نێهزه‌تی خوداپه‌رەستانی سۆسیالیست
له ساڵی ١٣٢٠ی هەتاوی له نێو که‌سانی خوێنده‌وار و تا راده‌یه‌ک ده‌مارگژی ئیسلامی‌دا، بۆ دژایه‌تی له‌گه‌ڵ به‌هاییه‌کان و حیزبی تووده‌ی ئێران کۆبوونه‌وه‌گەلی بچوک بچوک له لایه‌ن ژماره‌یه‌ک خۆێندکاره‌وه، به‌ڕێوه ده‌چوو. له نێویان‌دا، دوو گرووپ به رێبه‌رایه‌تیی "محمد نخشب" و "جلال آشتیانی"، هه‌ڵسووڕانێکی هاوبه‌شیان ده‌ست پێ‌کرد. ئه‌وان لە ساڵی ١٣٢٢ی هه‌تاوی‌دا، رێکخراوێکیان به ناوی "نهضت خدا پرستان سوسیالیست" پێک هێنا.
سه‌ره‌تا چالاکی‌یه‌کانیان نهێنی بوو. به‌ڵام لە دەستپێکی مه‌جلیسی شازده‌یه‌م- ٢٠ ی رێبەندانی ١٣٢٨ی هەتاوی- و په‌رەگرتوویی خۆماڵی کردنی سه‌نعه‌تی نه‌وت‌دا، نێهزه‌ت- یش تێکۆشانی ئاشکرای خۆی ده‌ستپێکرد. نه‌خشه‌ب و هاوبیرانی پێیان وابوو: ئێران له به‌ره‌به‌ری شۆڕشێکی کۆمه‌ڵایه‌تی دایه و ته‌نیا حیزب ده‌توانێ به ئامانجی بگه‌یه‌نێ. به‌ڵام ئاشتیانی و هاوڕێیانی هه‌ر شێوه‌کارە نهێنی‌یه‌که‌یان پێ دروستتر بوو.
له گرووپی نه‌خشه‌ب‌دا، که‌سانی وه‌ک: "حسین رازی، معین الله مرجانی، علی شریعتمداری، مصطفوی، لاجو‌ردی" و... چالاک بوون. ئه‌و دەستەیە له ساڵی ١٣٢٨دا، له‌گه‌ڵ حیزبی ئێران هاوپەیمانیان پێک هێنا و له ١٣٣١، هەڵیانوەشاندەوە.
له ساڵی ١٣٢٧ (١٩٤٨)دا- که وڵاتی ئیسراییل دروست بوو-، نێهزەت وێڕای دوو ئایه‌توڵڵا (کاشانی و تاڵه‌قانی) ، رێکخراوه‌کانی ئه‌نجوومه‌نی ئیسلامی خوێندکاران، فداییانی ئیسلام و یه‌کیه‌تیی موسوڵمانان، یه‌که‌مین میتینگی هاوبه‌شی دژی ئیسراییل‌یان ئەنجام دا.
نێهزه‌ت، دوای کوودێتای ٢٨ ی گه‌لاوێژی ١٣٣٢ ناوی خۆی کرده، "حزب مردم ایران". پاش سه‌رکوتی ناڕه‌زایه‌تی‌یەکانی ١٢ هه‌تا ١٥ی جۆزه‌ردانی ١٣٤٢(١٩٦٣)، بوو به "جنبش آزادیبخش مردم ایران" (جاما). پاش سه‌رکه‌وتنی راپه‌ڕینی گه‌لانی ئێران، ئه‌و رێکخراوه بە ناوی "جنبش انقلابی مردم ایران" (جاما) درێژه‌ی به تێکۆشانی خۆی دا.
کۆمه‌ڵه‌ی فیداییانی ئیسلام
ئه‌و رێکخراوه له ساڵی ١٣٢٤(١٩٤٥) دامه‌زرا. ئامانجیان دامه‌زرانی حکوومه‌تێکی ئیسلامی بوو. رێبه‌ره‌که‌یان "سید مجتبی میرلوحی( نواب صفوی)" بوو. ژمارەیەک لە دامه‌زرێنه‌رانی بریتی بوون له : "سید حسن امامی، سید عبدالحسین واحیدی، خلیل تهماسبی، سید محمد واحیدی و سید علی محمد امامی" و هه‌یئه‌ت ره‌ئیسه‌که‌شیان : "رضا قدیری، حسین کارجو، غضنفر حید‌‌رعر‌‌بی، حسین آزاد و قدیر خرمیان" بوو.
پێناسه‌که‌یان ئاڵایه‌کی سه‌وز بوو، سێ هیلالی مانگی سپی تێدابوو، که به ره‌نگی ره‌ش، "لااله‌الاالله، محمد رسول الله و علی ولی الله"ی، لێ نووسرابوو.
بیروڕای(مانیفیست)ی فیداییانی ئیسلام له کتێبێک‌دا، به ناوی "راهنمای حقایق" یا "اعلامیەی فیدائیان اسلام"، به قه‌ڵه‌می نه‌وابی سه‌فه‌وی له ساڵی ١٣٢٩(١٩٥٠)دا، بڵاوکرایه‌وه. ئەو کتێبە، له رێگای پۆست بۆ ژماره‌یه‌کی زۆر له بیرمه‌ندانی سیاسی و مه‌زهه‌بی به‌ڕێ کرا. له‌و کتێبهدا، کۆمه‌ڵگا به"فاسد" دادەنرێ! له‌به‌ر پێوه‌ندیی زۆری پیاوان و ژنان. هه‌روه‌ها ره‌خنه له حه‌وزه‌ی عیلمییه‌ی قوم و ئایه‌توڵڵا برووجێردی ده‌گیرێ؛ له به‌ر ئه‌وه‌ی کاری سیاسی ناکا و.... له‌پاڕاگرافێکی ئه‌و کتێبهدا نووسراوه:
"یه‌کێک له بنچینه خراپه‌کانی ئیجرا نه‌کردنی حوکمه‌کانی ئیسلام، قانوونی موجازاته. ئه‌گه‌ر ئیجرا کرابا له ئێران‌دا، له به‌یانی هه‌تا ئێوارێ نوورباران ده‌بوو. بڕینی ده‌ستی دز به جێگای بردنی بۆ ئاسایشگا و خۆشگوزه‌رانی لە زیندان و کوشتنی دوای جاری چواره‌م. شه‌للاق لێدان له ژنانی زیناح کار و کوشتنیان دوای سێ جار زیناح و یاسای دیکه، خراپه له‌نێو ده‌با. ئه‌گه‌ر سوود‌خواردن، که‌م فرۆشی و تێرنه‌بوون له معامه‌له و به‌رتیل خواردن و راگرتنی شتومه‌ک بۆ گران بوون، وه‌ته‌ن فرۆشی و نه‌فت فرۆشی و ده‌نگ فرۆشی و مه‌شرووب فرۆشی و رێگه دان به زوڵم و زۆری و خائین و حوکمی به ناحه‌ق کردن، به حه‌رام بزانرێ و ئه‌نجام نه‌درێن؛ ئه‌گه‌ر شوێنه‌کانی خۆش رابواردن و ره‌ش نه‌بن و، یا خودا فه‌رامۆش نه‌کرێ، که‌س جینایه‌ت ناکا. رووت بوونی له‌شی ژنانی خۆش‌ڕابوار و رۆمانه پڕ له‌ززه‌ت و سینه‌ماکانی جینایه‌ت فێرکه‌ر و ره‌نگ و ده‌نگه به‌لاوێنه‌کانی جینایه‌ت‌خوڵقێن و زانیاری کووژ، وجوودیان نه‌ده‌بوو. به جێگه‌ی ئه‌وان نه‌غمه‌کانی فه‌رهه‌نگی نوورانی قورئان و بانگ و راستی یه‌کان ده‌هاتنه کایه، که رووحی مرۆڤیان پاکتر ده‌کرد."
ئەو بۆچوونەی فیداییانی ئیسلام جەوهەر و نێوەرۆکی کۆماری ئیسلامی‌یە، کە ٣٤ ساڵ دواتر دامەزرا.
فیداییانی ئیسلام، ماوه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ جبهه‌ی میللی بوو. دوای جیابوونه‌وه له وان و له گه‌لاوێژی سالی١٣٣٠(١٩٥١)دا، دوکتور "مصدق" یان به "که‌زاب" ناو برد. لەبەر ئەوەی که گۆیا له به‌رانبه‌ر موسوڵمانان‌دا، به باشی نه‌جووڵاوه‌ته‌وه. له ساڵی ١٣٣١ش‌دا، بۆ به‌ر‌به‌ره‌کانی له‌گه‌ڵ نه‌یارانی خۆیان "کمیته‌ی مجازات" یان له ژێر چاوه‌دێری عه‌بدولحوسێنی واحیدی پێک هێنا.
نه‌وابی سه‌فه‌وی له‌ساڵی ١٣٠٣ له گه‌ڕه‌کی خانی ئابادی تاران له دایک بوو. له ته‌مه‌نی 15 ساڵی‌دا، باوکی به هۆی ده‌سه‌ڵاتدارانی په‌هله‌وی یه‌که‌م ده‌کوژرێ. ئه‌و مه‌دره‌سه‌ی سه‌نعه‌تی ئاڵمانی‌یه‌کانی ته‌واو کردبوو. به‌ڵام بۆ دامه‌زرانی ده‌سه‌ڵاتێکی بناژۆی ئیسلامی هەوڵی دا.
له‌ماوه‌ی ١٠ ساڵ‌دا، له کاتی راگه‌یاندنی فیداییانی ئیسلام ١٣٢٤، هه‌تا ئیعدامی نه‌وابی سه‌فه‌وی و ژماره‌یه‌ک له هاوبیرانی ١٣٣٤(١٩٥٥)، - ماڵپه‌ڕی ئیتلاعات نێت-. ئەو رێکخراوە بۆ دامه‌زرانی حکوومه‌تی ئیسلامی، له تیرۆر و کوشتار که‌ڵکیان وه‌رگرت. له‌و ماوه‌‌دا که‌سانی وه‌ک : ئه‌حمه‌دی که‌سر‌ه‌وی – ئیسلام ناس، مێژوونووس و ماف زانی به‌توانا-، لەگەڵ مونشییەکەی سەید محەممەدی حەداد پوور- یان لە نێو کۆشکی دادگوستەری تاران بە چەک و چەقۆ تیرۆر کرد و گیانیان لێ‌ئەستاندن. کەسرەوی وتەیەکی زۆر گرینگی هەیە کە جێی سەرنجە و دەڵێ: ئێمە دەسەڵاتێک بە ئاخوندەکان قەرزدارین. دەبێ رووحانییەت دەسەڵات بەدەستەوە بگرێ هەتا میللەتی ئێران لە دروشمە خورافه‌‌ئاساکانی لە قالبی تەشەیوعی سەفەوی‌دا، بێزار بێ.
- امین سید حسن، زندگی و کارهای احمد کسروی-
عه‌بدولحوسێنی هه‌ژیر - وه‌زیری ده‌ربار و سه‌رۆک وه‌زیر-، له مزگه‌وتی سپه‌سالار تیرۆر کرا و کوژرا. ره‌زم ئارا - سه‌رۆک وه‌زیر-، له مزگه‌وتی سوڵتانی ته‌قه‌ی لێکرا و کوژرا. هه‌رچه‌ند ئا. کاشانی - وه‌ک "باوکی رووحی" ئه‌و رێکخراوه-، ئه‌و قه‌تڵەی به‌ده‌ستی بوخارایی به دروست نه‌زانی. موخالیفانی رێژیمیش کوشتنی ره‌زم ئارا به ترسی شا له‌و ده‌شوبهێنن و به پیلانی ده‌رباری لێکدەدەنەوە. ئه‌و بۆچوونه له به‌رنامه‌ی "رهروان مهر و کین: همه در مقابل استعمار، رادیو فردا" ئاماژه‌ی پێ کراوه.
دوکتور حوسێنی فاتمی - وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی د. موسه‌دیق- یان تیرۆر کرد. به‌ڵام له مه‌رگ رزگاری بوو. فاتمی دوای کوودێتای٢٨ی گه‌لاوێژی ١٣٣٢ له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی په‌هله‌وی دووهه‌م به نه‌خۆشی ئیعدام کرا. حوسێنی عه‌لا- سه‌رۆک وه‌زیر- یان تیرۆر کرد؛ به‌ڵام نەمرد. دواتریش هاوکاری فداییانی ئیسلام و هه‌یئه‌تی موئته‌لیفه‌ی ئیسلامی بەشێوەی تیرۆر درێژی هه‌بوو. ئه‌وان له ساڵی ١٣٤٣(١٩٦٤)دا، حه‌سه‌ن عه‌لی مه‌نسوور - سه‌رۆک وه‌زیر- یان له به‌ر ده‌رگای مه‌جلیسی شووڕای میللی- به هۆی محه‌ممه‌دی بوخارایی-، تیرۆر کرد که دوای چه‌ند رۆژ گیانی دا.
له دواین مانگه‌کانی ده‌سه‌ڵاتی محەممەد رەزا شا‌دا، گیراوەکانی فیداییانی ئیسلام وه‌ک زۆربه‌ی زیندانی‌یه سیاسی‌یه‌کانی دیکه ، لە ژێر گوشاری خۆپێشاندان و ناڕه‌زایەتی‌یە‌کانی گه‌لانی به‌رایی له ئێران، ئازاد کران و چالاکی‌یه‌کانیان ده‌ست پێکرده‌وه.
لە ژماره ٦٨٥ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
