و: سیروان مووساپوور
ئەگەر لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی مۆدێرنیزاسیون و دروستكردنی پیشەسازیی هەر وڵاتێك بڕوانین، «كار و كرێكار» لە ناسراوترین وشەكانن. هەڵسەنگاندنی ڕادەی گەشەسەندنی پیشەسازیی بە ڕادەی كاری بەكەڵك و پڕبەرهەم بەستراوەتەوە و هێزی كاریش لە كرێكاران دابین دەبێ، كەواتە «كرێكاران» كۆڵەكە سەرەكییەكانی كۆمەڵگە پێشكەوتوو و گەشەسەندووەكان پێك دێنن.
ئەگەر سەیری بارودۆخی هەنووكەیی ئێران بكەین، خاڵی سەرنجڕاكێش ڕەوشی نالەباری ئەو كرێكارانەیە كە هەلومەرجی خراپی ئابووریی وڵات سەلمێنەرییەتی. بۆ نموونە، لەساڵی ٢٠٠٥ی زایینی (١٣٨٤ی هەتاوی) بڵاوكراوەی توێژینەوە ئابوورییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناڤین (میس) لە ڕاپۆرتێكی شیكاریی تێروتەسەل سەبارت بە قەیرانی بێكاری لە ئێراندا نووسی: «قەیرانی بێكاری ٤٠%ی لە ئێراندا كە ٢٨ ملیۆن كەس لەخۆ دەگرێ، حەشیمەتی تەواوی وڵاتی بەشێوەیەكی ڕێژەیی تووشی هەژاریی ئابووری كردووە» یان ئاماری ڕاپۆرتی بانكی ناوەندی لە ساڵی ٨٩ كە 5/22% لە بنەماڵە ئێرانییەكانی «بە بێ تاكێکی خاوەن پیشە» ناساند كە ئەم بابەتە دەرخەری ئەوەیە یەك پێنجومی بنەماڵەكانی ئێران كار و پیشەیان نیە.
بەڵام ئەو قەیرانی بێكارییە هەمووی ڕاستیی مەسەلەکە نیە، چونكە بەشێك لە كۆمەڵگە كە بە خاوەن پیشە دێنە ئەژمار و لە ئامارەكاندا نەهاتوون، بە كارگەلێكی وەك پیشە چەوتەکان، كارە وەرزییەكان، لەشفرۆشی، قاچاغی ماددە سڕكەرەكان، دزی و ... خەریكن كە لەم حاڵەتەدا ئامارەكانیش بۆ ئەوە نابن پشتیان پێ‌ببەسترێ و قووڵیی قەیرانەكە نیشان نادەن. دیارە بێجگە لەمەش كۆماری ئیسلامی لە ماوەی دەسەڵاتدارێتیی خۆیدا هەمیشە ئامارەكان بەشێوەی حكوومەتی دەردەكا و تا ئەو جێگەیەی دەكرێ، تەندروستیی و دروستیی ئاماریی لە بیاڤە جۆراوجۆرەكاندا لەنێو بردووە.
هەبوونی مناڵانی كاریش گرفتێكی گەورەیە كە هەوسارپچڕاویی بێكاریی و نەبوونی ئەمنییەتی كاری و ئابووری لە نێوخۆییترین ئاستەكانی بنەماڵەكان دەردەخا. لە ئاماری خەمڵێنراوی ڕێكخراوی جیهانیی كار لە ساڵی 1995 زیاتر لە 4/71%ی منداڵانی نێوان 10بۆ14 ساڵ لە ئێراندا لەباری ئابوورییەوە چالاكن. هەر بەپێی ئەم ئامارە لە ساڵی 1375 نزیكەی 380هەزار منداڵ لە ئێراندا كاری جێگیریان هەبووە. گرنگیی ئەم بابەتە ئەو كاتەیە كە بزانین كاری منداڵان ڕەهەند و لایەنی نەرێنیی ئابووریی و كۆمەڵایەتی جێگەی سەرنجیان هەیە. ئەم كارە دەبێتە لەمپەری بەردەم زیادبوونی جیددیی فێركاریی، زانست و شارەزاییەكان، بەهرەدانەوە دادەبەزێ، داهاتەكانی بیمەی كۆمەڵایەتی دێتەخوار، زیانە گیانیی و ماڵییەكان زۆر دەبن، هەموو جۆرە خەسارە كۆمەڵایەتییەكانی وەك كەڵك وەرگرتنی ناڕەوای جنسی، گیرۆدەبوون، وردەفرۆشیی ماددە هۆشبەرەكان، تاوانكاریی منداڵان و تازەلاوان زیاد دەكەن، كۆچكردنەكان بەهۆی ئەگەری كاركردنی منداڵان بەشێوەیەكی زیانبار و خەسارهێنەر دەچنەسەرێ.
یەكێكی دیكە لە كێشەكانی كرێكاران كە زۆربەیان سەرپەرستی بنەماڵەكانن و بەدوای دابینكردنی خەرجییەكانی بنەماڵەوە، بابەتی تەڵاق و جیابوونەوەیە؛ بەشێوەیەك كە عەلی ئەكبەری مەحزون بەڕێوەبەری گشتی دەفتەری ئامار و زانیارییەكانی حەشیمەتی و كۆچكردنی سازمانی تۆماركردنی باری كەسێتی (سەپتی ئەحواڵ) لە وتووێژ دەگەڵ «ایرانا»دا گوتی: لە ساڵی ڕابردوودا (1393) لە هەر كاتژمێرێكدا، 19 حاڵەتی تەڵاق تۆمار كراوە كە ئەم مەسەلەیە دەبێتە هۆی لێكهەڵوەشانی بنیاتی بنەماڵە و كاریگەرییە ڕووخێنەرەكانی وەك بێ‌ئەنگیزەیی، بێ‌هیوایی و بێ‌مبالاتی و تەنانەت فەساد و بەرەڵڵایی لەسەر تەندروستیی كاریی كرێكاران بەجێ‌دێڵێ.
خاڵێكی گرنگی دیكە لەپێوەندیی دەگەڵ دۆخی كرێكاران بەراودی لانیكەمی حەقدەستی ئەوان لەبەرامبەر هێڵی هەژاری ئەمڕۆی ئێرانە. لەم بارەوە ناسر بورهانی جێگری سەرۆكی ناوەندی باڵای شوڕای ئیسلامیی كار، هێڵی هەژاری بە 2 ملیۆن و 300 هەزار تەمەن ڕاگەیاندووە كە ئەم بابەتە ئەوە نیشان دەدا تێچووەكانی ژیان بۆ كرێكارێك چەندین بەرامبەری حەقدەستی پەسندكراوی وەزارەتی كارە. دیارە خاڵێكی گرنگی دیكە كە دەبێ لەبەرچاو بگیرێ ئەوەیە كە ژنانی كرێكار بە بەراورد دەگەڵ كرێكارانی پیاو، كەمتر مووچە وەردەگرن، لە هەڵبژاردنی پیشەدا سنووردارن، نرخی بێكاری لەنێویاندا زیاترە و ئەمنییەتی پیشەیی كەمتریان هەیە.
كۆچكردنی زۆری كرێكاران لە شارە بچووكەكان و گوندەكانەوە بۆ گەورە شارەكانی وەك تاران و ژیانی پەڕاوێزنشینیی شاری كە خاوەن چلۆنایەیی و بێهداشتێكی زۆر لەخوارێ‌یە، نزمبوونی ئاستی فێركاریی و پسپۆرێتیی هێزەكانی كار لە بازارەكانی ئێران بە بەراورد بە وڵاتە پێشكەوتووەكان ـ ئەم بابەتە لەو ڕووداوە بێ‌ئەژمارانەی كە بۆ كرێكاران لە كاتی كاردا دێتەپێش، بەڕوونی دیارە ـ نەبوونی بیمە كۆمەڵایەتییە گونجاوەكان و خزمەتگوزاریی دەرمانیی پێویست، دابەزینی تەمەنی دەسپێكردنی كار و چوونەسەری تەمەنی خانەنشینی و ... لەو خاڵە گرنگانەن كە هەمیشە كرێكاران و هێزی كار لە ئێراندا ڕووبەڕوویان دەبنەوە.
سەرەڕای هەموو ئەمانە دەبێ بگوترێ ئەو بابەتە باسكراوانە تەنیا بەشێكی كەم و بچووك لە نەخۆشیی بێكاری و دۆخی قەیراناوی و دڵتەزێنی كرێكاران لە ئێرانە كە كاریگەریی خراپی لەسەر پڕۆسەی گەشەی كار و شوێندانەریی كرێكار لە پیشەسازیی وڵاتدا داناوە و هەروا دایدەنێ. شیكردنەوەی كەسی كرێكار بە تایبەتمەندییەكانی كرێكاری و هەڵسەنگاندنی هێزی كار بەشێوەی چینێكی تایبەتی كۆمەڵایەتییش زۆر بابەت و خاڵی گرنگیی دیكەی دەردەخا كە ئالۆزیی بارودۆخ و قووڵیی قەیرانی هێزی كار لە ئێراندا دەباتەسەر.
ئەگەر بمانەوێ بارودۆخی كار و كرێكار بەشێوەی لۆژیكی و ورد تاوتوێ بكەین، دەبینین ڕادەی خەسارە كۆمەڵایەتییەكان و ئەو هەڕەشانەی هەمیشە لەسەر كرێكارانن، بەڕادەیەك لەسەرێ‌یە كە سڵامەتیی كاریی بە كردەوە لە ئێراندا لە ناڕوونییەكی تەواو دایە كە بەم شێوەیە دەگەڵ بارودۆخی سەرەوە باس کرا كە سەرچاوەی لە بەڕێوەبەرێتیی نادروست و نابەرپرسانەی سیستەمی كۆماریی ئیسلامی گرتووە، ناتوانرێ بە باشتربوونی ئابووریی ئێران و بارودۆخی كرێكاران هیوادار بین چونكە، خەسار و نەهامەتییەكانی سەر كرێكاران و ڕەوشی كار دەبێ بەشێوەیەكی بنچینەیی و خێرا لەنێو بچن. ئەم پێویستییە كە هەمیشە زەنگی مەترسی بارودۆخی قەیراناوی چینی كرێكاری بەدەنگ هێناوە، سەرەڕای هاتنەسەركاری دەوڵەتە جۆراوجۆرەكان تا ئێستا نەیتوانیوە بەشێوەی دروست و جێگیر چارەسەر بكرێ و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر تانوپۆی ئابووریی وڵات لەنێو دەبا. ئابوورییەك كە توانای نووژەنكردنەوەی خۆی نیە و تەنیا بەشێوەی كاتیی و ڕووكەشی هێوركەرەوەی پێ‌دەدا. لەم هەلومەرجەدا مەترسی لێكهەڵوەشانی كۆمەڵایەتی یان بزووتنەوە توندئاژۆكان ڕۆژ بە ڕۆژە پڕڕەنگتر دەبێ و تەنانەت قەرەبوو و نۆژەنكردنەوە ئەم دۆخە، بۆ داهاتووەكان زۆر پڕتێچووتر و كاتگرتر و پڕووكێنەرتر دەبێ.
لە ژماره ٦٥٥ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
