حەسەن قارەمانی

 

پوختەی ئەو شتانەی لە کۆنفرانسی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣ ڕووی دا

کۆنفرانسی لۆزان کە لە نێوان ٢٠ی تشرینی دووەمی ١٩٢٢ تا ٢٤ی تەمووزی ١٩٢٣ بەڕێوەچوو، کۆنفرانسێکی نێودەوڵەتیی گرنگ بوو کە ئامانجی دووبارە پێناسەکردنەوەی دیمەنی جیۆپۆلەتیکی ئورووپا بوو لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم. یەکێک لە لایەنە مشتومڕاوییەکانی کۆنفرانسەکە مامەڵەکردن بوو لەگەڵ پرسی کورد - پرسی ماف و خاک بۆ گەلی کورد کە بەهۆی لێکەوتەکانی دوای جەنگەوە کاریگەریی خراپی لەسەر ببوو.

ئەو بڕیارانەی کە کاریگەرییان لەسەر خاک و ئایندەی سیاسیی کورد هەبوو

لە کۆنفرانسی لۆزاندا زلهێزە سەرکەوتووەکان کە بریتی بوون لە بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، یۆنان و تورکیا، هەوڵیان دا کە ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی چارەسەر بکەن و نەزمێکی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست بکەن. ئەمەش لە ڕێگەی پەسەندکردنی چەند ڕێککەوتن و پرۆتۆکۆلێکەوە ڕووی دا، کە بە تایبەتی پەیوەندییان بە پرسی کوردەوە هەبوو.

پەیمانی لۆزان: ئەم ڕێککەوتنە سەرەکییە سنوورەکانی تورکیا و دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە یەکپارچەیی خاکەکەی دامەزراند. کورد، وەک کەمایەتییەکی نەتەوەیی، ئەگەری دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی لەدەست دا، کاتێک خاکەکەی وەک نەتەوەیەکی جیا نەناسرا.

پەیمانی کەماڵ ئەتاتورک (پەیماننامەی سنوورەکانی دەوڵەتی نوێ): ئەم پەیماننامەیە سنوورە مۆدێرنەکانی تورکیای دیاری کرد، بەڵام ئینکاری خاکی مێژوویی کوردەکانیشی بەدوای خۆیدا هێنا. بەم شێوەیە کورد دابەش بوو بەسەر چوار وڵاتدا، ئەوانیش تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا، ئەمەش یەکێتی سیاسی و کولتوورییان لاواز کرد.

بڕگەکانی پاراستنی کەمینەکان: هەرچەندە لە دەستووری نوێی تورکیادا بڕگەی پاراستنی کەمینەکان هەبوون، بەڵام ئەو پاراستنانە سنووردار و بێکاریگەر بوون لە دابینکردنی پێداویستی و مافەکانی کورد.

کاردانەوەکانی کورد و لایەنە بەرژەوەندخوازەکانی تر لە دوای کۆنفرانسەکە

کاردانەوەکانی کورد بەرامبەر بە دەرئەنجامی کۆنفرانسی لۆزان تێکەڵاو و ئاڵۆز بوون. زۆرێک لە سەرکردە و ڕۆشنبیرانی کورد نائومێدیی خۆیان لە دانپێدانان بە سەربەخۆیی و مافە خاکییەکانی کورد دەربڕی. هیواکانیان بۆ دروستکردنی نەتەوەیەکی تایبەت بە خۆیان لەناو چووبوو، کە بووە هۆی بێزاری و ناڕازیبوون.

بەو پێیەی پرسی کورد بووبوو بە پرسێکی نێودەوڵەتی، تەنیا کورد نەبوو کە کاردانەوەی هەبوو بەرامبەر بە دەرئەنجامی کۆنفرانسەکە. لایەنە پەیوەندیدارەکانی دیکە، لەوانە هەندێک لە وڵاتانی دراوسێ و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، ئەو بڕیارانەیان شەرمەزار کرد، کە وەک تێکدانی ماف و چارەنووسی کورد سەیر دەکرا.

دابەشبوونی خاکی کورد و نکۆڵیکردن لە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان بەردەوام بووە لە دروستکردنی گرژی لە ناوچەکەدا .بۆیە هەوڵێکی نێودەوڵەتی پێویستە بۆ بەرەوپێشبردنی دیالۆگ و دانوستان، بۆ ئەوەی بتوانرێت چارەسەرێکی بەردەوام بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد و دروستکردنی ئایندەیەکی ئاشتی و پێکەوەژیان لە ناوچەکەدا بێتە دی.

دەرئەنجامەکانی کۆنفرانسی لۆزان:

کۆنفرانسی لۆزان بە دانپێدانان بە مافەکانی کورد و خۆبەڕێوەبەری بەڕێوەچوو. ئەوان یەکێک بوون لە گەورەترین نەتەوەکان کە سنووری نەتەوەیی خۆیان نەبوو و بەم شێوەیە فڕێ درانە ناو دۆخێکی سیاسیی ئاڵۆزەوە. خاکەکەیان لە نێوان تورکیا، ئێران، عێراق و سوریادا دابەش بوو، ئەمەش بووە هۆی دابەشبوونی دانیشتووانی کورد و نکۆڵیکردن لە ناسنامەی کولتووری و زمانەوانییان.

بەردەوامیی ستەم و ململانێ:

دوای کۆنفرانسی لۆزان، کورد لە وڵاتانی ئاماژەپێکراودا ڕووبەڕووی جۆرەها چەوساندنەوە بووەتەوە. سنووردارکردنی مافە ڕۆشنبیرییەکان و قەدەغەکردنی زمان و نەبوونی نوێنەرایەتیی سیاسی، کوردیان ڕاگرتووە و گرژییەکانیان زیاتر کردووە.

پێویستیی چارەسەری نێودەوڵەتی:

پرسی کورد بەهۆی کاریگەرییەکانی لەسەر سەقامگیری ناوچەکە و مافەکانی مرۆڤ بووەتە نیگەرانییەکی نێودەوڵەتی. ئەو ململانێیە بەردەوامە نەک هەر گوزەرانی کورد بەڵکوو ئارامیی هەموو ناوچەکەش دەخاتە مەترسییەوە. چارەسەرکردنی ئەم کێشەیەی کورد، پێویستی بە چارەسەرێکی نێودەوڵەتی هەیە کە ئەکتەرە پەیوەندیدارەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان، یەکیەتیی ئورووپا و ڕێکخراوە ناوچەییەکان لەخۆ بگرێت.

ئەنجام:

پرسی کورد تەنیا بابەتێکی ناوخۆیی تورکیا و ئێران و عێراق و سوریا نییە، بەڵکوو پرسێکی ئاڵۆزی نێودەوڵەتییە کە پێویستی بە چارەسەری نێودەوڵەتی هەیە. بە فێربوون لە هەڵە مێژووییەکان و بەشداریکردن لە دیالۆگ و دانوستان، دەتوانین ئایندەیەک دروست بکەین کە کورد بتوانێت بە ئاشتی و هاوئاهەنگی لەگەڵ دراوسێکانیدا بژی. تەنیا لە ڕێگەی پابەندبوونێکی بەکۆمەڵ و جیهانەوە دەتوانین شەرمەزاریی لۆزان بگۆڕین بۆ دەرفەتێک بۆ گەیشتن بە ئاشتییەکی بەردەوام لە ناوچەکەدا.