کەریم پەرویزی
له نزیك كه‌نگاوه‌ر، له په‌نای چۆمی گاماسیاو، ته‌په‌یه‌كی مێژوویی جێی گرتووه به ناوی ته‌په‌ی گۆدین. خودی ناوی كه‌نگاوه‌ر و چۆمی گاماسیاو و ته‌په‌ی گۆدین پڕن له نیشانه‌كانی مێژوویه‌كی كۆن و دێرین كه هه‌وڵ دراوه فه‌رامۆش بكرێن! هه‌وڵی فه‌رامۆش كردن و شاردنه‌وه و په‌رده‌پۆشكردنی مێژووی ئه‌م ناوچه‌یه هه‌وڵێكی ته‌نیا كاسبكارانه و سیاسی نییه، به‌ڵكوو په‌له‌قاژه‌یه‌كی شۆڤێنیستیه بۆ زه‌قكردنه‌وه‌ی ناسنامه‌یكی درۆینه و شاردنه‌وه‌ی مێژووی ڕاسته‌قینه‌ی ناوچه‌یه‌كی دیار و تایبه‌ت.
ته‌په‌ی گۆدین له كه‌نگاوه‌ر، له دووره‌وه وه‌كوو ته‌په‌یه‌كی ئاسایی وه‌كوو هه‌موو ته‌پۆڵكه‌كانی دیكه‌ی ئه‌م ناوچه‌یه دێته به‌رچاو كه ڕه‌نگه خه‌ڵک یان ڕێبواران پێیان وابێ كه شتێكی سروشتیی كێو و ته‌پۆڵكه‌كانه و به تێپه‌ڕینی كات و هاتنی با و باران، ورده‌ورده سوا بێ و ته‌نیا تۆزێک له به‌رزاییه‌كی سروشتیی لێ به‌جێ مابێ. به‌ڵام ئه‌م به‌رزاییه سروشتی نییه، به‌ڵكوو به‌رزاییه‌كی ده‌سكرده كه به‌ده‌ستی مرۆڤ دروست كراوه و به تێپه‌ڕینی كات، ورده‌ورده سروشت ویستوویه‌تی بیشارێته‌وه و هه‌ندێ له بیركردنه‌وه‌ی شۆڤێنیستیش هه‌وڵ فه‌رامۆشكردنی ده‌ده‌ن!
ته‌په‌ی گۆدین پێشتر قه‌ڵا و شاری نیشته‌جێبوونی مرۆڤه‌كان بووه. شوێنێک بووه كه كورد تێیدا ژیاوه و شارستانیه‌تی بونیات ناوه و له‌گه‌ڵ وڵاتانی ده‌وروبه‌ر بازرگانیی تێدا كردووه.
به‌پێی لێكۆڵینه‌وه ئاسه‌وارناسییه‌كان له‌سه‌ر ئه‌م ته‌په‌یه، ئاسه‌واری چه‌ندین قۆناخی ژیان به‌دی ده‌كرێ.
به‌پێی زانیارییه‌كان كه له هه‌واڵده‌ریی ئیسنای سه‌ر به ڕێژیمی ئیسلامی بڵاو بۆته‌وه، له‌م ته‌په‌یه‌دا سێ لایه‌ی شارستانه‌یه‌ت و فه‌رهه‌نگی دۆزراوه‌ته‌وه. به وته‌ی ئه‌م ڕاپۆرته‌ی ئیسنا، له سێ ده‌وره‌ی پێش مێژوو، ده‌ورانی مێژوویی و هه‌روه‌ها ده‌ورانی ئیسلامیدا ئه‌م ته‌په‌یه شوێنی نیشته‌جێبوون و شارستانییه‌ت بووه.
له ئاسه‌واره‌كان و لێكۆڵینه‌وه‌كاندا ده‌ركه‌وتووه كه مێژووی شارستانییه‌ته‌كه‌ی ته‌په‌ی گۆدین ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ٧٥٠٠ ساڵ پێش، واته ته‌نانه‌ت ٥٠٠٠ ساڵ پێش له ده‌سه‌ڵاتداریی ماد له‌م شوێنه، ژیان و شارستانییه‌ت هه‌بووه. هه‌روه‌ها ئاسه‌واری سه‌رده‌می ماده‌كانی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه و ئاسه‌واری ده‌ورانی هاتنی ئیسلامیش تێیدا به‌دی ده‌كرێ.
یانی شارێک بووه كه زیاتر له ٦٠٠٠ ساڵ ژیانی تێدا كراوه و دیار نییه له چ سه‌رده‌مێكدا وێران كراوه و خه‌ڵكه‌كه‌ی كوشتار كراوه و ژیانی تێدا نه‌ماوه.
به وته‌ی ئه‌و ڕاپۆرته‌ی ئیسنا، سنووری ته‌په‌كه دیاری نه‌كراوه و هه‌ر بۆیه به‌شێكی زۆری ته‌په‌كه وێران كراوه. ئه‌ڵبه‌ت ڕاستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه كه بانده‌كانی قاچاخی ئاسه‌وار و خه‌زێنه مێژووییه‌كان كه سه‌رده‌مانێک سه‌ر به كوڕه‌كانی ڕه‌فسه‌نجانی بوون و دواتر سوپای پاسداران بوو به باندی سه‌ره‌كیی قاچاخی ئه‌و ئاسه‌وارانه، ده‌ستیان له ته‌په‌كه داوه و به دوای زێڕ و ئاسه‌واردا ته‌په‌كه‌یان وێران كردووه و ڕه‌نگه ئیدی شتێكی به‌نرخی كه بتوانن بیفرۆشن تێدا نه‌ماوه و وازیان لێ هێناوه، ئێسته باس له مێژوو ڕاسته‌قینه‌كه‌ی ده‌كرێ!
ئه‌م ته‌په‌یه كه له شاری كه‌نگاوه‌ر و له نزیک چۆمی گامسیاو جێی گرتووه، له دڵی ناوچه‌یه‌كه كه له چه‌ندین قۆناخدا جێی نیشته‌جێبوونی شارستانییه‌ته‌كان بووه. هه‌ر له مانایی و پێش له ماده‌كانه‌وه و له پێڕه‌وانی ئاناهیتاوه بیگره تاكوو سه‌رده‌می ماد و دواتریش سه‌رده‌می ئیمپراتۆرییه جۆربه‌جۆره‌كان، له‌م ناوچه‌یه ئاسه‌واری شارستانیه‌ت تێدا به فراوانی هه‌یه.
چۆمی گاماسیاوی مێژوویی كه له سه‌راو گامسایاو له لای نه‌هاوه‌نده‌وه ده‌ست پێ ده‌كا و ده‌چێته كرماشان و دوای تێكه‌ڵبوون به قه‌ره‌سوو ده‌چێته ئیلام و له‌وێشه‌وه به‌ره‌و ناوچه‌ی ئەحواز ده‌ڕوا.
له كرماشان له نزیک ته‌په‌یه‌كی مێژوویی به ناوی كوردۆویچ (به فارسی كورتویچ) چۆمی دینه‌وه‌ری تێ ده‌ڕژێ. كوردۆویچ كه له زمانی فارسیدا زۆر حه‌زیان لێییه بیكه‌ن به كۆرتۆویچ تا ناوی كوردی تێدا بسڕنه‌وه، شوێنێكی مێژووییه كه به پێی لێكۆڵینه‌وه‌كان ئاسه‌واری ژیانی له ١١٠٠٠ ساڵ پێشه‌وه تێدا دۆزراوه‌ته‌وه و ته‌نانه‌ت ئاسه‌واری ده‌سته‌مۆكردنی بزن له ١٠٠٠٠ ساڵ پێشدا له‌و شوێنه تێدا به‌دی كراوه.
ته‌په‌ی گۆدین له كه‌نگاوه‌ر و ته‌په‌ی كوردۆویچ له دینه‌وه‌ر ته‌نیا چه‌ند نموونه له‌و شوێنه مێژوویی و ئاسه‌واره كۆنانه‌ن كه داستانی زۆر دوور و درێژی ژیانیان له‌م ناوچه‌یە له دڵی خۆیاندا هه‌ڵ گرتووه و نه‌ک گوێییان نه‌دراوه‌تێ به‌ڵكوو به ئەنقه‌ست پشتگوێ خراون و ڕەنگه بۆ ده‌ستێوه‌ردانی دز و گه‌نده‌ڵه‌كان خۆش كراوه تاكوو ئاسه‌واره‌كان ون بكرێن.
ونبوونی ئه‌م ئاسه‌وارانه، ته‌نیا قازانجی مادیی بۆ بانده قاچاقخچییه‌كانی سه‌ر به سوپای پاسداران نییه به‌ڵكوو قازانجی سه‌ره‌كیی بۆ بیرێكی شۆڤێنیستی هه‌یه كه ده‌یه‌وێ مێژووی ناوچه‌كه ده‌سكاری بكا و به شێوه‌یه‌كی چه‌واشه نیشانی بدا.
له سه‌رده‌می ڕه‌زاخانی میرپه‌نجه‌وه كه ده‌ست كرا به ده‌سكاریی مێژوو و چه‌واشه‌كردنی ڕاستییه‌كان، هه‌وڵ درا كه بڕگه‌یه‌كی تایبه‌ت بۆ مێژووی فه‌لاتی ئێران ده‌ستنیشان بكه‌ن كه بڵێن ژیان و مێژوو له‌و شوێنه‌وه ده‌ستی پێ كردووه و ئه‌وه بكه‌نه بنه‌ما بۆ دروستكردنی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كی ده‌سكرد.
هه‌روەک ئاسه‌واره مێژووییه‌كان ده‌دوێن، له‌م ناوچه جوغرافییایه‌دا له زاگرۆسه‌وه بیگره تاكوو مازه‌نده‌ران و تاكوو ده‌شته‌كانی ئه‌حواز و خوزستان و تاكوو به‌لووچستان، ئاسه‌واری مێژوویی چه‌ندین هه‌زار ساڵه هه‌یه و دیاره كه شارستانیه‌تی زۆر كۆن له‌م ناوچانه هه‌بوون.
له كوردستاندا پڕه له ئاسه‌واری وه‌ها كه زیاتر له سێ هه‌زار ساڵ و زۆر ده‌می پێش له‌وه ژیان و شارستانییه‌ت تێیدا به‌دی ده‌كرێ. هه‌ر وه‌ک بۆ نموونه له‌م ته‌په‌ی گۆدینه‌دا شوێنی وای تێدا دۆزراوه‌ته‌وه كه ژماره‌یه‌كی یه‌كجار زۆر گۆزه و شتی گڵینی تێدا سه‌ریه‌ک خرابوو كه نیشان له‌وه دەد‌ا كه ناوه‌ندێک بووه بۆ بازرگانی به‌و شتومه‌كانه و بۆ شوێنی دیكه نێردراون بۆ فرۆشتن. واته ئه‌و شاره له چه‌ندین هه‌زار ساڵ پێش له هه‌خامەنشیه‌كانه‌وه ناوه‌ندێكی بازرگانی بووه!
به‌ڵام پرۆژه‌یه‌كی شۆڤێنیستیی وه‌كوو پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌سازیی ده‌سكرد بۆ ئێران، هه‌موو ئه‌و مێژووه ده‌سڕێته‌وه وبه ئانقه‌ست فه‌رامۆشی ده‌كا و ده‌ڵێ شارستانییه‌ت له هه‌خامه‌نشیه‌كانه‌وه ده‌ست پێ ده‌كا و له‌وێوه نه‌ته‌وه‌یه‌ک به ناوی ئێران سه‌ر هه‌ڵ ده‌دا!
ڕوون و دیاره كه ئه‌مه درۆیه‌كی گه‌وره و چه‌واشه‌كارییه‌كی مێژووییه كه چه‌ندین هه‌زار ساڵ مێژووی ئه‌م ناوچه ده‌شارێته‌وه و فڕێی ده‌دا له پێناوی ناسنامه‌یه‌كی ده‌سكرددا كه گرووپێكی تایبه‌ت شانازیی پێوه بكه‌ن و خۆیان به خاوه‌نی ئه‌م موڵک و خاكه بناسێنن و ئه‌وانی دی و به‌تایبه‌ت كورد به بیانی و غه‌ریبه پێناسه بكه‌ن.
ئه‌مه درۆیه‌كی گه‌وره‌ی مێژووییه كه ئاسه‌واره‌كانی شارستانییه‌ت ڕه‌دی ده‌كه‌نه‌وه و هیچ داهاتوویه‌كی نییه.
وەرگیراو لە بەرنامەی هزرین
