-سیاسی و فەرهەنگی بووە. تووڕەیی دەیان ساڵە لە سیاسەتی تاریک و گەندەڵیی بەربڵاو، ناکارامەیی و جۆرەکانی جیاکاریی ئاشکرا و سەرکوتکردنی هەر ئۆپۆزسیۆنێک، ئەو هەلومەرجەی خوڵقاند کە هەر پریشکێک زەمینەی ڕاپەڕینێک دروست بکات.
وڵامی ڕێژیم بۆ هەموو ئەو ڕاپەڕینانە، سەرکوتکردنی توندوتیژانە، گرتن، کوشتن و ئەشکەنجەدانی ناڕازییان، پێوەنددانەوەی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەکان بە پیلانی بریکارە بیانییەکان و پشتگوێخستنی تووڕەیی و بێهیوایی بەشێکی پەرەسەندوو لە چین و توێژە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان بوو.
شەهیدبوونی ژینا ئەمینی، لە ئیدارەی گەشتی ئیرشاد، ئەو پریشکە بوو کە کۆگای باروتی تووڕەیی و ناڕەزایی تەقاندەوە و بەخێرایی لە سەرانسەری وڵاتدا بڵاو بووەوە. به بەراورد لەگەڵ ڕاپەڕینەکانی پێشوو، ڕاپەڕینی ئێستا گرنگترین و فراوانترین و هاوکات مەترسیدارترین هەڕەشه لەسەر ڕێژیمی ئیسلامییە.
دروشمی ژن، ژیان، ئازادی کە لە بنەڕەتدا دروشمێکی کوردی بوو، هەر زوو بوو بە دروشمی سەرەکیی تەواوی بزووتنەوەکە و بە جوانی داخوازییەکانی خۆپیشاندەرانی وێنا کرد. ژنان زیاتر لە هەموو گرووپێکی کۆمەڵایەتیی تر بەدەست ئەم دەسەڵاتەوە دەناڵێنن. حیجابی ئیجباری تەنیا لایەنێکە، هەرچەندە لە ڕووی ڕەمزییەوە گرنگترین لایەنی چەوساندنەوەی ژنانە. بۆ نیزامی ئیسلامی، ژن بە بوونەوەرێک لە خزمەت پیاوان و بۆ منداڵبوون و بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا هەژمار کراوە.
ڕاپەڕینی ئێستا بەڕوونی ڕاپەڕینێکی گەنجانە بە هەمان شێوەیە. کچان و کوڕانی لاو ڕووبەڕووی ڕەفتار و کولتووری زاڵ بوونەتەوە. گەنجانێک کە لە سەردەمی ڕێژیمی ئیسلامی لەدایک بوون و بە سیستەمی پڕوپاگەندەی خۆی گەورە بوون، و لەگەڵ ئەوەشدا ئازایانە یاخی بوون لە فەرهەنگی سەپێنراو....
لایەنێکی گرنگی دیکەی بزووتنەوەی ئێستا بریتییە لە گرێدانی بزووتنەوەی ژنان بە بزووتنەوەی کەمایەتییە نەتەوەییەکان کە لە سەرەتای کۆماری ئیسلامییەوە لە ژێر دەسەڵاتی نیزامدان.
ڕێژیم بەئەنقەست هێرشی کردە سەر کوردستان بە تۆمەتی جۆراجۆر و بەهیوای وڵامدانەوەی چەکداری و تەنانەت بۆردومانی ئەو ناوچانەی کوردستانی باشووریشی کرد کە زۆرێک لە حیزبەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانی تێیدا نیشتەجێن. لە بەلووچستان تەقەی لەو کەسانە کرد کە ناڕەزایەتییان دەربڕی بەرامبەر دەستدرێژیی سێکسی بۆ سەر کچێکی بەلووچ لەلایەن ئەفسەرێکی ئەمنییەوە....
بزووتنەوەی ئێستا بە تەواوی پێشکەوتوو و سەربەخۆیە لە هەموو ڕەوتە سیاسییە ئۆپۆزسیۆنەکان و هیچ سەرکردایەتییەکی مەرکەزیی نییە. نەبوونی سەرکردایەتی بووەتە هۆی ئەوەی بزووتنەوەکە بەردەوام بێت، بەڵام پێویستی بە ڕێکخستن و ستراتێژی دەبێت.
زۆر یەک لە زانایان لە بواری سیاسیدا، ڕاپەڕینی ئێستا بە شۆڕشێکی دیکەی ئێران دەزانن و لە ڕاستیدا ئەم ڕاپەڕینە کەشوهەوای قۆناغە سەرەتاییەکانی شۆڕشی ٥۷ی هەیە. بەڵام بزووتنەوە شۆڕشگێڕەکانی ئێستا هێشتا ئەو پێشمەرجانەیان نییە کە بتوانن سیستەمی سیاسی بگۆڕن. بێگومان زۆرینەی ڕەهای خەڵک دەسەڵاتی ئێستایان ناوێت، بەڵام دەسەڵات هێشتا توانای پاراستنی خۆی هەیە. ڕێژیمی ئیسلامی هێشتا توانای پشتبەستن بە ئامێرە بەهێزەکەی سەرکوتکردنەکەی هەیە، واتە هێزێکی سەربازیی دوو قات لە شێوەی سپای پاسداران و بەسیج و سپا و پۆلیس. تا ئێستاش کاریگەریی زۆری لەنێو ڕێکخراوە بناژۆخوازە ئیسلامییەکانی ناوچەکەدا هەیە و دەتوانێت سوودیان لێ وەربگرێت بۆ سەرکوتکردنی نەتەوەکانی ئێران وەک ئەوەی لە خوزستان و بەلووچستان و کوردستاندا کردی.
ئەگەرچی ئامێرە ئایدۆلۆژی و ئابوورییەکانی ڕێژیم زۆر لاواز بووە، بەڵام لەنێو ملیۆنان باوەڕداری ئایینی و ئەو کەسانەی کە سوودمەندن لە بناغە و دامەزراوە ئایینییەکان، لایەنگری زۆری هەیە.
جگە لە ئامادەنەبوونی هێزە شۆڕشگێڕەکان و ئۆپۆزسیۆنێکی ڕێکخراو لەم قۆناغەدا، بزووتنەوە شۆڕشگێڕەکانی ئێستاش پشت بە پشتیوانی لە دەرەوەی وڵاتەوە دەبەستن. بە دڵنیاییەوە ڕێژیم زیاتر و زیاتر خۆی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا گۆشەگیر کردووە و تەنیا پشتیوانی هەلپەرستانەی ڕووسیا و چین و چەند ڕەوتی ئیسلامی لە ناوچەکەدا هەیە.
ئەوەی وەک بزووتنەوەی ناڕەزایەتیی چەن مانگی ڕابردوو لە ئێران و بێگومان لەنێو دانیشتووانی دەرەوەی وڵات ڕووی دا، ئەو باوەڕەی بەهێزتر کردووە کە ئێمە لەبەردەم شۆڕشێکی تەواوداین، واتە ئامانجی ئەو ناڕەزایەتییانە لە چوارچێوەی سیستەم و... لە دەرەوەی سیستەمەکە فەرمانڕەوا دەجووڵێت. بێگومان بەشێک لە چاکسازیخوازان هەوڵ دەدەن چینی دەسەڵاتدار قەناعەت پێبکەن کە هێشتا درەنگ نەبووە بۆ پاشەکشەکردن و هێشتا دەتوانرێت بە قوربانیکردن، دەسەڵاتدار ڕزگار بکرێت و بگەیەنرێتە کەنارێکی ئارام. بۆیە دەتوانرێت ئەم بزووتنەوەیە بەو شێوەیە هەژمار بکرێت و لەمەودوا پێویستە بیر لە شەپۆلەکانی داهاتووی ناڕەزایەتییەکە بکەینەوە، کە پێدەچێت حکوومەت بەرەو پاشەکشەی بەرفراوان ببات.
یەکێک لەو شەپۆلانە کە لە ئێستادا بەر جەستەی بەڕواڵەت سەقامگیری حکوومەت کەوتووە، دەتوانرێت بە بزووتنەوەی گەنجان هەژمار بکرێت. لە ژمارەی دەستگیرکردن و کوژراو و بریندار و ئێعدام و تەنانەت گرتەی ڤیدیۆیی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان، هەڵە نییە بخەمڵێندرێت کە جەستەی سەرەکیی خۆپیشاندەران گەنجانی چینی ناوەڕاست و هەژارانی شارەکانن. ئەم گەنجانە سوود لە پاڵپشتیی نەوەکانی پێشوویان نابینن، بەڵام هۆکاری سەرەکی کە هاتوونەتە مەیدانەکە و دایک و باوکیان نەبوون، لەوانەیە ئەوە بێت کە لە تەمەنی گەنجیدا هیچ ئاسۆیەکی فراوان لە بەردەمیاندا نابینن.
لە لایەکی ترەوە گەنجان بە بەراورد لەگەڵ نەوەکانی پێشوویان شێوازێکی ژیانی زۆر جیاوازیان هەڵبژاردووە. دامودەزگا زۆر سەقامگیرەکان لە کۆمەڵگای ئێراندا، وەک بنەماڵە و ئایین، ڕووبەڕووی قەیرانی گەورە بوونەتەوە و لە فۆرمی ئێستایاندا، توانای ڕاکێشانی گەنجانیان بەتوندی لەدەست داوە.
بێگومان ناکارامەیی حکوومەتی ئێستای ئێران بەراورد ناکرێ بە توانای دیکە لە گۆڕەپانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا، بەڵام ئەو پەیوەندییەی کە نەوەی گەنج لەگەڵ حاکمەکانیان هەیانبوو، دەتوانرێت بۆ ئێرانی ئەمڕۆش درێژ بکرێتەوە.
مەیلێکی بوێرانەی وا لە بزووتنەوەی ناڕەزایەتی-شۆڕشگێڕیی ئەمڕۆدا ناتوانرێت پشتگوێ بخرێت و داواکارییەکانی پشتگوێ بخرێت. ئەم مەیلە لە سەنتێزی ئەم بزووتنەوەیەدا حەزی لە سەرکردەیەکی دڵ نەرم و ئاشتەوایی و لێبوردەییە کە جیاوازییە کولتووری- شوناسییەکانی ئەم نەوەیە دەناسێت و لەگەڵیدا دەناسرێتەوە.
بەشێوەیەکی گشتی ئەگەر لەم بزووتنەوەی ناڕەزایەتییەدا گەورەترین پشک بدەین بە ژنان و گەنجانی چینی ناوەڕاست و خوارەوە، پێویستە ئەو گوتارە سیاسییەی کە دەتوانێت نوێنەرایەتییان بکات، هێزێکی سیاسیی پێشکەوتنخواز پەروەردەی بکات نەک پاشایەتیخوازەکان.
جگە لەوەش لە ئێستادا بنکەیەکی کۆمەڵایەتیی ڕوونیان نییە و لە داهاتووی گۆڕانکارییەکان بەپێی بۆچوونی خۆیان (ڕووخاندن نەک شۆڕش)، ئەگەر بیانەوێت نوێنەرایەتیی چینی دەسەڵاتداری ئێستا بکەن لە دەسەڵاتی سیاسیدا، پێویستە کۆنەپەرستترین گوتارەکان هەڵبژێرن.
ناڕەزایەتیی شەقامەکان بەتەنها ناتوانێت کۆتایی بە دەسەڵاتێکی پاوانخواز بهێنێت. بەرزکردنەوەی بزووتنەوەی ئێستا بۆ ئاستی دۆخێکی شۆڕشگێڕانە پێویستی بە یەکڕیزی و هەماهەنگی نێوان بوارە جیاوازەکانی بەرخودان هەیە. کێشە لێرەدا ئەوەیە کە دروستکردنی پەیوەندییەکی ڕێکخراو و بەردەوام لەسەر ئاستی نیشتمانی، بەتایبەتی لە پەیوەندیی نێوان شەقام و شوێنی کاردا، ڕووبەڕووی ئاستەنگی جیددی دەبێتەوە.
هەروەها پچڕانی بەردەوامی ئینتەرنێت لە لایەن ڕێژیمەوە، بازرگانیی دەیان هەزار بازرگانی مامناوەند و بچووکی قورستر کردووە.
بەڵام ئەگەر ناڕەزایەتییەکان بەردەوام بن و چڕتر ببنەوە، ئەگەری جووڵانەوەکەیان لەئارادایە.
بەشێوەیەکی گشتی وەک ئاماژەمان پێ دا، ئەو جووڵانەوانەی لە گۆڕەپانە پەرشوبڵاوەکاندا ڕوو دەدەن، بەتەنها بەس نین، سەرەڕای هەموو ئازایەتی، پەیوەندی و هەماهەنگیش پێویستی بە داڕشتنی ستراتێژی و ڕێکخستنی بەرفراوان هەیە.
سەرکەوتنی شۆڕش پێویستی بە ئۆپۆزسیۆنێکی ڕێکخراو هەیە، کە ئێران لە ئێستادا کەمی هەیە.
جیاوازییەکی دیکە لە نێوان بزووتنەوەی ئێستا و بزووتنەوەکانی پێشوو ئەوەیە کە ژمارەیەکی زۆر لە دەرەوەی وڵات پشتیوانیان لەم بزووتنەوەیە کردووە.
زۆر ئەستەمە پێشبینی ئاراستەی بزووتنەوەی ئێستا بکرێت لە کورتخایەندا، ئایا سەرکەوتوو دەبێت لە کەوتنەخوارەوەی دەسەڵات، یان وەک بزووتنەوەکانی پێشوو سەرکوت دەکرێت و لە کاتێکی نادیاردا سەرهەڵدەداتەوە. بەپێی ئەوەی ئەم بزووتنەوەیە چەندە دەخایەنێت، و وڵامەکانی ڕێژیم چییە، دەتوانێ سیناریۆی زۆر سەرهەڵبدات. ڕێژیمی ئیسلامیش وەک قۆناغە کۆتاییەکانی هەر ڕێژیمێکی دیکتاتۆری ــ ئۆلیگارشی، گەیشتووەتە خاڵی نەگەڕانەوە و ڕووبەڕووی دۆخێکی چەقبەستوو بووەتەوە؛ ئەگەر پاشەکشە بکات، هێزەکانی گۆڕانکاری زیاتریان بەسەردا دێت و ئەگەر نەیکات، لەوانەیە ڕووبەڕووی بزووتنەوەی دژە شۆڕشی توندوتیژتر ببێتەوە. ڕێبەرانی ڕێژیم بە ئاشکرا ڕایانگەیاندووە کە هەڵەکانی ڕابردوو دووبارە ناکەنەوە و پاشەکشە ناکەن. هەروەها ئەگەری ئەوەی کە لە ناوەوە چاکسازی لە ڕێژیمەکەیدا بکات، سەلمێنراوە.
ئەوەی جێی ئاماژەیە ئەوەیە کە ئەگەر ڕێژیم نەیتوانی بزووتنەوەکە سەرکوت بکات یان کۆنتڕۆڵی بکات، لەوانەیە پەنا بۆ چەندین فێڵ و تەڵەکە ببات، لەوانە ڕادەستکردنی دەسەڵات بۆ سپای پاسداران بۆ ترساندنی ئەو هێزانەی کە دەیانەوێت حکوومەت بگۆڕن، یان بە هێرشکردن وڵاتێکی دراوسێ بەو هیوایە زلهێزە بیانییەکان بخاتە تەڵەوە، مەترسی ئاسایشی نیشتمانی دروست دەکات. ئەوەی دەکرێ بە دڵنیاییەوە بگوترێ، بێ گوێدانە ئەوەی لە داهاتوودا چی ڕوو دەدات، ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی چیتر بەو شێوەیە نابێت کە پێش ڕاپەڕینی ئەم دواییە بوو یان دەکرا. ئەگەر لە سەرکوتکردنی بزووتنەوەکە سەرکەوتوویش بێت، هەر شکستخواردوویەکی تەواو دەبێت، چونکە لە گۆڕەپانی نیشتمانی و نێودەوڵەتیدا هێندە لاواز و بێناوبانگ و بێشەرەف کراوە کە جگە لە شکست هیچی دیکەی بەدەست نەهێناوە. بزووتنەوەی ئێستا بە دڵنیاییەوە گەورەترین گورزی لەم دەسەڵاتە داوە.
