ناسر ساڵحی‌ئەسڵ
پاش داگیركردنی ئێران لە ٣ی خەرمانانی ١٣٢٠ی هەتاویدا لە لایەن هاوپەیمانەكانەوە و هەڵوەشانەوەی ئەرتەشی شاهەنشاهی و دوورخستنەوەی ڕەزاشا بۆ ئەفریقای باشوور، جووڵانەوەی ئازادیخوازیی گەلانی ئێران و بەتایبەت نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، لەپێناو وەدێهێنانی مافە نەتەوایەتییەكانی بەخێرایی پەرەی گرت. لە وەها كەشوهەوایەكدا نەتەوەكانی ئێران خوازیاری دامەزرانی سیستەمێكی دێموكراتیك بۆ پێكەوەژیانی هەموو نەتەوە و ئێتنیك و ئایینزاكانی لەسەر بنەمای دێموكراسی، ئازادی و دادپەروەری و دابەشكردنی دەسەڵات لە چوارچێوەی سیستەمێكی ناناوەندگەرادا بوون. بەڵام ڕێژیمی حەمەڕەزا شا و دەستوپێوەندییەكانی لە فیكری بەهێزكردنی حكوومەتێكی ناوەندگەرا و داخراو بۆ ئێران بوو.
لە وەها بارودۆخێكدا جووڵانەوەی ئازادیخوازیی كورد، دژ بە زۆرداریی دەوڵەتی ناوەندی بە هۆی چەند تایبەتمەندییەوە لە نەتەوەكانی دیكەی ئێران بەهێزتر بوو. چونكە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە درێژایی جەنگی دووهەمی جیهانی، شوێنی ڕوودانی چەندین ڕاپەڕینی چەكدارانە دژی دەسەڵاتی ناوەندیی ئێران بوو. ئەو ڕاپەرینانەی كە لە ناوچەكانی بانە، ورمێ، هەورامان و مەریوان سەریان هەڵدا، هەموویان ئامانجی سیاسی و نەتەوایەتی و فەرهەنگییان هەبوو. هەروەها لە ناوچەی موكریان، پاش ڕووخاندنی ڕەزاشا و هەڵوەشانەوەی ئەرتەشی شاهەنشایی و نەمانیان لە ناوچەكە، بە هۆی هێندیك تایبەتمەندی جوغرافیایی و كۆمەڵایەتی و كاریگەریی جووڵانەوەی ئازادیخوازیی كوردەكانی بەشەكانی دیكەی كوردستان، هەلومەرجێكی لەباری تێدا ڕەخسا و پاش ماوەیەكی كەم، بوو بە ناوەندی چالاكی ڕێكخراوەیی، سیاسی و نەتەوەیی. لە٢٥ی گەلاوێژی ساڵی ١٣٢١ی هەتاویدا، كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد "ژێكاف" یەكەم ڕێكخراوەی سیاسی و نەتەوەیی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دامەزرا. ئەو ڕێكخراوەیە پرۆگرامێكی نەتەوەیی هەبوو و ئامانجی، ڕزگاریی نەتەوەی كورد بوو. بەڵام چونكە "ژێكاف" نهێنی بوو و لە جوغرافیایەكی دیاریكراو و چوارچێوەیەكی داخراودا بوو، ئەندامانی ئەو ڕێكخراوەیە و لە سەرەوەی هەموویانەوە پێشەوا قازی محەممەد هەستی بە پێویستیی دامەزرانی حیزبێكی مودێڕن و پێشكەوتوو كرد، هەر بۆیە لە ٢٥ی گەلاوێژی ١٣٢٤ی هەتاویدا حیزبی دێموكراتی كوردستان، لەسەر بناعەی تەشكیلاتیی "ژێكاف" و بە هیممەتی پێشەوا قازی و كۆمەڵێك لە ڕووناكبیر و ئازادیخوازانی كورد لە شاری مەهاباد دامەزرا. هەروەها پرۆگرامی سیاسی خۆی لە ٨ ماددەدا بڵاو كردەوە.
دامەزرانی حیزبی دێموكراتی كوردستان، خاڵێكی وەرچەرخان بوو لە مێژوویی خەباتی نەتەوایەتیی گەلی كورد و سەرەتایەك بوو لە پێكهێنانی حیزبیكی سیاسی، پێشكەوتوو و مودێڕندا. هەروەها وەك حیزبیكی سیاسی _ نەتەوەیی و دێموكراتیك هاتە گوڕپانی خەبات و تێكۆشانەوە و خۆی وەك نوێنەری تێکڕای چین و توێژەكانی كۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕاگەیاند. هەر بۆیە حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران لەنێو ڕووداوە سیاسییە گرنگ و چارەنووسسازەكانی مێژووی سیاسیی هاوچەرخی كوردستاندا، ڕۆڵی دیاری هەبووە و وەك حیزبێكی خاوەن هەڵوێستی جەماوەری، پێشەنگی جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بووە. هەروەها هەڵوێستەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئیران سەبارەت بە چارەسەركردنی كێشەی مافە نەتەوەیەتییەكانی كورد بەگشتی و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەتایبەت، لە مێژوویی سیاسی خەباتی ڕەوادا، بۆ دابینكردنی مافی نەتەوایەتی، بایەخی تایبەت و گرنگیی خۆی هەیە.
حیزبی دێموكراتی كوردستان، لە ماوەیەكی كەمدا هەموو توانا و چالاكی خۆی وەگەڕ خست بۆ دامەزرانی كۆماری كوردستان. هەر بۆیە دامەزرانی كۆماری كوردستان بە خاڵێكی وەرچەرخان لە مێژوویی خەباتی سیاسیی كوردستان بەگشتی و لە مێژوویی سیاسی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێراندا بەتایبەتی دادەنرێت. لە بڕگەیەكی چارەنووسسازدا لە پاش هەرەسهێنانی كۆماری كوردستان و لەسێدارەدرانی سەركۆمار و هاوڕێیانی و گرتن و زیندانیكردنی سەدان كەس لە ئەندامانی حیزبی دێموكرات و نفووزی ساواك لە تەشكیلاتی حیزبی توودەی ئێران، حیزبی دێموكرات لە یەكەمین كۆنفرانسی خۆیدا لە ساڵی ١٣٣٤ی هەتاویدا بە هیممەت و تێكۆشانی كادرە لاوەكانی و لەژێر ڕێنوینیی كادری لاو عەبدوالڕەحمان قاسملوو، پێوەندیی تەشكیلاتیی خۆی لەگەڵ حیزبی توودەی ئێران پچڕاند. پاشان چالاكییەكانی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕێك خستەوە. هەروەها سەرلەنوێ ڕۆژنامەی كوردستان، ئۆرگانی كۆمیتەی ناوەندی بە چاپ گەیاندەوە.
بڕگەیەكی دیكەی خەباتی حیزبی دێموكرات، ڕاپەرینی پڕ لە شانازیی چەكدارانەی ساڵەكانی ١٣٤٦_١٣٤٧ی هەتاوییە بە دژی ڕێژیمی حەمەڕەزاشای پەهلەوی لە بەشێك لە جوغرافیایی ڕۆژهەڵاتی كوردستانە. ئەو ڕاپەرینە چارەنووسساز و شۆڕشگیرانەیە نزیك بە ١٨ مانگی خایاند. بەڵام ئەو شۆڕش و ڕاپەرینە چارەنووسسازە بە شەهیدكرانی دەیان كادر و پێشمەرگە و ئەندامی ڕێبەری، بە ئەمری حەمەڕەزا شا، لەلایەن ئەرتەشی شای ئێران دامركایەوە.
بڕگەیەكی دیكەی مێژوویی سیاسی حیزبی دێموكرات گەڕانەوەی دوكتور عەبدوالڕحمان قاسملوو لە ساڵی ١٣٤٩ی هەتاوی بەرانبەر بە ١٩٧٠ی زایینی، بۆ كوردستانی باشوورە. پاش گەڕانەوەی دوكتور قاسملوو بۆ كوردستانی عێراق بە مەبەستی بووژانەوەی تەشكیلاتی حیزبی دێموكرات و داڕشتنی بەرنامە و ئەساسنامەی حیزب، كە حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران بۆ یەكەم جار پاش كۆنگرەی سێهەم، بوو بە خاوەن بەرنامە و ئەساسنامەی حیزبێكی پێشكەوتوو و مودێڕن كە بە خاڵێكی مێژوویی لە مێژووی خەباتی سیاسیی حیزبیكی كوردی دێتە ئەژماردن.
بڕگەیەكی دیكەی خەباتی سیاسیی حیزبی دێموكرات پاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێرانە. پاش ڕووخانی ڕێژیمی حەمەڕەزاشای پەهلەوی لە ساڵی ١٣٥٧ی هەتاویدا، حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران پێی نایە قوناغێكی دیكەی خەباتی سیاسیی خۆیەوە. لە سەردەمی ڕێژیمی تازە بەدەسەڵاتگەیشتووی خومەینیدا، هەلومەرجی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئیران گۆڕانی بنەڕەتیی بەسەردا هات. قوناغی نوێی خەباتی حیزبی دێموكرات لەگەڵ سیستەمێكی نوێ و نەناسراو بۆ وەدیهێنانی مافە نەتەوایەتییەكان گەلی كورد بوو. لە وەها بارودۆخێكدا حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئیران، پاش ٣٢ ساڵ خەباتی نهێنی و ژیانی ئاوارەیی سەرلەنوێ خەباتی ئاشكرای خۆی لە میتینگی ١٠٠ هەزار كەسیی ١١ی ڕەشەممەی ١٣٥٧ی هەتاوی لە شاری مەهاباد ڕاگەیاند. ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆ یەكەم جار پاش ڕووخانی كۆماری كوردستان تامی ئازادیی ڕاستەقینەی دەچێژت و دەسەڵاتی ناوەندی بە سەرەوەی نەبوو. بەڵام بەداخەوە پاش بێئاكامبوونی وتووێژی نێوان هەیئەتی نوێنەرایەتیی گەلی كورد و ڕێژیمی تازە بەدەسەڵاتگەیشتووی كۆماری ئیسلامی، ڕێژیمی خومەینی بڕیاری دا كێشەی كورد لە ڕێگای هێرشی نیزامی و گەمارۆی ئابوورییەوە یەكلا بكاتەوە. هەر بۆیە لە نەورۆزی سالی ١٣٥٨ی هەتاویدا ڕێژیمی خومەینی هێرشێكی بەربڵاوی نیزامیی بۆ سەر شاری سنە دەست پێكرد. پاشان خومەینی بە دەركردنی فتوای جیهاد لە ٢٨ی گەلاوێژی ١٣٥٨ی هەتاوی بە دژی گەلی كورد دەرکرد و لەشكركێشیی پاسدارانی نەزانی ڕێژیم بۆ كوشتاری ڕوڵەكانی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەستی پێكرد، كە ئەو شەڕە نابەرانبەرە تا ئێستاش لە شێوەی جۆراوجۆردا لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەر بەردەوامە.
خاڵی گرنگ و جێگای وردبوونەوە ئەوەیە كە هەر لە سەرەتای شۆڕشی گەلانی ئێراندا دوكتور قاسملوو یەكەم كەسی كورد و ئێرانی بوو كە هەوڵە پاوانخوازییەكانی خومەینی و تاقمەكەی بە هەلێك بۆ دامەزراندنی دیكتاتۆرییەتێكی مەزهەبی ویلایەتی فەقیهی لە ئیراندا لە قەلەم دا. هەر بۆیە حیزبی دێموكرات ڕیفراندۆمی گۆڕینی سیستەم بۆ دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیی بایكۆت كرد.
بەڵام هەر ئەوكات زۆر لایەنی چەپ و ماركسیزم، ئەو باوەڕەیان لا دروست ببوو كە خومەینی لە دژایەتیكردنی ئەمپریالیزم و بەتایبەت ئامریكا هەنگاو دەنێت و ئەو لایەنە چەپانە بە كردەوە پشتیوانییان لە سیاسەت و هەڵوێستەكانی ڕێژیمی خومەینی دەكرد. كاتێك باڵوێزخانەی ئامریكا لە ١٣ی خەزەڵوەری ١٣٥٨ی هەتاویدا لەلایەن تاقمێك بە ناو خوێندكارەوە دەستی بەسەردا گیرا، زۆر لایەن پشتیوانییان لەو حەرەكەتەی خوێندكارانی پێڕەوی خومەینی كرد، بەڵام حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران بە ڕێبەری دوكتور قاسملوو ئەو كردەوەی ڕێژیمی خومەینی بۆ گرتن و دەسبەسەرداگرتنی باڵوێزخانەی ئامریكای مەحكووم كرد و بە كردەوەیەكی دژ بە یاسا و ڕێساكانی نێونەتەوەیی زانی، كە ئیستا بۆتە جێگای ئافەرینی زۆربەی حیزب و ڕێكخراوە سیاسییەكانی كورد و ئێرانی و جیهانی پێشكەوتوو.
ئەوڕۆ كە چەمكەكانی دێموكراسی، مافی مرۆڤ، خەباتی شار و شەقام و ڕاپەرین و شۆڕشی ژینا، تەوەر و میحوەری سەرەكی باس و خواستەكانە ناوچە و جیهان و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆتە چاو و چرای ئێران، سەرچاوەگرتوو لە باوەڕمەندبوون بەو چەمكانە و واقیعبینبوون لە سیاسەت و هەڵوێستەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێرانە. ئیستا كە باوەڕمەندبوون بە دێموكراسی و مافی مرۆڤ و خەباتی شار بۆتە فەرهەنگی خەباتی ڕزگاریخوازیی گەلانی بێبەش لە مافە سەرەتاییەكانی ژیان بۆ گەیشتن بە ئازادی و سەربەستی، دەردەكەوێت كە حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئیران هەر لە كاتی دامەزرانیەوە تا ئێستا دووربینترین، واقیعبینترین، پێشكەوتنخوازترین و مودێڕنترین حیزبی سەر گۆڕەپانی سیاسیی كوردستان و ئێران بووە كە باوەڕی قووڵی بە خەباتی مەدەنی، شار و شەقام هەیە و هەبووە. هەر بۆیە ئێستاش پاش نزیك بە هەشت دەیە خەبات و تێكۆشان لەپێناو مافی نەتەوایەتی و ئازادی و دێموكراسی، ڕێباز و قوتابخانەی چوارچرا نەك هەر تۆزی كۆنبوونی لێ نەنێشتووە، بەڵكوو وەك ئەستێرەیەكی پرشنگدار لە ئاسمانی كوردستان دەدرەوشێتەوە و وەك گونجاوترین ڕێبازی ڕێگای ڕزگاری و گەیشتن بە مافی نەتەوایەتی گەلی كورد لە گۆڕەپانی خەباتدا دەر كەوتووە.
