دیمانە: شەهرام سوبحانی

ئاماژە: دەڵێن بۆ ئەوەیکە میللەتێک بهێنیتە ژێر ڕکێفی خۆت و بتوانی بەسەریدا حۆکم بکەی، دەبێ لەپێشدا مێژووەکەی بسڕیتەوە و دواتر مێژوویەکی نوێ و پڕ لە چەواشەکاریی بۆ بنووسی، ئەو کارەی کە بەدرێژایی مێژوو دوژمنانی کورد لەبەرانبەر کورددا کردوویانە، کە بەداخەوە ئاکامەکەی پەرتەوازبوونی نێوماڵی کورد و نەمانی باوەڕبەخۆبوون لەنێو هەر تاکێکی کورددا بووە. ئەم کارە لە چاندنی نەمامی بێهیوایی و سەرلێشواویی میللەتی کورددا گەورەترین ڕۆڵی گێڕاوە و هەتا ئێستاشی لەگەڵ بێت شوێنەوار و لێکەوتەکانی لە کۆمەڵگەی کوردستاندا دەبیندرێ. "کوردستان" بۆ تاوتوێی ئەم بابەتە کۆمەڵێک پرس و پرسیاری لەگەڵ د.هۆشمەند عەلی، مامۆستای زانکۆ و پسپۆڕی مێژوو ورووژاندوە.

دوکتور هۆشمەند با بەم پرسیارە دەست پێ‌ بکەین کە چۆن سەرلەنوێ مێژووی کورد و کوردستان بخوێنینەوە و بە دیدێکی خۆماڵی شیکاری ڕووداوەکانی پێ بکەین؟

بۆ خوێندنەوە و شیکاری مێژووی کورد و کوردستان بە دیدێکی خۆماڵی و ڕەسەن، پێویستە ڕەچاوی ئەم خاڵانە بکەین: لێكۆڵینەوە لە سەرچاوە ڕەسەنەکان: وەک سەرچاوە کوردییەکان و خوێندنەوەی نووسراوە کوردییەکانی وەک شاعیرانی کلاسیک (مەولەوی، فەقێی تەیران، خانی، ئەحمەدی خانی) و مێژوونووسانی کورد وەک (شەڕەفخانی بەدلیسی) بە نموونە. هەروەها سەرچاوە بیانییەکان، بە سەرنجدان لەسەر سەرچاوە عەرەبی، فارسی، تورکی و ئەورووپییەکان کە باسی کورد و کوردستانیان کردوە. جگە لەمانەش شیکاری چەمکی "نەتەوە" و "ناسیۆنالیزمی کوردی و لێکۆڵینەوە لە چەمکی کوردایەتی لە مێژوودا گرنگە كە ئایا کورد خۆمان وەک نەتەوەیەکی یەکگرتوو زانیوە؟ لە وڵامی ئەو پرسیارەوە بگەین بەوەی كە ڕۆڵی نەتەوەیی لە شۆڕش و ڕاپەڕینەکانی کورد وەک: شۆڕشی سمکۆی شکاک، شێخ عۆبەیدۆڵڵای نەھری لە كوێی یەكگرتوویماندا بووە؟ بۆ شیكاری مێژووی خۆماڵیمان بێگومان نابێت ڕۆڵی جوگرافیا و ئابووری كوردستان نادیدە بگرین، بۆ ئەوەش گرنگە كە:

- لێکۆڵینەوە لە کاریگەریی جوگرافیای شاخاویی کوردستان لەسەر دروستبوونی کۆمەڵگە و سیاسەتی کوردی. 

- شیکاری سیستەمی ئابووری کوردستان (وەک ڕێڕەوی کۆچەری، کشتوکاڵی شاخاویی، بازرگانی.

هەروەها هەر لە وڵامی ئەو پرسیارەدا گرنگە كە شیكاری و لێكۆڵینەوەی ورد بكرێت لەسەر پەیوەندی هەرێمایەتیی كوردستان وەک لێکۆڵینەوە لە پەیوەندیی کورد و دەوڵەتە دراوسێکان لە ڕابردوودا سەبارەت بە (عوسمانی، سەفەوی، عەرەب، فارس) بەبێ سەرنجدان بە پێوەری نەتەوەیی مۆدێڕن. لەمەشەوە دەگەین بە تێڕوانین بۆ ڕێکخراوەی سیاسی- کۆمەڵایەتیی کوردی لە مەزهەب، تەكیە و خانەقا، هۆزگەرایی و ناوچەگەرێتی و... هتد. 

لێكۆڵینەوە لە زمان و کولتوور وەک ناسنامە بۆ خوێندنەوەی زمانی کوردی و گۆڕانکارییەکانی لە مێژوودا. بۆ لێکۆڵینەوە لە کاریگەری ئایین (ئیسلام، زەردەشتی، مەسیحی و جوو) بە نموونە لەسەر کولتووری کوردی. بە بەکارهێنانی میتۆدێکی زانستی بۆ:

- ڕەخنەگرتنی سەرچاوەکان و پێداچوونەوەی سەرچاوەکان بەبێ پەسەندکردنی بێ ڕەخنە. 

- بەراوەردکردنی سەرچاوە جیاوازەکانی تورکی، عەرەبی، فارسی، کوردی، ئەورووپی. 

- بەکارهێنانی مێتۆدی نووسینی مێژوو لە دیدی خەڵکی ئاسایی (نەک تەنیا سەرکردەکان). 

هەروەها خۆ پەیوەستکردن بە كۆمەڵێک پرسیاری وەک: لێکۆڵینەوە لە کاریگەری کۆلۆنیالیزم و دەوڵەت-نەتەوە لەسەر دروستبوونی کوردستانی مۆدێڕن؟ شیکاری ڕۆڵی کورد لە جەنگی سارد و دوای جەنگی سارد؟ بە کورتی، پێویستە مێژووی کوردستان بە فرەیی و هەمەلایەنە ڕەچاوی پێكهاتەی کۆمەڵایەتی، سیاسی و کولتووری كوردی بخوێنینەوە، نەک تەنیا لە ڕێگەی ڕووداوە سەربازییەکان بۆ نموونە.

سەرچاوەکانی نووسینەوەی مێژووی دوور و نێزیکی ئێمە چین و تا چەندە جێگەی متمانەن؟

سەرچاوەکانی مێژووی کورد و کوردستان جیاوازن لەڕووی جێگەی متمانەوە، هەندێکیان زۆر باوەڕپێکراون، هەندێکیش پێویستی بە ڕەخنەگرتن و شیکردنەوەیان هەیە. پێویستە سەرچاوەکان بەپێی سەردەم و شوێن جیاکردنەوە بکرێن و لەگەڵ یەکتر بەراوەرد بکرێن. 

سەرچاوە کوردییەکان (نووسراوە و زارەكی): "شەڕەفنامە"ی شەڕەفخانی بەدلیسی (سەدەی١٦) یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوە کوردییەکان، بەڵام لایەنگری خانەکانی بەدلیسیش هەیە. "مەم و زینی" ئەحمەدی خانی (سەدەی١٧) ڕەوانگەی کوردیی هەیە، بەڵام زیاتر ئەدەبی-ڕۆمانسییە وەک مێژووی ڕاستەوخۆ. دەستنووسە کوردییەکانیش زۆر گرنگن، بەڵام پێویستە بە وردی لێکۆڵینەوەیان لێب کرێت. 

پێوەندیدار بە پرسیاری پێشوو، کێشەکانی متمانەیی بە سەرچاوەکانی نووسینەوەی مێژووی کورد چین؟

سەبارەت بە وڵامی ئەو پرسیارە و متمانەیی سەرچاوەكانی نووسینەوەی مێژووی كورد، کێشەکان زۆرن وەک: - زۆرینەی مێژووی کورد زارەكی بووە، دەماودەم و پشتا و پشت لە شێوەی چیرۆک و بە لاوک و حەیران و هۆنینەوەی شاعیرانە و گۆڕانکاری و زیادکراوەی تێدا كراوە. 

- نەهێشتنی سەرچاوە فەرمییەکان لەلایەن دەوڵەتەکانی (تورکیە، عێراق، ئێران، سووریە) و بەشێکی مێژوومان ون بووە. 

سەبارەت بە سەرچاوە بیانییەکان (عەرەبی، فارسی، تورکی، ئەورووپی) و ڕادەی متمانەیمان بۆیان دەبینین كە سەرچاوە عەرەبییەکان (ئیبن ئەثیر، ئیبن خەلدون، مەسعوودی) بە نموونە، زۆر گرنگن بۆ سەردەمی ناوەڕاست، بەڵام لایەنگری عەرەبیان هەیە. سەرچاوە فارسییەکان (وەک ڕەشیدەدین فضلالله، حەمدوڵڵا مستەوفی) بە نموونە زانیاری دەربارەی کورد دەدەن، بەڵام لەژێر سایەی دەسەڵاتی ئێرانیدایە. سەرچاوە تورکییەکان(عوسمانی) و بەڵگەنامە فەرمییەکان (دەفتەری مەحکوومە) گرنگن، بەڵام لایەنگری عوسمانییان هەیە. سەرچاوە ئەورووپییەکان (گەشتنامەکان، ڕاپۆرتەکانی کۆلۆنیالیستەکان) زانیاری ورد دەدەن، بەڵام لە دیدی ڕۆژئاواییەوە نووسراون. ئەمانەش ڕووبەڕووی كۆمەڵێک کێشەی گەورەی كردوینەوە، بۆ نموونە: بیانییەکان زۆرجار کورد وەک "یاخی" پیشان دەدەن. یان زۆرێک لە سەرچاوە تورکی و فارسییەکان بەشێوەیەکی سیاسی دەستکاری کراوە. 

جگە لەمانەش سەرچاوە مۆدێڕنەکانی (سەدەكانی٢٠ و ٢١) وەک: ئەرشیڤی بەریتانی و فەڕەنسییەکان (دەربارەی کورد لە جەنگی یەكەم و دووهەمی جیهانیی) بە نموونە زۆر جێگەی متمانەن، چونکە فەرمین و دەستکاریکراو نین. هەروەها ڕاپۆرتەکانی حیزبە کوردییەکان وەک: (PDK, PUK, PKK) بە نموونە ڕوانگەی خۆماڵیان هەیە، بەڵام لەهەمان كاتدا لایەنگری سیاسییان هەیە. ڕۆژنامە و میدیای کوردی (وەک "کوردستان"ی ١٨٩٨، "هاوار"ی ١٩٧٠ەکان) بەڵگەی ڕاستەوخۆن، بەڵام پێویستە بە ڕەخنەوە بخوێنرێنەوە.

هەروەها سەرچاوە زارەكی و یادەوەرییەکان، چیرۆک و یادەوەری کەسایەتییەکان گرنگن، بەڵام ڕەوانگەی کەسییان هەیە. گۆرانی و فۆلکلۆری کوردی نیشاندانی ڕووداوە مێژوویییەکانن، بەڵام ناتوانرێت متمانەی تەواویان پێبکرێت.

بەكورتی سەرچاوەی تەواو و بێلایەن نییە، بۆیە باشترین ڕێگە کۆکردنەوەی هەموو سەرچاوەکانە و شیکردنەوەیانە بە دیدێکی ڕەخنەگرانە لە چوارچێوەیەكی ئەكادیمیانە و زانستی بەپێی مێتۆدە هاوچەرخەكانی نووسینەوەی مێژوو.

هۆکارەکانی دواکەوتنی کورد لە نووسینەوەی مێژوو چین؟

هۆکارەکانی دواکەوتنی کورد لە نووسینەوەی مێژوودا چەندین ڕەهەندی مێژوویی، کۆمەڵایەتی، سیاسی و کولتووری لەخۆ دەگرێت. لەم ڕاستییەدا، هۆکارە سەرەکییەکان بەم شێوەیە دەخەمڵێنرێن:

١. نەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ و سیستەمی فەرمیی تۆمارکردن: 

- کوردستان بەدرێژایی مێژوو لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتە جیاوازەکاندا بووە (وەک عوسمانی، سەفەوی، عەرەب) کە سیاسەتی "فرامۆشکردنی کورد"یان هەبووە و سەرچاوە فەرمییەکانیان بە زمانی خۆیان نووسیوەتەوە. 

- نەبوونی دەوڵەتی کوردی وەک نەتەوەیەکی یەکگرتوو بووەتە هۆی نەبوونی سیستەمی تۆمارکردنی مێژوویی کوردی. 

٢. کەمیی سەرچاوەی نووسراوە کوردییەکان: 

- زۆربەی مێژووی کورد بە شێوەی زارەكی گەیەندراوە، کە ئاسانە لەگەڵ کاتدا بگۆڕێت یان ون ببێت. 

- سەرچاوە نووسراوە کوردییەکان (وەک شەڕەفنامە) زۆر کەمن و زۆرجار لەلایەن بیانییەکانەوە نووسراون، کە لایەنگریان تێدا هەیە. 

٣. ڕەوتە سیاسیی و کولتوورییەکان: 

- دەوڵەتە داگیرکەرەکان وەک (سووریە، تورکیە، عێراق و ئێران) سیاسەتی قەدەغەکردنی زمانی کوردی و نەهێشتنی بەڵگەنامە کوردییەکانیان جێبەجێ کردوە. 

- مێژوونووسانی کورد زۆرجار ناچاربوون مێژوو لە دیدی دەسەڵاتدارانەوە بنووسن، نەک لە دیدی خەڵکی ئاسایی. 

٤. پەرتەوازەیی کورد و کاریگەری جوگرافیا: 

- جوگرافیای شاخاویی کوردستان بووەتە هۆی گۆشەگیری ناوچەکانی کورد لە یەکتر، کە ئەمەش بووەتە هۆی نەتەوەیەکی پەرتەوازە کە ئاسان نییە مێژووی یەکگرتووی بۆ بنووسرێت. ئەمەش وایكردوە زۆرجا لە دەرەوەی مێژوودا بین. 

- نەبوونی ناوەندێکی مێژوویی كوردستانی (وەک ناوەندێكی مێژوونووسی کوردی) بووەتە هۆی نەبوونی سیستەمی مێژوونووسی فەرمی. 

٥. نەبوونی تێگەیشتنێکی فەلسەفی لە مێژوودا: زۆربەی مێژوونووسانی کورد تەنیا ڕووداوەکانیان نووسیوەتەوە بەبێ شیکردنەوەی فەلسەفی یان پەیوەندیان بە پرسی نەتەوەییەوە. 

٦. کاریگەری کولتوور و ئایین: 

- کولتووری زارەكی و فۆلکلۆری کوردی زۆر بەهێزە، بەڵام ئەمە نەیتوانیوە بگۆڕدرێت بە سیستەمێکی نووسینی مێژوویی. 

- ئایینەکان (وەک ئیسلام) کاریگەرییان هەبووە لەسەر نەهێشتنی مێژووی کوردی، چونکە زۆربەی سەرچاوەکانی مێژوویی لەلایەن مێژوونووسانی عەرەب و فارسییەوە نووسراون. 

بە كورتی هۆکارەکانی دواکەوتنی کورد لە نووسینەوەی مێژوو تێکەڵەیەکن لە سیاسەت، جوگرافیا، کولتوور و کەمی سەرچاوە.

ئەگەر باسێک لە چارەسەری ئەم کێشەیە بکەن، پێتان وایە پێویستە چی بکەین؟

 بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە، پێویستە:   

- کۆکردنەوەی سەرچاوە و زانیارییە زارەكییەكان (چیرۆک، گۆرانی، یادەوەری). 

- دروستکردنی سیستەمێکی مێژوونووسی خۆماڵی کە لە دیدی کوردەوە بنووسرێت. 

- بەکارهێنانی سەرچاوە بیانییەکان بە ڕەخنەیی. 

ئەگەر ئەم خاڵانە جێبەجێ بکرێن، دەکرێت مێژووی کورد بە شێوەیەکی یەکگرتووتر و ڕەسەنتر بنووسرێتەوە.

زیانەکانی پشتبەستن بە سەرچاوە بیانییەکان بۆ نووسینەوەی مێژووی خۆمان لەچیدا دەبینن؟

پشتبەستن بە سەرچاوە بیانییەکان بۆ نووسینەوەی مێژووی کورد بێگومان بێ زیان نەبووە، کە دەکرێت لێرەدا چەند خاڵێكی سەرەکیی ئاماژە پێ بكەم وەک:

١. لایەنگری سیاسی و نەتەوەیی:

- دیدێکی خراپ پێگەیشتوو: زۆربەی سەرچاوە بیانییەکان (عوسمانی، فارسی، عەرەبی، ئەورووپی) کورد وەک "یاخی"، "کەمینە" یان "ڕەگەزی ناڕێک" پیشان دەدەن. 

- پشتگیری لە دەسەڵاتداران: نووسەرە بیانییەکان زۆرجار لایەنگری دەوڵەتە داگیرکەرەکانیان هەیە (وەک عوسمانییەکان لە بەرانبەر شۆڕشە کوردییەکان). 

٢. نەهێشتنی ڕۆڵی کورد لە ڕووداوە مێژوویییەکان:

کورد نەناسراوە: مێژوونووسانی بیانی زۆر جار ڕۆڵی کورد لە ڕووداوە گرنگەکاندا (وەک شەڕەکانی عوسمانی-سەفەوی) بە کەم دەخەنە ڕوو یان بەتەواوی ناهێڵن. 

- نەناسینەوەی دەوڵەتە کوردییەکان: وەک میرنشینی "سۆران" و "بابان" لە مێژووی فارسی و تورکیدا بە "یاخی" ناویان هێناوە. 

٣. وێنەی نادروست لە کولتوور و کۆمەڵگەی کوردییدا 

- ڕەگەزپەرەستی: سەرچاوە ئەورووپییە کۆنەکان (وەک گەشتنامەکانی سەدەی ١٩) کورد بە "ڕەگەزێکی چەتە" یان "نەشارەزا" وێنا كردوە. 

- نەتەوەسازی نادروست: زۆر لە سەرچاوە بیانییەکان جیاکەرەوەی نێوان کورد و عەرەب/تورک/فارس نییە و هەموویان وەک یەک نەتەوە دەبینن. 

٤. نەبوونی سەرچاوەی ڕاستەوخۆ (دەستی یەکەم)

- گوێگرتن لە بیانییەکان: زۆربەی سەرچاوە بیانییەکان لە چەندین دەست (سەرچاوەی دووهەم یان سێهەم)ەوە گەیاندوون، کە زۆر سەرلێشێواویی تێدایە. 

- کەمبوونی بەڵگەی ڕاستەقینە: بەڵگەنامە فەرمییەکانی دەوڵەتە داگیرکەرەکان (وەک عوسمانی) زۆرجار تەنیا لە دیدی خۆیان نووسراون. 

٥. پشتگوێخستنی زمان و ناسنامەی کوردی

- زمانی کوردی وەک "ژێرزمان": سەرچاوە بیانییەکان زۆر جار زمانی کوردی وەک زمانێکی نایاسایی یان زمانی "گوندی" پیشان دەدەن. یان ناوی شوێنە کوردییەکان دەگۆڕن.

٦. کاریگەری کولتووری داگیرکەر

- سەرچاوە بیانییەکان زۆرجار مێژووی کوردستان بەشێک لە مێژووی تورکیە/ئێران/عێراق دەبینن، نەک وەک مێژوویەکی سەربەخۆ. 

- فۆلکلۆر و ئەدەبیاتی کوردی لەلایەن سەرچاوە بیانییەکانەوە بە کەمەوە دەبینرێت.

دوکتور! ئەدی بە چە مێتۆدێک دەتوانین ئەم زیانانە کەم بکەینەوە؟

بۆ کەمکردنەوەی ئەم زیانگەلە دەتوانین ئاماژە بەو خاڵانەی خوارەوە بکەین:

١. بەکارهێنانی سەرچاوە بیانییەکان بە ڕەخنەیی.

٢. پشت بە سەرچاوەی زارەكیی و فۆلکلۆری کوردی ببەستین (چیرۆک، گۆرانی، یادەوەری). 

٣. دروستکردنی سەرچاوەی کوردی خۆماڵی.

٤. نووسینی مێژوو لە دیدی خەڵکی ئاسایی، نەک تەنیا سەرکردەکان. 

لە كۆتایی وڵامی ئەو پرسیارەدا دەتوانم بڵێم كە سەرچاوە بیانییەکان گرنگن، بەڵام پێویستە بە چاوی ڕەخنەوە بەکاربهێنرێن، چونكە نووسینەوەی مێژووی کورد و كوردستان پێویستی بە چاوی کوردی هەیە، نەک بە چاوی بیانی.

پێشکەشکردنی تێز و دیدی تایبەت و دامەزراندنی ناوەند و سەنتەری لێکۆڵینەوەی خۆماڵی هەڵقوڵاو لە کولتووری کوردی بۆ بواری مێژووناسی چەندە گرینگە؟

پێشکەشکردنی تێز و دیدی تایبەت و دامەزراندنی ناوەندی لێکۆڵینەوەی خۆماڵی لە مێژووناسیی کوردییدا بێگومان گرنگی و کاریگەری خۆی هەیە، چونكە پێویستی دیدێکی خۆماڵی و دامەزراندنی ناوەندە زانستییەکان بۆ لێکۆڵینەوەی مێژووی کورد یەکێکە لە گرنگترین پێداویستییەکانی بواری مێژووناسی کوردی. بە ڕەچاوکردنی چەندین لایەنی گرنگی کۆمەڵایەتی، سیاسی و کولتووریی، کە کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر ناسینەوە و نووسینی مێژووی ڕەسەنی کورد هەیە. بۆیە كورد پێویستی بە دیدێکی خۆماڵی لە مێژوونووسیدا هەیە. تاوەكوو دوور بکەوینەوە لە لایەنگری بیانی، چونكە مێژوونووسانی بیانی زۆرجار کورد وەک "یاخی" یان "کەمینەی نەخوازراو" پیشان دەدەن. پێویستە مێژوو لە دیدێکی ناوخۆییەوە بنووسرێتەوە بۆ نەهێشتنی ئەم لایەنگیرییە. لەوەش گرنگتر ناسینەوەی ناسنامەی کوردی، چونكە تێزی کوردی دەتوانێت کولتوور و مێژووی کورد وەک بەشێکی سەربەخۆ لە ناو مێژووی جیهاندا بناسێنێت، نەک وەک بەشێک لە مێژووی تورکیە، عێراق یان ئێران. 

بۆیە دەتوانم بڵێم دامەزراندنی ناوەند و سەنتەری لێکۆڵینەوەی خۆماڵی کاریگەری ئەرێنی لەسەر کۆکردنەوەی سەرچاوە کوردییەکان و کۆکردنەوەی بەڵگەنامە زارەكی و نووسراوەکان هەیە بۆ دروستکردنی ئەرشیڤێکی فەرمی بۆ پاراستنی مێژووی کورد. 

بێگومان ئەمەش بە پەرەپێدانی میتۆدێکی زانستی و بە بەکارهێنانی شیکردنەوەی ڕەخنەگرانە بۆ سەرچاوە بیانییەکان، پەیوەستکردنی مێژووی کورد بە تێوری کۆمەڵایەتی و فەلسەفی. بەهەماهەنگی و پەیوەندی لەگەڵ زانکۆ و ناوەندەكانی توێژینەوە نێودەوڵەتییەکان و هاوکاری لەگەڵ زانکۆکانی کوردستان و جیهان بۆ پێشبردنی لێکۆڵینەوە مێژوویییەکان. ئەمەش دەبێتە پاراستن و بەدەست‌هێنانی ئەرشیڤی کوردی بە ڕاهێنان و هاوبەشیکردنی خوێندکار و تێزنووسی پەروەردەی نەتەوەیی لە ڕووی زانستی.

دوکتور! زۆر زۆر سپاس بۆ بەشداریتان لەم دیمانەیدا

سپاس بۆ بەسەرکردنەوەی ڕۆژنامەی "کوردستان" و ئەم دەرفەتە.