شەماڵ تەرغیبی

هەڵبژاردن یان هەمان "election"، پرۆسەیەكی بڕیاردانەیە كە لەلایەن كۆمەڵێكەوە بۆ هەڵبژاردنی كەس یان شێوازێكی بەڕێوەبەری وڵات، شار، ئیدارە یاخود هەر شوێنێكی دیكە كە پێویستی بە بەڕێوەبەری گشتی ‌و ڕێبەریكردن هەیە بەڕێوە دەچێت. ئەم پرۆسەیە لە سەدەی17ی زایینیەوە هاتووەتە نێو گۆڕەپانی ململانێی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی وڵاتان ‌و كۆمەڵگە جیاوازەكان. هەر بەم پێیە باش وایە سەرەتا بزانین هەڵبژاردن لە نێوەڕۆكی خۆیدا هەڵگری چ واتایەكە كە لە جیهانی ئەمڕۆدا گرینگیی پێ دەبەخشێت؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەتوانین بڵێین لە ڕاستیدا ڕكەبەری و ململانێ لە هەڵبژاردنەكاندا گرینگترین ئامرازێكە كە بەرپرسانی حكوومەت و ئەو كەسانەی كە خۆیان دەپاڵێون ناچار دەكات لە بەرامبەر خەڵكدا وەڵامدەر بن و ڕاوبۆچوونی ئەوان قەبووڵ بكەن. تایبەتمەندییەكی دیكەی هەڵبژاردن پێڕەوكردنی ئازادی و دێموكراسی و دادوەری و گەرەنتیكردنی بەرانبەریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی دەنگدەران لە هەموو بوارێكدایە. دیارە بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنێكی ئازاد پێویستی بە سیستمێكی هەڵبژاردنی دێموكراتیك و عەقڵییەتی دێموكراتیك هەیە كە بەگوێرەی یاسا دیاری دەكرێت چ كەسانێك دەتوانن خۆیان بپاڵێون و بە هەمان شێوە چ كەسانێك مافی دەنگدانیان هەیە و دەنگەكان چۆن دەستەبەندی دەكرێن و...هتد. بەڵام ئەو تایبەتمەندییەی كە بایەخ دەبەخشێت بە هەڵبژاردن، بێ لایەنی و پەیڕەوكردنی هەمان بەها سەرەكییەكانی مرۆڤایەتی واتە دێموكراسی و ئازادی و دادپەروەرییە.

لە وڵاتانی ئازاد و دێموكراتیكدا، بوونی هەڵبژاردن چارەیەكی دێموكراسییانەیە بۆ چارەسەركردنی كۆی گیروگرفتەكانی كۆمەڵگە و تەعبیر لەخۆكردنی جیاوازییەكانە كە بەختەوەری مرۆڤیان كردووەتە چەقی ئامانجەكانیان و دەتوانن جیاوازی بەرهەم بێنن؛ بە دیوێکی‌تریدا دێموكراسی لە باشترین شێوازی خۆیدا كەشێك دەخوڵقێنێ بۆ سەرهەڵدانی ئەم جیاوازییانە و لە هەمان كاتیشدا پێكەوەژیانی ئەم جیاوازییانە. كە باس لە دێموكراسی دەكەین هاوكات باس لە ئەخلاقی دێموكراسیش دەكەین، باس لە پێدانی شانس بە هەموو گرووپە جۆربەجۆرەكانی نێو كۆمەڵگە دەكەین بۆ ئەوەی مافی بوون و بڕیار و گەشەكردنیان هەبێت. باس لە بەرپرسیارەتی و بەرپرسیاربوون دەكەین بۆ ئەوەی مرۆڤەكان لە نێو بیاڤە گشتییەكاندا نەتوێنەوە، واتە مرۆڤەكان خاوەنی ئیرادە و ئازادی و كەسایەتی خەونەكانی خۆیان بن و بە جیاوازییەكانیشیانەوە قەبووڵ بكرێن. بەم پێیە كاتێ باس لە جیاوازی دەكەین باس لە بیرۆكە و خولیای نوێ و ڕێگەچارە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و باشتر بەڕێوەچوونی وڵات دێتە ئاراوە نەك ململانێیەكی بێبنەما و ڕكەبەری و بەخێڵی و دواكەوتوویی بەڵام چەمكی هەڵبژاردن لە ساكارترین تێگەیشتندا واتە ناڕازییبوون لە واقعییەتی مەوجوود و هەوڵێك بۆ تێپەڕبوون لە ئێستا بە هیوای داهاتوویەكی باشتر، كە ئەم هەوڵەش بە داڕشتنی بەرنامەیەكی فرەڕەهەند بۆ سبەینێ دەستەبەر دەكرێ كە بەداخەوە و بەپێچەوانەی چەمكی سەرەكی هەڵبژاردن، هەڵبژاردنی ئازاد لە دنیای ستەمكاری و تاریكستانی نوێنەبوونەوەی عەقڵی لە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدا بوونی نییە و ئەوەی بوونی هەیە فرۆشتنی دوێنێیە بە نەوەی ئەمڕۆ. نەوەیەك كە بێزار بووە لە ئەفسانە و خورافات و حیكایەتە بەردەوامەكان، نەوەیەك كە چیدیكە نایهەوێ لە ژێر سێبەری دوێنێدا بژیت. بۆیە نەتەنیا بوونی هەڵبژاردن لە كۆماری ئیسلامیدا بە واتای بوونی دێموكراسی نییە بەڵكوو بە تێگەیشتن لە فەلسەفەی وجوودی ئەو باسەی کە كرا هەڵبژاردن ئامرازێكە بۆ چەواشەكاری و خافڵاندنی ڕای گشتی لە نێوخۆ و دەرەوەی وڵات كە زیاتر بەرخۆری گەنگەشەییان هەیە بۆ ڕەوایی بەخشین بە سیستمێك كە لە نێوەڕۆكی خۆیدا هیچ باوەڕێكی بە هەڵبژاردن نییە چونكە بێبەختانە پشكی ئێمە لە ئازادی ئەو ئیزنەی پێنەداوین بەختی خۆمان تاقی بكەینەوە، تۆ كە ئازادی و شانسی قسەكردن و گوێگرتنت پێ ڕەوا نەبینرا مافی هەڵبژاردنیشت نییە، چون كێشەی سەرەكی لە وڵاتی ئێمەدا ئەوەیە كە فەلسەفەی نیزامی سیاسی زاڵ لەگەڵ بنەماكانی ئازادیدا زۆر ناكۆكن.

ئاشكرایە بایەخنەدان بە ئازادی و دژایەتی لەگەڵ ئیرادە و كەرامەتی مرۆیی لەگەڵ ئەم نیزامە لەدایك بووە و زۆر ڕوونە هاوپەیمانیی بیرنەكردنەوە و بایەخنەدان بە ئازادی زۆر بەهێزترە لە كایەی باڵەكانی نێو ڕێژیم. بە درێژایی تەمەنی ناكۆكی نێوان ئەم دوو باڵە هاوپەیمانیان لەسەر مانەوەی خودی نیزامەكە زۆر بەهێزتر بووە. لە پشتی ئەم لێكچوونانەی ئەم دوو باڵەوە نرخێكی ڕاستەقینە بۆ جیاوازی نامێنێتەوە. دوو ڕووی یەك سككە بە مانای دوو سككە نییە. ئێمە دەبێ جیاوازی دابنێین لە نێوان دژایەتی لایەنەكان لە هەمبەر یەك و دژایەتی لایەنێك لەگەڵ كۆی سیستمی بەڕێوەبەری وڵات. ئەوەی كە ئێستا بەناو ڕێفۆرمخوازەكان دەیكەن بەربەرەكانێ‌ لەگەڵ موحافیزەكارەكانە نەك دژایەتی لەگەڵ پێكهاتەی سیاسی لە ئێراندا. ئەوان ڕەخنە لە دیكتاتۆر دەگرن نەك ڕەخنە لە دیكتاتۆرییەت چونكوو ئەوانیش بەشێكی سەرەكی لە پێكهاتنی فەرهەنگی دیكتاتۆرین لەو وڵاتەدا.

لە كۆتاییدا دەبێ جیاوازییەك دابنێین لە نێوان بەشداریكردن و بەشداریپێكردندا. بۆیە ئەو كەسانەی كە بە تەواوی لە نێوەڕۆكی ئەو ڕێژیمە تێگەیشتوون ئەستەمە بەشداری بكەن لەو شانۆیەی ڕێژیم و ئەوانەیش كە تێنەگەیشتوون ناچارن بۆ بژێوی ژیانی پڕ لە نەهامەتییان ببن بە بووكەڵەی شانۆگەرییەكەی ڕێژیم.