ڕەحیم نزهت زادە
دیارنەمانی دەیان میلیارد دۆلار لە دراوی هەناردەیی، هێمای داڕمانی ئەخلاقی و پێکهاتەیی سیستەمێکی ئابوورییە، کە لەسەر بنەمای جیاکاری، قۆرخکاری و نادادپەروەری بنیات نراوە.
لە کاتێکدا هەڵاوسان و هەژاری و گرانیی نرخەکان هەناسەی خەڵكیان بڕیوە، دیارنەمانی ٥٢ میلیارد دۆلار لە دراوەکانی هەناردەکردنی وڵات، جارێکی دیکە سروشتی ڕانتگەرانە و ناشەفافی ئابووری ئێرانی ئاشکرا کردوە. لە ساڵی ١٣٩٧ی هەتاوییە تا ئێستا، نزیکەی ٩٥ میلیارد دۆلار دراوی هەناردەکردن نەگەڕاوەتەوە بۆ وڵات، هەروەها زیاتر لە نیوەی تەنیا لە دەستی ٥٠٠ کۆمپانیادایە. ئەم ژمارانە ئەوە دەردەخەن، کە قەیرانی ئەمڕۆ لە کەمیی سەرچاوەکانەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵکوو لە نەبوونی ئیرادەی سیاسی بۆ شەفافیەت و دادپەروەرییەوە سەرچاوە دەگرێت.
لە وڵاتێکدا کە میلیۆنان کەس لەژێر گوشاری هەڵاوسان و پاشەکشەدا چەقێنراون، لە هەمان كاتدا کرێکاران و مامۆستایان لەپێناو کەمترین بژێوی ژیاندا خەبات دەکەن، دەیان میلیارد دۆلار لە سامانی نیشتمانی، لە هەژماری نهێنی ئەو کۆمپانیایانەدا دەمێننەوە کە لە ئیمتیازاتی تایبەت بەهرەمەندن. پێکهاتەیەک کە پێویستە بەرژەوەندی گشتی بپارێزێت، بووەتە ئامرازێک بۆ تاڵانکردن و چڕکردنەوەی سامان لە دەستی بازنەیەکی سنوورداردا.
گەندەڵی لە ئێران ئیتر ئیستیسنا و دەگمەن نیە، بەڵکوو سەرەڕای هەڵبەزینەوەی توندی خامنەیی کە ڕایگەیاند سیستماتیک نیە، ڕێک یاسای نەنووسراوی دەستەڵاتە و بەسەر پێکهاتەی ئابووری و ئیداری وڵاتدا زاڵە.
کاتێک یاسا لە خزمەتی دەسەڵات دابندرێت، دادپەروەری دەبێتە مۆڵەتێک بۆ جیاکاری. لە مۆڵەتی هەناردەکردنەوە، تا ئیمتیازاتی هاوردەکردن و تەرخانکردنی زەوی، هەمو قۆڕخكراو بەدەست تۆڕەکانەوەوەیە، کە نە وەڵامی خەڵک دەدەنەوە و نە لە ژێر چاودێری دامەزراوەیەكی سەربەخۆدان.
لەوەها جۆرە هەلومەرجێكدا، كارئافرێنیی ڕاستەقینە دەسڕێتەوە، و جێگەی ئەو ڕانتگەرانە دەیگرنەوە، کە نە بەرهەم دەهێنن و نە بەها دەئافرێنن، بەڵکوو تەنها بە نزیکبوون لە ناوەندەکانی دەسەڵات، سامانە نیشتمانییەکان بەتاڵان دەبەن.
گەندەڵیی ئابووری لە ئێران دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی دوورخستنەوەی خەڵکە، لە چاودێری چارەنووسی خۆی. لە هەر شوێنێک خەڵك پەراوێز بخرێت، تاڵان و جیاکاری دەبێتە یاسا.
لە ئێراندا غیابی وەڵامدانەوە و داڕمانی ئەخلاقی لە سیستەمی کارگێڕیدا تۆخترین توخمی دەسەڵاتە. بۆیە هیچ کام لە دامودەزگا بەرپرسەکان، لە بانکی ناوەندییەوە هەتا وەزارەتی ئابووری، چارەنووسی ئەو میلیاردەها دۆلارەیان ڕوون نەکردۆتەوە.
ئەم بێدەنگییەش بەڕێکەوت نیە؛ نیشانەیە بۆ ئەوەی كە دەسەڵات و سامان لەیەکتردا تێکەڵ بوون. کاتێک سیاسەت و ئابووری لە خاڵێكدا كۆبكرێنەوە، دەزگای چاودێری، دەگۆڕێت بە بەرگێک بۆ گەندەڵی. دەرئەنجامەکەش ڕوونە: هەژارتربوونی خەڵك، لەنێوچوونی متمانەی گشتی و لەنێوچوونی هەستکردن بە دادپەروەری لە کۆمەڵگەدا.
بێگومان هیچ وڵاتێک بەبێ دادپەروەری ئابووری ئازاد نامێنێتەوە. میللەتێک کە سامانەکەی بۆ ئیستغلالی نایاسایی لە پۆست و گەندەڵی خەرج بکرێت، سەربەخۆیی ڕاستەقینەی نیە.
هەرێمە بێبەش و پەراوێزخراوەکان بە کوردستانیشەوە، ساڵانێکە باجی ئەم نادادپەروەرییە دەدەن. چڕبوونەوەی سەرمایە لە دەستی چەند کەسێکدا، نەبوونی دەرفەتی یەکسان و پشتگوێخستنی گەشەسەندنی مرۆڤی، کۆمەڵگای لە بازنەیەكی هەژاری، کۆچ و ناڕەزایەتی دا هێشتووەتەوە. چڕبوونەوەی دەسەڵات دوژمنی ئازادییە، چڕبوونەوەی سەروەت و سامانیش دوژمنی دادپەروەرییە.
ساختەکاریی ئەرزی ٥٢ میلیارد دۆلار، تەنها کارەساتێکی دارایی نییە؛ نیشانەی قەیرانێکی سیاسی و ئەخلاقی قووڵترە. خەڵک بە حەق دەپرسن: چۆنە لە وڵاتێکدا کە سەرچاوەی سروشتی و مرۆیی ئەوەندە زۆرە، زۆرینەی کۆمەڵگا لە هەژاریدا دەژین؟ وەڵامەکەی ڕوونە: کاتێک خەڵك لە مافی چاودێری و بڕیاردان لادەبردرێت، سامان تاڵان دەکرێت و دادپەروەری دەنێژرێت. کۆمەڵگایەک کە میدیای ئازاد، دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ و حزبە جەماوەرییەکانی نەبێت، مەحکومە بە دووبارەکردنەوەی ئەو کارەساتانە.
گەندەڵی دراویی ئەم دواییە، تەنها یەکێك لە نیشانەكانی قەیرانێکی قووڵترە: قەیرانێک کە تێیدا خەڵک لە مافی بەشداریکردن لە چارەنووسی خۆیان بێبەشن. تا ئەو كاتەی پێکهاتەکانی ئێستا نەگۆڕدرێن، و شەفافیەت و دادپەروەری، جێگەی نهێنی هێشتنەوە و هەڵاواردن نەگرێتەوە، سامانی نیشتمانی بەردەوام دەبێت لە بەتاڵانبران.
ڕزگاری ئابووریی ئێران، نەك لە دروشمگەلێكی پووچ و چاپکردنی پارەی زیاتردایە، بەڵکو لە گەڕانەوەی دەسەڵات بۆ خەڵک، چەسپاندنی دادپەروەری و چەسپاندنی ئازادیی ئابوری ڕاستەقینەدایە.
لەم ڕێگایە دا، هەر دەنگێک ئازادیخواز و دادپەروەر، هەر ئەندێشەیەك كە بڕوای بە کەرامەتی مرۆڤ و سەربەخۆیی خەڵك هەیە، هەنگاوێکە بەرەو سبەینێیەکی گەشاوەتر.
